Page 22 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

σκευάζουν, µεταφέρουν, επισκευάζουν και συντηρούν. Αλλά χάρη σε κάποια περίεργη αλ-
χηµεία που κανείς δεν µπορεί να εξηγήσει ακριβώς, την ίδια ώρα, ο αριθµός των µισθωτών
που απασχολούνται στην γραφειοκρατία φαίνεται να µεγαλώνει, κι όλο και περισσότεροι ερ-
γαζόµενοι βρίσκονται σε µια κατάσταση, που πρακτικά δεν διαφέρει και πολύ από εκείνη της
Σοβιετικής Ένωσης, να δουλεύουν 40 ή και 50 ώρες την εβδοµάδα, αλλά ο παραγωγικός χρό-
νος εργασίας τους να είναι 15 ώρες, όπως το είχε προβλέψει ο Keynes, αφού τις υπόλοιπες
ώρες τις χαλάνε στην οργάνωση ή/και την συµµετοχή τους σε σεµινάρια για την δηµιουργία
κινήτρων, στην ενηµέρωση του προφίλ τους στο facebook, ή στο να κατεβάζουν τηλεοπτικές
σειρές απ’ το διαδίκτυο.

Είναι ξεκάθαρο ότι η απάντηση σ’ αυτό το παράδοξο είναι ηθική και πολιτική, κι όχι οικο-
νοµική. Η κυρίαρχη τάξη έχει διαπιστώσει ότι ένας παραγωγικός και ευτυχισµένος πληθυ-
σµός µε αρκετό ελεύθερο χρόνο διαθέσιµο, είναι επικίνδυνος· ας θυµηθεί κανείς τι άρχισε να
συµβαίνει όταν ο ελεύθερος χρόνος άρχισε να θεωρείται σηµαντική αξία στη δεκαετία του
‘60. Από την άλλη µεριά, η ιδέα ότι η δουλειά είναι µια ηθική αξία αυτή καθ’ εαυτή, και ότι
όσοι δεν είναι διατεθειµένοι να υποστολυν κάποιο είδος εντατικής εργασιακής πειθαρχίας για σης” που µπορεί να έχει ή να µην έχει αυτός ο (εργασιακός) καταναγκασµός, είναι συ-
τις περισσότερες απ’ τις ώρες της ηµέρας τους δεν αξίζουν τίποτα, είναι εξαιρετικά βολική γι’ νάρτηση πολλών παραγόντων. Και πάντως όχι µόνο (και όχι αποφασιστικά) εκείνου
αυτήν την κυρίαρχη τάξη. που θα λεγόταν µε ουδέτερους και αυστηρούς όρους κοινωνική χρησιµότητα και αξία.
Ας µείνουµε στο παράδειγµα του εταιρικού δικαίου - και των µισθωτών δικηγόρων
αυτής της κατηγορίας. Εάν υπάρχει αυτός ο τοµέας δεν οφείλεται στην εφευρετικότη-
Κάποτε, όταν ασχολήθηκα µε την ατελείωτη αύξηση των διοικητικών καθηκόντων και αρ-
µοδιοτήτων στα Βρετανικά ακαδηµαϊκά ιδρύµατα, κατέληξα σε µια ιδέα για το πως θα µπο- τα κάποιων (ποιών;) στη δηµιουργία παπαροδουλειών. Αλλά στις διαρκώς αυξανόµε-
ρούσε να είναι η κόλαση. Η κόλαση είναι λοιπόν ένα σύνολο ανθρώπων που ξοδεύουν το µε- νες τριβές και αντιπαλότητες µεταξύ επιχειρήσεων, µεταξύ επιχειρήσεων και πελατών,
γαλύτερο µέρος του εργασιακού χρόνου τους σε κάτι που δεν τους αρέσει και δεν είναι ιδι- ακόµα και µεταξύ επιχειρήσεων και κρατικών νοµοθεσιών. Θα µπορούσε κάποιος να
αίτερα καλοί. Ας πούµε ότι τους προσέλαβαν επειδή θεωρήθηκαν εξαιρετικοί στην οργάνω- φανταστεί την εξάτµιση αυτού του παπαροτοµέα. Όµως εάν δεν φανταζόταν ταυτό-
ση γραφείου, αλλά ύστερα ανακάλυψαν ότι το µεγαλύτερο µέρος του ωραρίου τους θα τη- χρονα την εξαφάνιση του καπιταλισµού συνολικά (παπαρο- ή µη) και την εγκαθίδρυ-
γανίζουν ψάρια. Ανακάλυψαν επίσης πως ούτε καν το τηγάνισµα ψαριών είναι απαραίτητο, ση µιας παραδεισένιας κοινωνίας, το κενό των εταιρικών δικηγόρων (και των εταιρι-
αφού καθηµερινά έχουν στη διάθεσή τους πολύ λίγα ψάρια. Κι όµως αυτή η κατάστασή τους κών δικαστηρίων, µαζί µε τις γραµµατίνες και όλες τις υπόλοιπες θέσεις εργασίας)
είναι υπεραρκετή για να τους γεµίζει µνησικακία µόνο µε την σκέψη ότι κάποιοι σαν αυτούς, στην επίλυση των διαφορών που µνηµονεύσαµε πριν θα το γέµιζαν τα πιστόλια και οι
µε τα ίδια προσόντα, όντως ασχολούνται µε την οργάνωση γραφείου, και δεν έχουν ξεπέσει σφαίρες. Οι µπράβοι και οι νεκροθάφτες. Παρότι µπορεί να µην φαίνεται από πρώτη
στο τηγάνισµα. Οπότε σύντοµα σωροί από κακοτηγανισµένα (και άχρηστα για φαΐ) ψάρια θα µατιά, υπάρχει µια ορισµένη κοινωνική χρησιµότητα στο εταιρικό δίκαιο: εµποδίζει (ή
έχουν γεµίσει τον χώρο εργασίας τους, κι αυτό θα είναι το αποτέλεσµα της δουλειάς τους. µετριάζει) την παραγωγή πτωµάτων, σε όλες τις περιπτώσεις που θεωρείται προτιµό-
τερη µέθοδος η “ειρηνική επίλυση των διαφορών”.
Αυτό, φυσικά, δεν υποχρεώνει κανέναν µισθωτό νοµικής εταιρείας να νοιώθει ευχα-
Νοµίζω ότι αυτή η κολασµένη περιγραφή ταιριάζει απόλυτα στην ηθική δυναµική της οι-
κονοµίας µας. ριστηµένος... Όµως δεν υπάρχει τίποτα που να κάνει υποχρεωτικά ευχαριστηµένο ού-
τε έναν λιµενεργάτη ή έναν ανθρακωρύχο - κι ας είναι πολύ λιγότερο συζητήσιµη η
κοινωνική αξία της δουλειάς που κάνουν. Στην περίπτωση ενός ανθρωπολόγου (ή ενός
Καταλαβαίνω ότι αυτή η άποψη προκαλεί σύντοµα αντιρρήσεις. “Και ποιός είσαι συ που
θα πεις ποιές δουλειές είναι πραγµατικά “απαραίτητες”; Και τι πάει να πει “απαραίτητος”; πανεπιστηµιακού γενικότερα) τα πράγµατα είναι πιο ασαφή: υποκειµενικά θα πρέπει
Είσαι καθηγητής ανθρωπολογίας, µπορείς λοιπόν να µας πεις ποια είναι η “ανάγκη” για µια να είναι πολύ πιο ευχάριστα σε σχέση µε το δικηγορικό γραφείο ή τις γερανογέφυρες
τέτοια δουλειά;”. Παραδέχοµαι ότι πολλοί απ’ αυτούς που είναι φίλοι του ταµπλόιντ τύπου και τα κοντέινερ· αλλά απ’ την άποψη της κοινωνικής αξίας; Εξαρτάται... Εξαρτάται
θα εκλάµβαναν την ύπαρξη της ανθρωπολογίας σαν καραµπινάτο παράδειγµα κοινωνικής ακόµα και απ’ το τι θεωρεί κανείς “κοινωνική αξία”...
σπατάλης. Σ’ ένα ορισµένο επίπεδο κάτι τέτοιο είναι προφανώς αληθινό. Εν τέλει δεν µπορεί
να υπάρξει αντικειµενικό µέτρο της κοινωνικής αξίας. Είτε στον καπιταλιστικό κόσµο είτε σε οποιονδήποτε άλλον (απ’ την άποψη του κοι-
νωνικού συνόλου και του καταµερισµού εργασιών µέσα σ’ αυτόν) είναι λογικό να
υπάρχουν δουλειές περισσότερο επιθυµητές και δουλειές λιγότερο· ή και εντελώς ανε-
Οπότε δεν θα τολµούσα να πω σε κάποιον που είναι πεισµένος ότι κάνει κάτι σηµαντικό για
την ανθρωπότητα πως, στην πραγµατικότητα, κάνει κάτι ασήµαντο. Τι γίνεται όµως µε όλους πιθύµητες. Όµως η κοινωνική αξία δεν προκύπτει απ’ τον µέσο όρο των ιδεών και των
αυτούς που είναι οι ίδιοι πεισµένοι ότι οι δουλειές που κάνουν δεν έχουν κανένα νόηµα; Πριν προτιµήσεων. Προκύπτει απ’ το τι θα συµβεί εάν στην Χ ή στην Ψ δουλειά εκείνοι κι
λίγο καιρό ξαναβρέθηκα µ’ έναν φίλο απ’ το σχολείο, που είχα να τον δω απ’ το δηµοτικό. Με εκείνες που την κάνουν απεργήσουν. Σ’ αυτό το σηµείο ο Graeber έχει δίκιο· ένα κοι-
έκπληξη ανακάλυψα ότι από τότε έγινε πρώτα ποιητής και µετά έστησε µια indie rock µπάν- νότοπο δίκιο: το µέτρο της αξίας των εργατών καθαριότητας δεν προκύπτει ούτε απ’
τα. Είχα ακούσει µερικά απ’ τα τραγούδια του στο ραδιόφωνο, χωρίς να πάρω χαµπάρι ότι ο την ιδέα (και την “ευχαρίστηση”!) που νοιώθουν οι ίδιοι, ούτε απ’ την ιδέα που έχουν
τραγουδιστής ήταν κάποιος γνωστός µου. Ήταν ολοφάνερα εξαιρετικός, καινοτόµος, και η γι’ αυτούς άλλοι. Προκύπτει απ’ το τι θα συµβεί εάν απεργήσουν για δυο βδοµάδες. Το
δουλειά του οµόρφαινε και βελτίωνε την ζωή πολλών σ’ όλο τον κόσµο. Όµως µετά ήρθαν οι ίδιο ισχύει και για κάµποσες κατηγορίες “λευκών κολλάρων”, απ’ αυτές που έχουν
στραβές. Ύστερα από δυο αποτυχηµένα άλµπουµ ακυρώθηκε το συµβόλαιό του µε την εται- υπερδιογκωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Όπως οι τραπεζικοί υπάλληλοι ή οι τεχνικοί
ρεία και, έχοντας αποκτήσει µια κόρη την ίδια ώρα που βούλιαζε στα χρέη, έκανε - όπως το των media. Αυτό είναι διαφορετικό απ’ την ιδέα που έχει (που πρέπει να έχει) κάποιος
έθεσε ο ίδιος - “την στάνταρ επιλογή όλων των αποτυχηµένων: σπουδές στη νοµική σχολή”. εχθρός του συστήµατος για την λειτουργία των τραπεζών ή των media στον postmodern
Τώρα είναι δικηγόρος ειδικευµένος στο εταιρικό δίκαιο και δουλεύει σε µια πρωτοκλασσά- καπιταλισµό!
τη εταιρεία της Ν. Υόρκης. Παραδέχεται ότι αυτή η δουλειά είναι εντελώς ανούσια, δεν προ- Οι χρηµατιστές ή οι διαχειριστές κεφαλαίων; Είναι κι αυτοί “χρήσιµοι” µε οποιαδή-
σφέρει τίποτα σε κανέναν και, κατά την άποψή του, δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει. ποτε έννοια; Είναι για εµάς εδώ εύκολο να απαντήσουµε “όχι”. Αλλά το ίδιο εύκολο
µας είναι να πούµε ότι είναι “κοινωνικά άχρηστη” η ποικιλία δέκα διαφορετικών ειδών
σάλτσας ντοµάτας ή µουστάρδας και η ποικιλία χιλίων διαφορετικών ειδών αντρικών
Οπότε, σ’ αυτό το σηµείο, είναι πολλά αυτά που θα µπορούσε να ρωτήσει κάποιος. Κατ’ αρ-
χήν: τι σηµαίνει για την κοινωνία µας το γεγονός ότι έχει ιδιαίτερα περιορισµένη ανάγκη για παπουτσιών· και ότι είναι κοινωνικά επικίνδυνη η παραγωγή και το εµπόριο όπλων, η 22
παραγωγή και η διακίνηση διαφόρων ειδών ναρκωτικών, η σπατάλη του cern και πολ-