Page 30 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

περί φασισµού
Ο φασισµός υπήρξε ένα πολιτικό και κοινωνικό φαινόµενο του πρώτου µισού του 20ού αι-
ώνα. Διανύουµε ήδη τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα κι ακόµα αυτό το φάντασµα του
φασισµού, αυτή η “φαιά πανούκλα”, όπως τον ονόµασε ο Ντανιέλ Γκερέν δεν παύει να µας
στοιχειώνει.
Αλλά εδώ χρειάζεται προσοχή. Τι ακριβώς εννοούµε σήµερα όταν λέµε “φασισµός”, ποια
είναι η σηµερινή φασιστική απειλή και ποια σχέση έχει µε τα καθεστώτα έκτακτης ανάγκης Αν υπάρχουν, ακόµα, στο µέλλον άνθρωποι που θα µελετούν την ιστορία
του µεσοπολέµου που οδήγησαν την ανθρωπότητα στην πιο γενικευµένη πολεµική σύρραξη σαν υλιστικό-διαλεκτική εξέλιξη ίσως να ξύνουν το κεφάλι τους µε απορία για το γεγονός
όλων των εποχών και στο µέχρι τότε αδιανόητο Ολοκαύτωµα; ότι, σε διάφορες κοινωνίες (συµπεριλαµβανοµένων εκείνων του αναπτυγµένου
Ήδη από την αρχή σπεύδω να ξεκαθαρίσω τη θέση µου. Με µεγάλη ευκολία αποδίδουµε καπιταλισµού) απ’ τις τελευταίες δεκαετίες του επίσηµα χρονολογηµένου 20ου αιώνα,
σήµερα το χαρακτηρισµό του φασίστα σε κάποιον από τον οποίο µας χωρίζει αγεφύρωτη πο- απ’ το 1980 και µετά δηλαδή, διάφοροι - καθ’ όλα έντιµοι - εµπλέκονται σε λιγότερο ή
λιτική απόσταση ή δίνουµε το χαρακτηρισµό “φασιστικός” σε νόµους ή κυβερνητικά µέτρα περισσότερο σχολαστικές αναζητήσεις (και αναλύσεις) περί “φασισµού” ή και άλλων
τα οποία θεωρούµε εξαιρετικά αυταρχικά ή αντιλαϊκά. Ο όρος χρησιµοποιείται κατά κόρον πολιτικοϊδεολογικών ονοµάτων και εννοιών.
στην καθηµερινή πολιτική αντιπαράθεση, αλλά και στη δηµοσιογραφία, όπου παρατηρούµε
να επιµένουν σ’ αυτόν κάποιοι που δεν φηµίζονται κατά τα άλλα για τα αντιφασιστικά ανα- Τέτοια είναι (κατά την άποψή µας) και η περίπτωση του δηµοσιογράφου Δ. Ψαρρά,
κλαστικά τους. σε ότι αφορά (τουλάχιστον) την εισήγησή του στην ανοιχτή εκδήλωση ενάντια στο
Ο κίνδυνος από τη σηµερινή κατάχρηση του όρου είναι πρόδηλος: αν ο χαρακτηρισµός “φα- φαινόµενο του Νεοναζισµού - Φασισµού από την Κίνηση Αλληλεγγύης και Πολιτισµού,
σίστας” απλωθεί τόσο πολύ, τότε οι πραγµατικοί φασίστες µένουν στο απυρόβλητο. Χωρίς ΟΜΠΡΕΛΕΣ, στα µέσα Γενάρη του 2014. Αναδηµοσιεύουµε περίπου την µισή εισήγηση
να θέλω να επεκταθώ σ’ αυτό το σηµείο, γιατί η σχετική ιστορική συζήτηση δεν έχει ακόµα (παραλείποντας τα περισσότερα απ’ αυτά που σχετίζονται µε τα ντόπια βοθρολύµατα)
κλείσει, παρατηρώ µόνο ότι αυτό είναι που έπαθε σε µεγάλο βαθµό η ευρωπαϊκή κοµµουνι- και περιγράφουµε επ’ ευκαιρία την δική µας εντελώς διαφορετική προσέγγιση
στική αριστερά την περίοδο του µεσοπολέµου. Ταυτίζοντας τα άλλα κόµµατα (αστικά και σο- στο “φαινόµενο”...
σιαλδηµοκρατικά) µε το φασισµό (µέσω της περίφηµης θεωρίας του σοσιαλφασισµού), στην
ουσία αποµονώθηκε η ίδια και διευκόλυνε την επικράτηση των πραγµατικών φασιστικών
κοµµάτων.
Επανέρχοµαι στο πρόβληµα του σηµερινού φασισµού. Ο κλασικός ορισµός που έδωσε την
περίοδο της ανόδου του το 13ο* Συνέδριο της Διεθνούς είναι ότι πρόκειται για την “ανοιχτή
τροµοκρατική δικτατορία των πιο αντιδραστικών, σοβινιστικών, ιµπεριαλιστικών στοιχείων
του χρηµατιστικού κεφαλαίου”. Ο Άγγελος Ελεφάντης, στο επίµετρο του κλασικού βιβλίου
του Νίκου Πουλαντζά “Φασισµός και δικτατορία” αναφέρεται στο ζήτηµα του ορισµού του
φασισµού και αφού περιγράφει την ειδική βαρβαρότητα που συνδέθηκε µε το πολιτικό αυτό
καθεστώς καταλήγει περίπου σε ταυτολογία: “Ίσως ο πιο αξιόπιστος χαρακτηρισµός του φα-
σισµού είναι ο ίδιος ο όρος φασισµός, νεολογισµός κι αυτός του 20ού αιώνα”. Και συνεχίζει:
“Ήταν η πιο βάρβαρη στιγµή της ανθρωπότητας διότι υπερέβη κάθε πολιτισµικό προηγούµενο
ή µάλλον κατάργησε κάθε πολιτισµικό προηγούµενο ανοχής, κάθε οικουµενική αξία, αναγο-
ρεύοντας ως απόλυτη τη διάκριση φίλος/εχθρός, όπως δίδαξε και ο θεωρητικός του υποστηρι-
κτής Καρλ Σµιτ”.

Η ανάλυση του Πουλαντζά για το φασισµό είναι σηµαντική. Γραµµένη την περίοδο της δι-
κτατορίας στην Ελλάδα αυτή η ανάλυση δίνει µια πειστική απάντηση στο ερώτηµα για το χα-
ρακτήρα των φασιστικών κοµµάτων και των φασιστικών καθεστώτων του µεσοπολέµου και
απαντά σε ψυχολογίζουσες ή µηχανιστικές ερµηνείες που κυκλοφορούν ακόµα στο χώρο της
αντιφασιστικής βιβλιογραφίας.
οι λέξεις και τα νοήµατα
Κεντρικό στοιχείο στην ανάλυση του Πουλαντζά είναι η ερµηνεία της λαϊκής απήχησης του
φασισµού. Αυτή η απήχηση, όσο κι αν δεν θέλουµε να το παραδεχτούµε είναι πραγµατική.
Δεν εµφανίζεται άλλο κίνητρο για µια “πολύ λεπτοµερή αποσαφήνιση” του όρου “φα-
Αντίθετα από άλλες µορφές κράτους έκτακτης ανάγκης, όπως είναι οι στρατιωτικές δικτατο-
σισµού” και “φασίστες” σήµερα (σήµερα στην ελλάδα...) εκτός απ’ τον πληθωρισµό
ρίες ή τα βοναπαρτιστικά καθεστώτα, όπου η επικράτηση των κυβερνώντων γίνεται απο-
στη χρήση του. Όπως συµβαίνει µε το χρήµα ή µε διάφορες αξίες (εντός ή εκτός εισα-
κλειστικά µε τη βία, ο φασισµός στηρίχτηκε στη συµµετοχή όλο και µεγαλύτερου αριθµού ο φασισµός, οι φασίστες κι εµείς ο φασισµός, οι φασίστες κι εµείς
γωγικών) έτσι και στις λέξεις / νοήµατα ο πληθωρισµός στη χρήση κουρελιάζει την
πολιτών στο πλευρό του. Ο φασισµός του µεσοπολέµου πέτυχε να στήσει ειδικούς µηχανι-
σµούς κινητοποίησης των µαζών (κόµµατα, συνδικάτα, σωµατεία κάθε είδους) και µέσω αυ- κοινωνική σηµασία. Αν οι πάντες είναι “φασίστες” τότε κανένας δεν είναι...
Είναι ωστόσο παράδοξο (και, κατά την ταπεινή µας άποψη, ύποπτα αδικαιολόγητο)
τών να εξασφαλίζει τη λαϊκή υποστήριξη στο καθεστώς βίας και αυθαιρεσίας.
να εντοπίζεται ο πληθωρισµός, ή ο κίνδυνος του πληθωρισµού, και συνακόλουθα η
Με βάση αυτή την ανάλυση, ο Πουλαντζάς απέρριπτε το χαρακτηρισµό “φασιστικός” για
τη στρατιωτική δικτατορία του 1967, αλλά ακόµα και για το καθεστώς του Μεταξά. Αντιγρά- απώλεια της σηµασίας / αξίας (εν προκειµένω καταγγελτικής) µόνο στη λέξη “φασι-
σµός” και στα παράγωγά της. Μπορούµε να παραθέσουµε εύκολα µια σειρά άλλων λέ-
φουµε και πάλι από τον Ελεφάντη: “Τι ήταν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου; Φασισµός είπαν
σχεδόν όλοι, και τότε και τώρα. Όµως στην Ελλάδα είχαµε φασίστες όχι φασισµό. Το κόµµα του ξεων µε πολιτικό νόηµα, για τις οποίες συµβαίνει (ή έχει συµβεί) το ίδιο: σοσιαλισµός,
Μεταξά ήταν ασήµαντο και ασήµαντο έµεινε ως το τέλος: δεν προσχώρησαν οι µάζες σ’ αυτό. κοµµουνισµός, αναρχισµός, ελευθερία, δηµοκρατία... Ακόµα και εργάτες, εργατική τά-
Αντίθετα, λίγο αργότερα οι µάζες πήραν άλλους δρόµους. Ούτε η χούντα της στρατιωτικής δι- ξη, προλεταριάτο... Ακόµα και έρωτας, αγάπη, φιλία... Τι συµβαίνει εδώ; Μήπως πρέ-
πει να βυθιστούµε σε µια γενναία “αντιπληθωριστική” προσπάθεια για να διασώσου-
κτατορίας πέτυχε τον εκφασισµό της χώρας”.
µε κάποιου είδους “αυθεντικότητα” στα νοήµατα και στις λέξεις; Κι αν ναι πως άραγε
Παραφράζοντας τη σκέψη αυτή θα λέγαµε ότι και σήµερα δεν έχουµε φασισµό, αλλά έχου-
θα επιβάλλουµε αυτές τις λεκτικές / νοηµατικές αλήθειες; Μήπως πρέπει να εφεύρου-
µε φασίστες. Πολλούς φασίστες. Και πολλών ειδών φασίστες.
µε (όπως κάνουν διάφοροι, επιτήδειοι ή µη) εντελώς καινούργιες λέξεις, αποκοµµένες
...
από οποιαδήποτε ιστορία, για να αποτελέσουν αυτές ένα καινούργιο νοηµατικό (και,
Πολλοί αναρωτιούνται πώς είναι δυνατόν να γιγαντώνεται ένα ναζιστικό κίνηµα στην Ελ- τελικά, πολιτικό) trademark; Ή µήπως πρέπει να αναγνωρίσουµε την ιστορικότητα 30
(ακόµα και) των λέξεων και των νοηµάτων, δηλαδή τις αργές ή γρήγορες µετεξελίξεις
λάδα που τόσα υπέφερε κατά την περίοδο της κατοχής από τα SS και τη Gestapo. Μα στην