Page 44 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

περί γνωσιακού καπιταλισµο

Από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 έχει αρχίσει µια συζήτηση για το πως µπορεί να χαρα-
κτηριστεί το καπιταλιστικό παράδειγµα του 21ου αιώνα. Η έννοια του Γνωσιακού Καπιταλι-
σµού (Cognitive Capitalism) πηγάζει από αυτές τις συζητήσεις. Η κεντρική ιδέα είναι ότι ενώ
οι βασικές αρχές της οικονοµίας παραµένουν άθικτες (συσσώρευση κεφαλαίου, ανταγωνι-
σµός µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας για το µοίρασµα της παραγόµενης υπεραξίας, εκµε- Φαίνεται πως είναι (θα είναι) δύσκολο να στήσουµε τον κόσµο ξανά µε τα πόδια κάτω και
τάλλευση και αλλοτρίωση), η λειτουργία του καπιταλισµού στην εποχή µας έχει σηµαντικές το κεφάλι επάνω. Ακόµα χειρότερα, αυτό το “κεφάλι” γίνεται (και θα γίνεται) σε µεγάλο
διαφοροποιήσεις από το βιοµηχανικό µοντέλο που αναπτύχθηκε και κυριάρχησε στον 20ο αι- βαθµό µηχανή· το ίδιο και τα πόδια ή, το πιθανότερο, τα νεύρα των ποδιών. Φαίνεται ότι η
ώνα. ιδεολογική θωράκιση του καινούργιου καπιταλιστικού παραδείγµατος είναι τόσο ελκυστική,
Η ε ργ ασ ί α σ τ α πλ α ί σι α τ ο υ γν ω σ ι α κο ύ κα πι τ α λισ µ ο ύ ε ί ν α ι σ ε µ ε γά- ώστε να την υιοθετούν ακόµα και διάφοροι που (υποτίθεται) ότι θέλουν να την τρυπήσουν.
λ ο µ έ ρ ο ς ά υ λη . Α υ τ ό σ η µ α ί ν ε ι ό τ ι έ ν α σ η µ α ν τ ι κό κοµ µ ά τ ι τ ω ν ε ρ γ α - Αλλά δεν θα τα παρατήσουµε· απ’την “ταπεινή” (ε;;;;) εργατική θέση µας.
ζόµενων δεν καταπιάνεται µε την παραγωγή και εµπορία υλικών αγα- Το παρακάτω απόσπασµα προέρχεται από ένα κείµενο του ακαδηµαϊκού Νίκου Σµυρναίου
θ ώ ν , α λ λ ά µ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς κ α ι υ π η ρ ε σ ί ε ς . Η ά υ λ η ε ρ γ α σ ί α π ρ ο ϋ π ο - (του πανεπιστήµιου της Τουλούζης) µε τίτλο Πολιτική Οικονοµία του Διαδικτυακού
θ έ τε ι δ ι α φ ο ρ ε τι κ ές ικα ν ό τ ητ ε ς κα ι δ ε ξι ό τ η τ ες α πό τ η ν π α ρ αγω γ ή σ ε Ολιγοπωλίου: από την ψηφιακή επανάσταση στον γνωσιακό καπιταλισµό,
φ ο ρ ν τ ι κο ύ τ ύ π ο υ β ι ο µ η χα ν ί ε ς . Ο γνωσιακός καπιταλισµός χρειάζεται εργαζόµε- απ’το blog ephemeron (υπότιτλος: παρατηρώντας την βιοµηχανία του εφήµερου) και
νους µε υψηλό µορφωτικό επίπεδο, ικανούς για αυτόνοµη εργασία, ευέλικτους και µετακι- συστήνεται σαν εισήγηση στην εκδήλωση του Digital Liberation Network
νήσιµους σύµφωνα µε τις ανάγκες του εργοδότη. στο θέατρο Εµπρός, στις 4 Απριλίου 2014.
Ταυτόχρονα, αντίθετα µε τη βιοµηχανική εργασία, η άυλη εργασία στα πλαίσια του γνω-
σιακού καπιταλισµού περικλείει το σύνολο της συναισθηµατικής και κοινωνικής δραστη- Καλή η ενασχόληση µε τέτοιες δύσκολες πλευρές του καπιταλιστικού παρόντος και
ριότητας των εργαζόµενων. Για παράδειγµα, η παρουσία ενός γνωσιακού εργαζόµενου στα µέλλοντος· καλύτερο και χρησιµότερο να έχουν αντίλογο κούριερ
ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα και ο τρόπος που διαχειρίζεται τις σχέσεις του εκεί µπορεί να έχει (ή γραµµατίνες, ή καθαριστές τζαµιών...).
έµµεσες θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις στη φήµη ή την εικόνα της εταιρείας για την οποία Ο τονισµός δικός µας.
δουλεύει. Γι α τ ο λ ό γ ο α υ τ ό τ α ό ρ ι α µ ε τ α ξ ύ ε ρ γ α σ ί α ς κ α ι ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ
χ ρ ό ν ο υ , ε π α γ γε λ µ α τ ι κ ή ς κα ι ι δ ι ω τ ι κ ή ς ζω ή ς γ ι α έ ν α γ ν ω σι α κό ε ρ γ α-
ζό µ ε ν ο ε ί ν α ι π ο λύ π ι ο δ υ σ δ ι ά κ ρ ιτ α συ γ κ ρι τ ικά µ ε έ ν α ν β ι ο µ η χα ν ι κό
ε ργ ά τη .
Παράλληλα, η άυλη εργασία µε ψηφιακά εργαλεία παράγει µεγάλο όγκο δεδοµένων σε σχέ-
ση µε τον χρόνο εργασίας, τις ακριβείς δραστηριότητες του κατά τη διάρκεια της ηµέρας, κλπ.
Μ ε ά λ λ α λ ό γ ι α ο γ ν ω σ ι α κό ς ε ρ γ α ζό µ ε ν ο ς χα µ η λ ή ς ι ε ρ α ρ χ ί α ς , ό π ω ς
γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ µ α ο ι υ π ά λ λη λ ο ι σ τ α τ η λ ε φ ω ν ι κά κ έ ν τ ρ α , υ π ό κ ε ι τ α ι σ ε
σ υ ν ε χή ε π ι τή ρ η ση α πό τ ο ν ε ργ ο δ ό τ η µ ε σ τ ό χο τ η µεγι σ τ ο π οί η σ η τ η ς
πα ρ αγ ω γι κό τ ητ άς τ ου .

Α π ό ο ι κο ν ο µ ι κ ή ς ά π ο ψ η ς τ ο κ υ ρ ί α ρ χο χα ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κό τ η ς γ ν ω σ ι α -
κ ή ς ερ γ α σ ί α ς ε ίν α ι ό τ ι πα ρ ά γε ι µ ε γ α λύ τ ε ρη υ π ερ α ξ ί α α πό την υ λι κ ή το ανιστόρητο παραµύθι της “άυλης” εργασίας
ε ρ γ α σ ί α . Με άλλα λόγια τα περιθώρια κέρδους της διαδικτυακής βιοµηχανίας είναι ση-
µαντικότερα και επιτυγχάνονται πολύ γρηγορότερα από αυτά µιας παραδοσιακής βιοµηχα- Το ένα απ’ τα δύο πόδια της µεταµοντέρνας (υποτιθέµενης) κριτικής στον σύγχρονο
νικής δραστηριότητας. Έτσι εξηγούνται τα δυσθεώρητα κέρδη των προαναφερθέντων εται- καπιταλισµό είναι το (υποτιθέµενο) πέρασµα απ’ την “υλική” εργασία στην “άυλη”.
ρειών. Για παράδειγµα η Apple έκανε τον απίστευτο τζίρο των 697.000 Που, κατά τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, σχετίζεται µε τις “πληροφορίες” και
δ ο λ α ρ ίω ν α ν ά ε ρ γ α ζόµ ε ν ο γ ι α τ ο 2 0 12 . Συγκριτικά, η McDonalds έβγαλε µόνο τις “υπηρεσίες”· ως εάν είτε οι πληροφορίες είτε οι υπηρεσίες να ήταν κάτι άγνωστο
18.000 ανά εργαζόµενο. Η Apple είναι σήµερα η πλουσιότερη αµερικανική εταιρεία µε απο- στον καπιταλιστικό 20ο αιώνα. Μια τέτοια δήθεν µετάβαση απ’ την ύλη στην µη-ύλη
θεµατικά 145 δισεκατοµµυρίων δολαρίων και ετήσιο τζίρο για το 2013 πάνω από 57 δισεκα- σερβίρεται σαν κάτι εντυπωσιακό και καινοφανές. Μόνο που, άσχετα αν το
τοµµύρια. Τα οικονοµικά µεγέθη των υπόλοιπων, Google, Facebook, Microsoft, eBay, Ama- συνειδητοποιούν ή όχι η υποστηρικτές του θεωρήµατος περί “άυλης” εργασίας, αυτό
zon κλπ. είναι µικρότερα αλλά της ίδιας τάξης. το θεώρηµα περιέχει αναγκαστικά ένα δηλητηριώδες πολιτικό υπονοούµενο: το
Πως καταφέρνουν αυτές οι εταιρείες να εξάγουν τόση υπεραξία από τους εργαζόµενους ξεπέρασµα του (καπιταλιστικού) υλισµού· άρα το ξεπέρασµα (ή την µεγάλη
τους; Χωρίζοντας τους σε δύο κατηγορίες: από τη µια πλευρά η µειοψηφία των γνωσιακών σχετικοποίηση) της κριτικής ακρίβειας και ευστοχίας του ιστορικού, διαλεκτικού
εργαζόµενων υψηλής στάθµης (προγραµµατιστές, µηχανικοί, ειδικοί στο µάρκετινγκ κλπ.), υλισµού.
οι οποίοι απολαµβάνουν υπέρογκους µισθούς και ιδανικές συνθήκες εργασίας. Από την άλ- Έχουµε εκθέσει ήδη την αστοχία (στην καλύτερη των περιπτώσεων...) τέτοιων
1
λη η πλειοψηφία της παραγωγικής δύναµης η οποία τις περισσότερες φορές ενοικιάζεται µέ- ισχυρισµών. “Άυλη” εργασία δεν υπάρχει· και η διανοητική εργασία, σε όλες τις
σω εργολάβων µε χαµηλούς µισθούς. Έ τ σ ι µ π ο ρ ε ί η A p p l e ν α ε ί ν α ι σ ή µ ε ρ α η ιστορικές της µορφές, ήταν πάντα υλική, υλικότατη. Όπως υλικότατες είναι οι
π ρ ώ τ η ε τ α ι ρ ε ί α σ ε π ω λ ή σ ε ι ς η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ώ ν υ π ο λ ο γ ι σ τ ώ ν , s m a r t - αισθήσεις µας, τα εγκεφαλικά µας κύτταρα, οι νευρώνες, κλπ. Ούτε “άυλος”
p h o n e s κ α ι t a b l e t s σ τ ο κό σ µ ο χω ρ ί ς ν α έ χ ε ι ο ύ τ ε έ ν α ι δ ι ό κ τ η τ ο ε ρ - cognitive capitalism cognitive capitalism καπιταλισµός υπάρχει, ούτε “άυλος” κόσµος. Υπάρχει άφθονη ύλη (και ενέργεια...) κι
γ ο σ τ ά σ ι ο . Η π α ρ α γ ω γ ή γ ί ν ε τ α ι σ τ η ν Κ ί ν α α π ό κ ο λ ο σ σ ο ύ ς ό π ω ς η εκεί που οι οπτικές (και γενικά αισθητηριακές) δυνατότητες του είδους µας δεν
F o x c o n n (1 , 5 ε κα τ ο µµ ύ ρ ι α ε ργ ά τ ε ς) σ ε σ υ ν θ ή κ ε ς ε κµ ε τ ά λ λ ευ σ η ς τ έ- φτάνουν· φτάνει όµως και παραφτάνει η καπιταλιστική τεχνολογία.
τοιες που δεκάδες εργαζόµενοι αυτοκτονούν µην αντέχοντας τις συν- Εκείνο, επιπλέον, που έχει υπάρξει είναι µια παράξενη (και από την άποψη της
θήκες διαβίωσης τους. Παρόµοιες σκληρές συνθήκες εργασίας υπάρχουν και στα κέν- ταξικής διαστρωµάτωσης διαγώνια) εκστρατεία, ήδη απ’ την δεκαετία του 1980, να
τρα διανοµής της Amazon ακόµη και στην Ευρώπη, όπου οι εργαζόµενοι, επισφαλείς σε µε- ονοµαστούν “µετα-υλικά” (ή “µετα-υλιστικά”) µια σειρά αιτήµατα που δεν αφορούσαν
γάλο ποσοστό, τελούν υπό συνεχή επιτήρηση και ψυχολογική πίεση. Φαίνεται λοιπόν ότι η τους µισθούς ή τις σχέσεις εργασίας (άρα την τότε εργατική τάξη) αλλά ζητήµατα όπως
εκµετάλλευση που προϋποθέτει η συσσώρευση κεφαλαίου δεν εξαφανίζεται στα πλαίσια του η ποιότητα ζωής, τα δικαιώµατα διάφορων σεξουαλικοτήτων, κλπ. Αιτήµατα των
γνωσιακού καπιταλισµού αλλά έχει νέα χαρακτηριστικά και επιµερίζεται διαφορετικά µετα- οποίων η κοινωνική προέλευση εντοπιζόταν όχι στην εργατική τάξη αλλά στα µεσο-
ξύ των εργαζοµένων. στρώµατα των πόλεων, µετά τα ‘70s.
Μπορεί να χλευάσει κανείς απεριόριστα την “µετα-υλικότητα” σαν έννοια. Δεν πρέ- 44
πει όµως να λαθέψουµε στο ότι αυτή η ολοφάνερα χειραγωγηµένη ταξινόµηση και ονο-