Page 45 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

περί γνωσιακού καπιταλισµού

Sarajevo ‘85 - Ιούνης ‘14

γνώση, ύλη, υπηρεσίες, καπιταλισµός· και ιδεολογίες
γνώση, ύλη, υπηρεσίες, καπιταλισµός· και ιδεολογίες

µατοδοσία (είναι, άραγε, τα σεξουαλικά γούστα και οι ερωτι- ity). Η βασική θέση του Drucker (το 1969, το
κές πρακτικές “µετα - υλικές”;) είχε έναν συµπληρωµατικό µεν θυµίζουµε) ήταν ότι οι νέες βιοµηχανίες θα απα-
αλλά ειδικό σκοπό. Να κατασκευάσει µια διχοτοµία µεταξύ “υλι- σχολούν [στο µέλλον] περισσότερους “γνωσιακούς
κών” και “µετα-υλικών” συµφερόντων, πάνω στο υπονοούµενο δί- εργάτες” παρά “χειρώνακτες εργάτες”. Ή, για να το
πολο παλιό - καινούργιο, έτσι ώστε να απαξιώσει (όσο κάτι τέτοιο θα πούµε χωρίς νεολογισµούς, η πρόβλεψη του Drucker
ήταν δυνατόν µ’ αυτό το µέσο) όχι µόνο το παγκόσµιο προλεταριάτο και ήταν ότι ο καπιταλισµός θα εκµεταλλεύεται περισσότε-
τις απαιτήσεις του σαν τέτοιες, αλλά και - κυρίως - τον εργατικό ανταγωνι- ρα κεφάλια παρά χέρια, περισσότερη διανοητική εργασία
σµό ακόµα και σαν σκέψη. παρά χειρωνακτική. Κάνοντας µια τέτοια πρόβλεψη ο Drucker
πατούσε πάνω και ανανέωνε µια παλιά αστική / καπιταλιστική ιδέα:
Έχουµε τη γνώµη ότι οι σύγχρονες περί “ά-υλικότητας” δοξασίες είναι απόγονοι ή ότι η χειρωνακτική εργασία δεν χρειάζεται σκέψη (οπότε είναι κατώτερη), ενώ
διάδοχοι εκείνης της προηγούµενης φάσης, των ρητοριών περί “µετα-υλικότητας”. Και η διανοητική εργασία (που είναι ανώτερη) δεν χρειάζεται (και δεν κουράζει το) σώµα.
εκείνο που ονοµάζεται “γνώση” είναι πανηγυρική απόδειξη του πόσο λαθεµένες είναι Δεν είναι δύσκολο, λοιπόν, να προσέξουµε ότι η έννοια του “γνωσιακού εργάτη” δεν
οι δοξασίες της εξαΰλωσης: οι γνώσεις, σε διάφορες µορφές τους, είτε πρόκειται για προήλθε καν και καν από κάποια στέρεη εµπειρία αλλαγών στον (καπιταλιστικό) κα-
γνώσεις αποκτηµένες µέσω κάποιου είδους διαχωρισµένης εκπαίδευσης είτε πρόκει- ταµερισµό εργασίας (την οποία ο Drucker δεν µπορούσε να έχει το 1969) αλλά απ’ την
ται για γνώσεις αποκτηµένες µέσω της εµπειρίας, είναι θεµελιώδες συστατικό στοιχείο ανανέωση του παλιού (και θρησκευτικού!) δυϊσµού µεταξύ “σώµατος” και “πνεύµα-
της έµβιας ζωής σαν τέτοιας· των ανθρώπινων κοινωνιών και σχέσεων σε οποιαδήπο- τος”, εν µέσω της παγκόσµιας έκρηξης των αρνήσεων, που ονοµάστηκε “το παγκόσµιο
τε µορφή τους ακόµα περισσότερο· των τρόπων οργάνωσης της εργασίας (και της εκ- ‘68”.
µετάλλευσής της) σ’ όλη την ιστορία του καπιταλισµού ακόµα - ακόµα πιο πολύ. Εί- Εν τέλει, διαπιστώσεις του είδους “η άυλη εργασία προϋποθέτει διαφορετικές ικανό-
ναι ανόητο να συσχετίζεται, µε οποιονδήποτε τρόπο, οποιαδήποτε γνώση µε τον χα- τητες και δεξιότητες από την παραγωγή σε φορντικού τύπου βιοµηχανίες” ξεπερνούν την
ρακτηρισµό “άυλο”· εκτός εάν πρόκειται για την “γνώση του άυλου θεού”! κοινοτοπία και τείνουν να είναι δόλιες, ακόµα κι αν δεν είναι αυτή η συνειδητή πρό-
Είναι διαφορετικό ζήτηµα το πως ο καπιταλισµός σαν εξελισσόµενο σύστηµα οργα- θεση. Πρώτον, επειδή (το είπαµε) “άυλη” εργασία δεν υπάρχει, ούτε είναι δυνατόν να
νώνει, αναδιοργανώνει και εντείνει την εκµετάλλευση εκείνου που λέγεται διανοητική υπάρξει. Δεύτερον, επειδή αναγνωρισµένη (σαν τέτοια) διανοητική εργασία υπήρχε
εργασία. Εδώ πρέπει να τονίσουµε όσο περισσότερο είναι δυνατό µέσα από ένα γρα- άφθονη ΚΑΙ στις φορντικού τύπου βιοµηχανίες (απ’ τους εργονόµους και τους σχε-
φτό: α υ τ ό π ο υ ο ν ο µά ζ ετ α ι “ γ ν ω σ ι α κ ή ε ρ γ ασ ί α ” σα να είναι κάτι πρωτο- διαστές της παραγωγής, µέχρι την διοίκηση και τους λογιστές, και από τους πωλητές
φανές, ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ο π ο υ σ τ α σ ω σ τ ά τ ο υ λ έ γ ε τ α ι δ ι α ν ο η τ ι κ ή ε ρ γ α - µέχρι τους διαφηµιστές). Τρίτον, επειδή οι (υποτιµηµένες πολιτικά και οικονοµικά)
σ ί α· και δεν είναι καθόλου πρωτοφανές. Το πραγµατικά καινούργιο, το όντως καινο- διανοητικές δυνατότητες των χειρωνακτών “ανειδίκευτων” εργατών στις αλυσίδες συ-
τόµο στην ιστορία του καπιταλισµού ΔΕΝ είναι η εκµετάλλευση της διανοητικής ερ- ναρµολόγησης αποδείχθηκαν ενάντια στο εργοστάσιο, στις ευφάνταστες και αποτελε-
γασίας· είναι η τα ι η λ ο ρ ι κ ή ορ γ ά ν ωσ η της εκµετάλλευσης της διανοητικής σµατικές µορφές σαµποτάζ! Μάλιστα ήταν τόσο εκρηκτική η απόδειξη αυτών των δια-
εργασίας! Όµως, µιλώντας κανείς για “γνωσιακή εργασία” (και µάλιστα “άυλη”...) όχι νοητικών δυνατοτήτων, ώστε απ’ τα τέλη της δεκαετίας του ‘70 και µετά, τα αφεντικά
µόνο δεν συµβάλει καθόλου στην ανάλυση αυτού του καινούργιου ταιηλορισµού (που αναγκάστηκαν (ή επέλεξαν) να τις αναγνωρίσουν, µε τον τρόπο τους φυσικά: εισά-
επεκτείνεται όλο και περισσότερο...), αλλά, αντίθετα, τον µυστικοποιεί. γοντάς τες σαν βασικά στοιχεία της αναδιάρθρωσης (“οµάδες εργασίας”, “κύκλοι ποι-
ότητας”, κλπ: τογιοτισµός). Εν τέλει, η “ευελιξία”, η “κινητικότητα” και η “αυτόνοµη
Ο όρος “γνωσιακός εργάτης”, εν τω µεταξύ, δεν είναι στην πραγµατικότητα τόσο και- εργασία” καθόλου δεν είναι το δήθεν καινοτόµο χαρακτηριστικό του “γνωσιακού κα-
νούργιος όσο νοµίζουν εκείνοι που τον χρησιµοποιούν σαν την µόδα της εποχής. Ο πιταλισµού”. Δοκιµάστηκε απ’ τα µέσα της δεκαετίας του ‘70, ξαναδοκιµάστηκε στη
45 εφευρέτης του λέγεται Peter Drucker, ήταν µάνατζερ, και παρουσίασε αυ- συνέχεια, και άρχισε να καθιερώνεται στα ‘80s σ’ εκείνα τα αναδιαρθρούµενα “φορν-
τή την έννοια το 1969 στο βιβλίο του Η εποχή της ασυνέχειας (the age of discontinu- τικά εργοστάσια” που είχαν υποφέρει περισσότερο απ’ το εργατικό σαµποτάζ (τα ερ-