Page 46 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

φοροι τοµείς της υγείας επίσης. Και φυσικά, ο µεγάλος τοµέας που ονοµάστηκε “τεταρ-
τογενής”, δηλαδή ο χρηµατοπιστωτικός (χρηµατιστηριακές εταιρείες κλπ) έκανε την θε-
αµατική του εµφάνιση στην καπιταλιστική καθηµερινότητα.

Μ’ αυτήν την εξέλιξη (που αφορά πολλές πλευρές της καπιταλιστικής εκµετάλλευσης
της εργασίας, πλευρές που δεν µπορούµε να εξηγήσουµε εδώ) στις ευρωπαϊκές και βο-
ρειοαµερικανικές κοινωνίες, ήδη απ’ τα τέλη της δεκαετίας του 1970, έµοιαζε να συµ-
βαίνει εκείνο που υποστηρίζαν οι “ειδικοί”, τόσο του νεοφιλελευθερισµού όσο και της
µεταµοντέρνας αριστεράς: οι βιοµηχανικοί εργάτες “εξαφανίζονταν”. Ο πίνακας που
ακολουθεί δείχνει την “αλλαγή ποσοστών” (επί του συνόλου) των µισθωτών στον πρω-
τογενή (αγροτικά), δευτερογενή (βιοµηχανία / βιοτεχνία / οικοδοµές) και τριτογενή (υπη-
ρεσίες) τοµέα απ’ το 1975 ως το 2000 σε διάφορα ευρωπαϊκά κράτη, συµπεριλαµβανό-
µενης της ελλάδας:

γοστάσια που τώρα εµφανίζονται τάχα σαν άσχετα µε το θέµα), σε χειρώνακτες εργά-
τες, ειδικευµένους και ανειδίκευτους· στους οποίους όµως αναγνωρίστηκε ότι “σκέ-
φτονται” και “ξέρουν”!...

χάθηκε η τσιµινιέρα

Οι ρητορικές περί “άυλου” και περί “γνωσιακού καπιταλισµού” συνδέονται (και µε-
ρικές φορές συγχέονται) µε τα ζητήµατα του τριτογενούς τοµέα, των υπηρεσιών, και
της σηµαντικής επέκτασης αυτού του τοµέα στον postmodern καπιταλισµό.
Τον Σεπτέµβρη του 2011 γράφαµε: 2
Με έναν εξαιρετικά απλοποιητικό (και ιδιαίτερα επικίνδυνο) τρόπο, οι εργάτες έχουν
συνδεθεί µε την ύπαρξη εργοστασίων. Αυτό είναι ανιστόρητο: έχουν υπάρξει (και υπάρ-
χουν) εργάτες γης· όπως έχουν υπάρξει (και υπάρχουν) εργάτες των υπηρεσιών: απ’ τις
καµαριέρες και τις καθαρίστριες ως τους φορτοεκφορτωτές, και από τους ναυτικούς µέ-
χρι τους ταχυδρόµους... Όµως η αφηρηµένη αναπαράσταση της εργατικής τάξης, στον
20ο αιώνα, διαµορφώθηκε γύρω απ’ αυτήν την φιγούρα: τους βιοµηχανικούς εργάτες.
Εάν, λοιπόν, µε κάποιον τρόπο “εξαφανίζονταν” (ή µειώνονταν αισθητά, ή µεταµορ-
φώνονταν) τα εργοστάσια, δεν θα ήταν αυτό ισχυρή απόδειξη ότι “εξαφανίστηκαν” και
οι εργάτες;
Κάπως έτσι δουλεύτηκε το ζήτηµα, διεθνώς (στην ευρώπη και την βόρεια αµερική) απ’
την δεκαετία του 1980 και ύστερα. Το να κατασκευαστεί εξαρχής ένα εργοστάσιο είναι
υπόθεση λίγων µηνών· κι έτσι µεγάλο µέρος της βιοµηχανικής παραγωγής της ευρώπης
και των ηπα άρχισε να “µετακοµίζει” προς την ασία. Όπου οι εργάτες ζούσαν κάτω από
αυταρχικά καθεστώτα, όπου οι εργατικοί αγώνες ήταν εξαιρετικά δύσκολοι, όπου κατά
συνέπεια τα µεροκάµατα και οι µισθοί ήταν πολύ χαµηλότερα απ’ ότι στον “αναπτυγµέ-
νο καπιταλιστικά” κόσµο. Ένα άλλο µέρος της βιοµηχανικής παραγωγής µεταµορφώ-
θηκε: καινούργιες µηχανές (ροµπότ, αυτόµατα) µπήκαν στην οργάνωση της εργασίας,
αναλαµβάνοντας τις πιο βρώµικες και µονότονες δουλειές. Ειδικά στις αυτοκινητοβιο-
µηχανίες, τα ναυπηγεία, τις χηµικές βιοµηχανίες...
Όµως εάν το βιοµηχανικό µέρος των εργατών έµοιαζε έτσι να µειώνεται δραστικά στην
ευρώπη και στις ηπα, ένας άλλος καπιταλιστικός τοµέας, οι “υπηρεσίες”, άρχισε να επε-
κτείνεται ακόµα πιο δυναµικά. Εντελώς καινούργιοι κλάδοι (όπως η βιοµηχανία της δια-
σκέδασης, των µήντια και του τουρισµού) αναπτύχθηκαν απ’ τα ‘80s εκρηκτικά· τα εκ- 46
παιδευτικά συστήµατα (µε τις κρατικές αλλά και τις ιδιωτικές τους πλευρές) το ίδιο· διά-