#26 - 02/2023

the flesh machine

Η ευγονική αποσκοπεί στη χρήση της επιστήμης για τη βελτίωση του ανθρώπου σε βάθος γενεών μέσω της αλλαγής της σύνθεσης των ανθρώπινων πληθυσμών - αυτό επιτυγχάνεται με την προώθηση της αναπαραγωγής ορισμένων ειδών ή τύπων ανθρώπων έναντι άλλων. Η ευνοϊκή αυτή μεταχείριση μπορεί να λάβει τη μορφή της διευκόλυνσης της αναπαραγωγής ορισμένων - αυτών με επιθυμητά χαρακτηριστικά - ή μπορεί να λάβει τη μορφή της αναστολής της αναπαραγωγής άλλων - αυτών με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά. Η πρώτη από αυτές είναι η θετική ευγονική- η δεύτερη είναι η αρνητική ευγονική…

Ιστορικά, τα θετικά ευγονικά μέτρα περιλάμβαναν την προώθηση της ιδέας ότι οι υγιείς, υψηλών επιδόσεων άνθρωποι πρέπει να κάνουν παιδιά ή να έχουν μεγαλύτερες οικογένειες- την καθιέρωση θεσμών και πολιτικών που ενθαρρύνουν το γάμο και την οικογενειακή ζωή για τους ανθρώπους αυτούς- και τη δημιουργία τραπεζών σπέρματος όπου τα ευγονικά επιθυμητά χαρακτηριστικά, όπως η ευφυΐα, αποτελούν κριτήριο είτε για τους δότες είτε αναφέρονται ως παρόντα στον δότη, ώστε οι χρήστες να τα λαμβάνουν υπόψη στις επιλογές τους.

Αξίζει να έχουμε κατά νου ότι η θετική και η αρνητική ευγονική συχνά συμβαδίζουν. Στις περιπτώσεις στις οποίες μια ευγονική πολιτική επιβάλλει μια αυστηρή απαίτηση ή περιορισμό, αυτό προκύπτει λογικά: η απαίτηση να έχει κάποιος ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό για να αναπαραχθεί, για παράδειγμα, συνεπάγεται ότι μόνο όσοι έχουν αυτό το χαρακτηριστικό θα αναπαραχτούν, και κανείς χωρίς αυτό το χαρακτηριστικό δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Η τεχνητή ή φυσική επιλογή για ένα χαρακτηριστικό σε έναν δεδομένο πληθυσμό είναι επίσης επιλογή κατά της απουσίας αυτού του χαρακτηριστικού στον πληθυσμό. Για παράδειγμα, επιλέγοντας για την ύπαρξη του γενετικού υλικού για την παραγωγή γαλανών ματιών, επιλέγουμε επίσης ενάντια στην ύπαρξη μη γαλανών ματιών (π.χ. καστανά ή πράσινα μάτια).

Η συζήτηση για την ευγονική υποτίθεται ότι έχει λήξει εδώ και δεκαετίες. Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από ένα καναδικό portal με τίτλο The Eugenics Archive - και υπότιτλο το ζοφερό What sorts of people should there be? - και περιγράφει αυτό ακριβώς το είδος της κλασσικής ευγονικής που άνθισε στα τέλη του 19ου κι ως τα μέσα του 20ου αιώνα σε Ευρώπη και Bόρεια Αμερική και θεωρείται πλέον μπανάλ. Παρά τις συγκρατημένες και δήθεν ουδέτερες διατυπώσεις, η σύνδεση με θεωρίες “ανωτερότητας” και ρατσιστικά μέτρα σε βάρος των “ασθενέστερων” είναι εύκολη, σχεδόν αυτόματη, αφού αυτή είναι η γενική αντίληψη: η ευγονική είναι φασισμός και ο φασισμός ηττήθηκε πριν 70 χρόνια.

Το πρόβλημα είναι ότι ο καπιταλισμός ποτέ δεν παραιτήθηκε από το ιδεώδες της φυσικής υπεροχής και των διαχωρισμών που πηγάζουν από αυτή. Επειδή όμως οι καπιταλιστικές ελίτ δεν θα μπορούσαν να θεμελιώσουν την ανωτερότητά τους στον θεό ή το αίμα, είναι υποχρεωμένες να προσφεύγουν στις δύο πειθήνιες υπηρέτριές τους, την επιστήμη και την τεχνολογία για να την κατασκευάσουν· κι αυτό όταν δεν λύνουν το πρόβλημα περί “ανωτερότητας” και “κατωτερότητας” με μια απέραντη σφαγή. Άλλωστε η ευγονική ήταν πάντα “τεκμηριωμένη” και εδραιωμένη στην “επιστημονική ανάλυση”. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν αυτή που ηττήθηκε αλλά οι πρεσβευτές της. Εξάλλου είμαστε πλέον βαθιά στον 21ο αιώνα· πόσο ακόμη θα πρέπει οι χαρισματικοί και οι wannabe υπεράνθρωποι να υπομένουν τον εξισωτισμό του “όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται με την ίδια εγγενή αξία”;

Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση ήρθε για να επιλύσει και αυτή την εκκρεμότητα: αν τελικά είμαστε όλοι και όλες μέλη του ίδιου είδους, αν ανήκουμε εξίσου στην ίδια ομάδα της πανίδας αυτού του διαστημικού βράχου. Η απάντηση ήδη διακρίνεται, την χειροκροτούν πλέον πολλοί και δικαιώνει τους ευγονιστές και τα παράφρονα οράματά τους. Μόνο που τώρα δεν ονομάζεται “ευγονική”, αλλά μετα-ανθρωπισμός, trans-humanism, post-humanism, human-extended ή humanity-plus. Εντυπωσιακές ορολογίες, αλλά σε τελική ανάλυση πρόκειται για τα ίδια ακριβώς σκατά, με πολλή φιλολογία όμως για το “κοινό καλό”, “θεραπείες για ανίατες νόσους” και το “μέλλον της ανθρωπότητας”. Αν ο δόκτωρ Μένγκελε είχε στην υπηρεσία του μια καλή εταιρεία PR να του κάνει promotion, αυτή την ορολογία θα υιοθετούσε.

Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το Human plus (ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο...) του τέταρτου τεύχους του Cyborg. Ο λόγος δεν ανήκει σε κάποιον απολογητή της ευγονικής, αλλά σε έναν γκουρού του τεχνοφετιχισμού. Θριαμβολογεί κηρύττοντας την επερχόμενη τεχνολογική βασιλεία, αλλά τα λόγια του είναι δύσκολο να αποκρύψουν την post-modern φαιά πανούκλα:

Ο μετα-ανθρωπισμός (transhumanism) όπως είναι γνωστός, είναι η διαδικασία βελτίωσης των εαυτών μας με υψηλή τεχνολογία· η κατάσταση όπου η τεχνολογία δεν είναι απλά μια επέκταση του εαυτού μας - όπως πιθανόν είναι το smartphone - αλλά μέρος του εαυτού μας.
Με πιο σύντομο τρόπο, οι φουτουριστές αναφέρονται στον μετα-ανθρωπισμό σαν H+ ή humantiy plus. Αρκούν μόνο δύο σύμβολα για να δηλώσουν ότι η τεχνολογία μπορεί να μας κάνει καλύτερους απ’ ότι είμαστε…

Οι ιδέες του transhunamism και του posthumanism είναι στενά δεμένες. Η posthuman κατάταση είναι ο προορισμός: ο άνθρωπος μετασχηματίζει την φύση του με διάφορα μέσα - τεχνολογικά, πνευματικά, γενετικά. Η posthuman κατάσταση έχει πολλά κοινά με την ιδέα του Ubermensch, ένα φιλοσοφικό κόνσεπτ του Nietzsche, που μπορεί να εντοπιστεί με πολλούς τρόπους: φυλετικά απ’ τους ναζί, ευγονικά σε μεγάλο μέρος της σχετικής φιλοσοφίας, και μέσω της τεχνολογίας…
Υπάρχουν άνθρωποι που ζουν ήδη σαν transhumans, σήμερα, και η ποιότητα της ζωής τους (και σε κάποιες περιπτώσεις η ίδια η ζωή τους) μπορεί να αποδοθεί στις μετα-ανθρώπινες τεχνολογικές δυνατότητες…
Ύστερα από 40 χρόνια ακαδημαϊκής έξαψης και διαξιφισμών σχετικά με το κόνσεπτ του μετα-ανθρωπισμού, δεν χρειάζεται να περιμένουμε άλλο. Τον βλέπουμε να συμβαίνει.

- Ερώτηση: Μερικοί κάνουν συγκρίσεις μεταξύ του μετα-ανθρωπισμού και της ευγονικής: πως νοιώθεις μ’ αυτήν την σύγκριση; Είναι έγκυρη; Υπάρχει ωφέλιμη δυνατότητα για την “θετική ευγονική” στον σημερινό κόσμο;
- Απάντηση: Δεν υπάρχει σύγκριση ανάμεσα στον μετα-ανθρωπισμό και την εξαναγκαστική διαχείριση των ανθρώπινων όντων. Απ’ την φύση του την ίδια και στον πυρήνα της ιδεολογίας του, ο μετα-ανθρωπισμός εκτιμά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα περιλαμβάνουν την ατομική ελευθερία και το δικαίωμα βελτίωσης, όπως και το δικαίωμα ενάντια στην εξαναγκαστική βελτίωση. Ο μετα-ανθρωπισμός προωθεί την ανθρώπινη βελτίωση για καλούς σκοπούς, βασισμένος στην ελευθερία της επιλογής.
Νομίζω ότι η λέξη ευγονική έχει πολύ κακή γεύση στο στόμα της ανθρωπότητας ώστε να προσπαθήσουμε να την κάνουμε θετική έννοια. Ιστορικά, τα τρομακτικά εγκλήματα σε βάρος του ανθρώπινου είδους από χέρια εγκληματιών είναι κατακριτέα. Αυτά τα εγκλήματα έγιναν από εγκληματίες: απ’ την κλειτοριδεκτομή ως την αιχμαλωσία άλλων ανθρώπων με βίαιο τρόπο, ενάντια στην ψυχολογία και την φυσιολογία τους. Κάποιος μπορεί να τα ονομάζει αυτά ευγονική, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Είναι ένας όρος που έχει συνδεθεί με τους Γερμανούς υπό την επίδραση του Χίτλερ...

- Ερώτηση: Τι λέτε για την χρήση του γενετικού ανασυνδυασμού (genetic editing) για να γίνουν βελτιώσεις στην ανθρώπινη κατάσταση; Δεν ρωτάω για την πρόληψη ασθενειών, αλλά μάλλον για την δημιουργία «καλύτερων» χαρακτηριστικών.
- Απάντηση: Εξαιρετική ιδέα. Δεν προσπαθούμε συνέχεια να βελτιωθούμε μέσω της εκπαίδευσης και της γυμναστικής; Είναι αυτό λοιπόν μια προσπάθεια να επηρεαστεί η έκφραση των γονιδίων. Θα είναι σπουδαίο αν καταφέρουμε να το κάνουμε κατευθείαν. Προσθέτεις ένα γονίδιο και μπουμ! Αποκτάς μια αναβαθμισμένη τάση για μάθηση. Θα μου άρεσε πολύ κάτι τέτοιο.

- Ερώτηση: Υπάρχει διαφορά μεταξύ μετα-ανθρωπισμού και γενετικού ανασυνδυασμού σε σχέση με την ευγονική του παρελθόντος;
- Απάντηση: Δε νομίζω ότι καταλαβαίνω τι εννοείς με το «ευγονική του παρελθόντος». Αν αυτό είναι κάτι που έχει οποιαδήποτε σχέση με την εξόντωση ανθρώπων, ο μετα-ανθρωπισμός είναι στην εντελώς αντίθετη θέση. Αν μιλάμε για την βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης όσων είναι ζωντανοί σήμερα, ναι, αυτό είναι μετα-ανθρωπισμός. Αυτό που λέμε είναι: «Ας βρούμε πιο αποτελεσματικούς τρόπους για τις βελτιώσεις».

- Ερώτηση: Θα έπρεπε μήπως να μιλάμε για τα οφέλη και τους κινδύνους, του είδους μιας μελλοντικής ευγονικής βασισμένης στoν γενετικό ανασυνδυασμό;
- Απάντηση: Η ευγονική στις ΗΠΑ απ’ το 1907 έως το 1981 περιελάμβανε την υποχρεωτική στείρωση, με κυβερνητική απόφαση, 65.000 ατόμων, για να «βελτιωθεί» η γενετική δεξαμενή. Η νέα τεχνολογία επιτρέπει στους γονείς να πάρουν γενετικές αποφάσεις για τα παιδιά τους με τον ίδιο τρόπο που αποφασίζουν για το ritalin ή την εμφύτευση σιλικόνης για να «βελτιώσουν» την συμπεριφορά ή την εμφάνισή τους. Αν επρόκειτο να εμποδιστούν γονικές αποφάσεις σε σχέση με την αναπαραγωγή, θα έπρεπε και πάλι να παρέμβει η κυβέρνηση, αλλά αυτή τη φορά κόντρα στην βελτίωση της γενετικής δεξαμενής. Το να δώσουμε το ίδιο όνομα (ευγονική) σ’ αυτά τα δύο διαφορετικά σενάρια φαίνεται αχρείαστα μπερδευτικό. Θα έπρεπε να μιλάμε για οφέλη και κινδύνους; Ναι. Συχνά και βάζοντας στην κουβέντα όσο το δυνατόν περισσότερους.

Στα πρώτα της βήματα επί του πρακτέου, η γενετική μηχανική και οι υπηρέτες της ήταν με άπειρο θράσος ειλικρινείς σε σχέση με τα επιτεύγματα τους, προσδοκώντας ότι το δέος θα έσβηνε τις όποιες ανησυχίες. Μέχρι πριν λίγα χρόνια οι βιοτεχνολόγοι δεν μιλούσαν για θεραπείες ανίατων ασθενειών και υγιή έμβρυα, αλλά για enhanced soldiers, γονιδιακά φαρμακεία στο πεδίο της μάχης και νευρωνικά δίκτυα ελέγχου οπλικών συστημάτων. Επειδή η γενετική μηχανική είναι παιδί της DARPA και άμεσο προϊόν των στρατιωτικών εργαστηριών, η γλώσσα που μιλούσε ήταν αυτή του πολέμου. Όταν όμως διαπιστώθηκε ότι περισσότερο φόβος προκαλούνταν και αποστροφή, ο διακηρυγμένος στόχος άλλαξε και μετατοπίστηκε σε ένα πιο σωτηριολογικό πεδίο. “Μην φοβάστε ανόητοι! Δεν κατασκευάζουμε terminator. Οι γονιδιακές τεχνολογίες θα σβήσουν τις ανίατες ασθένειες, θα διασώσουν έμβρυα καταδικασμένα στην αναπηρία, θα εξαφανίσουν τον σακχαρώδη διαβήτη, την παχυσαρκία και την προδιάθεση για κατάθλιψη, θα εγγυηθούν μια ζωή υγείας και διαρκούς ίασης…” Υπάρχει κανείς λογικός που θα αρνούνταν το εφικτό όραμα του γονιδιακά βελτιωμένου μετα-ανθρώπου; Υπάρχει άραγε;

Η μέση κοινωνική φαντασίωση περί γενετικής μηχανικής είναι αυτή της on-demand και on-the-spot τεχνολογίας. Θεραπείες και βελτιώσεις εξατομικευμένες και κατά παραγγελία που θα προσφέρονται σε όποιον έχει την δυνατότητα να τις αποκτήσει, ακριβώς όπως συμβαίνει με κάθε άλλο προϊόν του υπερτεχνολογικοποιημένου καπιταλισμού. Αυτή είναι μια βολική φενάκη για όσο η σχετική τεχνολογία ακόμη αναπτύσσεται. Όταν όμως - και αν! - οι βιοτεχνολογίες εδραιωθούν, επειδή οι συνέπειες θα είναι τέτοιας ριζικής έντασης, ασφαλώς και δεν θα είναι κανένας “καταναλωτής” που θα αποφασίζει κατά βούληση, αλλά το κράτος θα είναι αυτό που θα επιβάλλει, θα υποχρεώνει, θα αποκλείει ή θα επιτρέπει. Εδώ δεν πρόκειται για μελλοντολογία και εικασίες· στην περίπτωση των mRNA πλατφορμών το κράτος έδειξε με σιδερένια πυγμή πώς θα εφαρμόζεται η γενετική μηχανική.
Στο ενδιάμεσο οι φαντασιώσεις επιτρέπονται ελεύθερα. Νεότητα extended, μωρά κατά παραγγελία, ζωή χωρίς ανίατες ασθένειες, σώμα χωρίς ατέλειες; Οπωσδήποτε! Εξάλλου, ένας τέτοιος φενακισμός, ότι η επιστήμη και η τεχνολογία βελτιώνουν και σώζουν, είναι που θα επιτρέψει στην γενετική τεχνολογία να πραγματοποιήσει εκτεταμένα και μαζικά πειράματα· και όταν συμβεί δεν θα είναι καν η πρώτη φορά.

Τώρα βρισκόμαστε στη φάση που παρά τις επικές εξαγγελίες περί επεμβάσεων ακριβείας και state of the art τεχνολογιών, οι μηχανικοί του γονιδιώματος εφορμούν στα τυφλά με το τσεκούρι κατακρεουργώντας το DNA. Ουσιαστικά αγνοούν τι ακριβώς κάνουν, έχουν μια μερική έως εντελώς λανθασμένη εικόνα κι εξίσου έχουν ελάχιστη κατανόηση για την αλληλουχία των συνεπειών που πυροδοτούν οι επεμβάσεις τους. Και έτσι θα συνεχίσουν, αφού έχουν πλέον το ελεύθερο να πειραματίζονται ανοιχτά και χωρίς συνέπειες στον γενικό πληθυσμό. Εκτός εάν…
“Θετικά” αποτελέσματα (κατά το “θετική ευγονική”) πιθανόν να προκύψουν. Αλλά τότε είναι που η γενετική μηχανική θα επιστρέψει στην αφετηρία της, ως μια τεχνολογία κατασκευής σωμάτων ταγμένων στην υπηρεσία του κεφαλαίου, για πόλεμο ή εργασία. Ανθεκτικότητα, παραγωγικότητα, γονιδιακά ανταλλακτικά και εύκολη αντικατάσταση για τους πληβείους. Και ταυτόχρονα, ενίσχυση της “ράτσας”, ντοπαρισμένη υγεία κι επενδύσεις στο σώμα για όσους είναι παιδιά ενός ανώτερου θεού. Μετά από μερικές δεκαετίες παραγκωνισμού το ευγονικό όραμα της “ανωτερότητας” επιστρέφει, αυτή τη φορά πάνω στο άρμα της βιοτεχνολογίας.

Τα τέσσερα κείμενα που ακολουθούν περιγράφουν από διαφορετικές γωνίες την τάση της γενετικής μηχανικής αυτή τη στιγμή. Το πρώτο αναφέρεται στη διαβόητη γονιδιακή τεχνική CRISPR-Cas9 και σε τρέχουσες έρευνες για τις επικίνδυνες κι ανεξέλεγκτες συνέπειές της· τελικά δεν είναι μόνο οι “τεχνοφοβικοί” που στρέφονται ενάντιά της, κριτική ασκείται ακόμη και μέσα από την συντεχνία των βιοτεχνολόγων. Τα δύο επόμενα αφορούν στην ευγονική βιοτεχνολογία και τα designer babies, τα σχεδιασμένα ή κατά παραγγελία μωρά. Περιγράφουν με καυστικό τρόπο τις post-human φιλοσοφικές ανησυχίες των ελίτ και τις καλπάζουσες προσδοκίες τους για βελτίωση της γενετικής τους δεξαμενής με στόχο - τι άλλο; - την κυριαρχία. Το τελευταίo έχει ως θέμα την ταινία Gattaca, που αν δεν έχετε δει να το κάνετε οπωσδήποτε. Στην κοινωνία του Gattaca ο διαχωρισμός είναι ανάμεσα στους Valids, τους γενετικά ενισχυμένους και τους In-Valids, τους γεννημένους χωρίς παρεμβάσεις στο γονιδίωμά τους, ενώ ο κοινωνικός έλεγχος είναι καθολικός μέσω του DNA. Πριν τις τεχνολογίες χαρτογράφησης του γονιδιώματος και της γενετικής κοπτοραπτικής, το Gattaca θα μπορούσε να συνεχίσει να συγκαταλέγεται στις “προφητικές”, μελλοντολογικές ταινίες. Όχι όμως πια, και αυτό είναι που υποστηρίζει το κείμενο. Η πραγματικότητα έχει αρχίσει ήδη να την ξεπερνάει και να προδιαγράφει καταστάσεις εξίσου ζοφερές με την δυστοπία του Gattaca, αν όχι χειρότερες.

Harry Tuttle