νανοτεχνολογίες: μερικά γνωστά άγνωστα...

Τα αποτελέσματα της έρευνας που δημοσιεύτηκε online, στις 6 Μάη, στο Journal of Physical Chemistry C θα μπορούσε να αποτελέσει μείζον θέμα προς ευρύτερη δημοσιοποίηση: ο χαρακτηρισμός “ζήτημα δημόσιας υγείας” τους ταίριαζε απόλυτα. Δεν έγινε τίποτα. Όχι επειδή “αυτή είναι μια μόνο έρευνα, υπάρχουν πολλές άλλες που δείχνουν τα αντίθετα”. Αλλά επειδή αν επιβεβαιωθούν τα ευρήματά της (πράγμα που φαίνεται αρκετά πιθανό) και γίνουν ευρύτερα γνωστά, μεγάλες επιχειρήσεις του καπιταλιστικού πλανήτη θα βρεθούν μπροστά σε πολύ σοβαρά προβλήματα.
Τι έρευνα ήταν αυτή; Και τι ήταν τα ευρήματά της; Μεταφράζουμε τις πρώτες παραγράφους της ανακοίνωσης (ο τονισμός με αραίωση δικός μας): [1Common nanoparticle has subtle effects on oxidative stress genes. Μπορεί να αναζητηθεί ιντερνετικά με τον τίτλο. Ενδεικτικά στη διεύθυνση http://www.news.gatech.edu/2016/05/10/common-nanoparticle-has-subtle-effects-oxidative-stress-genes.]

Ένα νανοσωματίδιο με ευρεία χρήση σε φαγητά, καλλυντικά, φίλτρα ηλίου και άλλα προϊόντα μπορεί να έχει περίπλοκες συνέπειες στη δράση των γονιδίων που παράγουν τα ένζυμα που καθοδηγούν την οξυγόνωση σε δύο τύπους κυττάρων. Παρότι τα νανοσωματίδια του διοξειδίου του τιτανίου (TiO2) θεωρούνται μη τοξικά επειδή όταν βρίσκονται σε χαμηλές συγκεντρώσεις δεν σκοτώνουν τα κύτταρα, οι επιδράσεις που εντοπίστηκαν στα κύτταρα αυξάνουν την ανησυχία για την μακροπρόθεσμη έκθεση σ’ αυτό το νανοϋλικό.
Ερευνητές απ’ το Georgia Institute of Τechnology, χρησιμοποίησαν τεχνικές ελέγχου υψηλής διεισδυτικότητας για να μελετήσουν τις επιδράσεις των νανοσωματιδίων στην έκφραση 84 γονιδίων που έχουν σχέση με την οξυγόνωση των κυττάρων. Η έρευνά τους βρήκε ότι 6 γονίδια, 4 απ’ τα οποία ανήκουν στην ίδια γονιδιακή οικογένεια, επηρρεάστηκαν μόλις εκτέθηκαν για 24 ώρες στα νανοσωματίδια.
Οι συνέπειες εντοπίστηκαν σε δύο είδη κυττάρων: ανθρώπινα κύτταρα HeLa [2Τα κύτταρα HeLa είναι ανθρώπινα κύτταρα νεοπλασματικής καταγωγής, που είναι “αθάνατα”. Μπορούν, δηλαδή, να πολλαπλασιάζονται επ’ άπειρον χωρίς να “πεθαίνουν”, όπως συμβαίνει με τα κανονικά κύτταρα, που μετά από λίγες διαιρέσεις καταστρέφονται. Γι’ αυτό και απ’ την δεκαετία του 1950 καλλιεργούνται συστηματικά για ερευνητικούς λόγους, και είναι πια ένα είδος κοινότοπης “πρώτης κυτταρικής ύλης”. Το όνομα HeLa έχει δοθεί “προς τιμήν” της (αμερικάνας) ασθενούς απ’ την οποία λήφθηκαν για πρώτη φορά, ονόματι Henrietta Lacks.] που χρησιμοποιούνται συνήθως για έρευνες, και κύτταρα του συκωτιού πιθήκου. Πολυεστερικά νανοσωματίδια, ίδιου μεγέθους και επιφανειακού ηλεκτρικού φορτίου με τα νανοσωματίδια του διοξειδίου του τιτανίου δεν επηρέασαν την λειτουργία των γονιδίων.
“Είναι σημαντικό εύρημα, επειδή οι κλασσικές μετρήσεις της κατάστασης των κυττάρων δείχνουν ότι τα κύτταρα δεν επηρεάζονται απ’ τα νανοσωματίδια του διοξειδίου του τιτανίου” λέει η Christine Rayne, καθηγήτρια στην τεχνολογική Σχολή Χημείας και Βιοχημείας του πανεπιστημίου της Georgia. “Τα δικά μας ευρήματα δείχνουν ότι συμβαίνει μια περίπλοκη αλλαγή στην κυτταρική οξυγόνωση, που μπορεί να κάνει ζημιά στα κύτταρα ή να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να μελετηθούν και άλλα νανοσωματίδια, προς αναζήτηση παρόμοιων συνεπειών σε μικρή κλίμακα”.
...
Τα νανοσωματίδια του TiO2 χρησιμοποιούνται για την λεύκανση των donuts, για την προστασία του δέρματος απ’ τον ήλιο και για βελτίωση της ανακλαστικότητας βαμμένων επιφανειών. Στις συγκεντρώσεις που χρησιμοποιούνται συνήθως θεωρούνται μη τοξικά, αν και υπάρχουν αρκετές άλλες έρευνες των οποίων τα αποτελέσματα προκαλούν ανησυχία για πιθανές επιδράσεις τους στην λειτουργία των γονιδίων, συνέπειες που δεν φαίνονται αμέσως.
...
Οι ερευνητές ... “πότισαν” κύτταρα Hela και από συκώτι πιθήκου με νανοσωματίδια TiO2, σε επίπεδο 100 φορές μικρότερο απ’ την ελάχιστη συγκέντρωση πάνω απ’ την οποία θεωρείται ότι θα προκληθούν προβλήματα στα κύτταρα. Μετά από 24 ώρες... οι ερευνητές έκπληκτοι διαπίστωσαν αλλαγές στη λειτουργία έξι γονιδίων, συμπεριλαμβανόμενων τεσσάρων που σχετίζονται με την παραγωγή της υπεροξειδωτικής οικογένειας ενζύμων, που βοηθάει τα κύτταρα να αποδομούν το υπεροξείδιο του υδρογόνου (Η2Ο2), που είναι παράγωγο της διαδικασίας οξυνόνωσης. Όταν υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση H2O2 στα κύτταρα, απ’ την οξυγόνωση, μπορεί να προκληθούν βλάδες στο dna και σε άλλα συστατικά του κυττάρου.
Η επίδραση των νανοσωματιδίων του TiO2 μετρήθηκε, και ήταν σημαντική. Επηρεάστηκε περίπου το 50% της λειτουργίας των ενζήμων. Η έρευνα έγινε τρεις φορές, και πάντα υπήρχαν τα ίδια αποτελέσματα.
...
“Υπάρχουν παλιότερες έρευνες που έχουν δείξει ότι τα νανοσωματίδια μπορούν να επηρεάσουν την οξυγόνωση, αλλά κανείς δεν ασχολήθηκε ως τώρα τόσο συστηματικά και με τόσες πολλές και διαφορετικές πρωτεΐνες ταυτόχρονα” λέει η Payne. “Η δική μας έρευνα εστίασε σε πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις, κι αυτό προκαλεί ερωτηματικά στο τι άλλο μπορεί να επηρεάζεται [σ.σ.: εννοεί απ’ τα νανοσωματίδια του TiO2]. Εμείς ασχοληθήκαμε ειδικά με την οξυγόνωση, αλλά μπορεί να υπάρχουν κι άλλα γονίδια που επίσης επηρεάζονται.”
“Η οξυγόνωση αφορά όλα τα είδη των φλεγμονών και των ανοσοποιητικών αντιδράσεων” λέει η Melissa Kemp, που συμμετείχε επίσης στην έρευνα... “Και φυσικά δεν γνωρίζουμε τι είδους και έντασης μπορεί να είναι οι συνδυασμένες επιδράσεις πάνω σ’ αυτή τη διαδικασία, όχι μόνο απ’ το TiO2 αλλά και από άλλους παράγοντες”.

Ας ανακεφαλαιώσουμε προσωρινά: τα νανοσωματίδια του TiO2 επηρεάζουν την ομαλή αποδόμηση του Η2Ο2 κατά την διάρκεια οξυγόνωσης των κυττάρων. Πράγμα που έχει αλυσιδωτές συνέπειες στην “υγεία” τους (εξαιτίας της σταθερής συγκέντρωσης ποσοτήτων υπεροξειδίου του υδρογόνου), συνέπειες που στην τελική τους εκδοχή “δεν φαίνονται από πρώτη ματιά”. Εμφανίζονται μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα. Και, φυσικά, δεν είναι ούτε γνωστές ούτε καταγραμμένες... Ή (θα λέγαμε εμείς) είναι γνωστές αλλά δεν έχουν σχετιστεί ούτε με τα νανοσωματίδια του TiO2, ούτε με άλλους παρόμοιους παράγοντες “ευρείας χρήσης” - και ίσως να μην σχετιστούν ποτέ επίσημα;
Ας δούμε μερικά βασικά δεδομένα απ’ την αρχή, αναγκαστικά περιληπτικά. [3Μία απ’ τις 3 εισηγήσεις του επόμενου φεστιβάλ του game over (το ερχόμενο φθινόπωρο) θα είναι αφιερωμένη στις νανοτεχνολογίες. Όσοι / όσες ενδιαφέρονται, θα ακούσουν εκεί περισσότερα.]

διοξείδιο του τιτανίου: ένα υλικό για πολλές δουλειές

Νανοσωλήνες TiO2 (σε μεγάλη φωτογραφική μεγέθυνση)

Το διοξείδιο του τιτανίου (κυρίως σε μορφή κρέμας ή σκόνης) δεν φωνάζει την παρουσία του, αλλά είναι ... παντού. Η παγκόσμια παραγωγή του υπολογίζεται σε κάτι λιγότερο από 5 εκατομύρια τόνους τον χρόνο. Και χρησιμοποιείται σε καλλυντικά, σε χρώματα βαφής, σε βερνίκια, σε επεξεργασία υφασμάτων, χαρτιού και πλαστικών, σε φαγητά και σε φάρμακα. Η βασική του ιδιότητα που το έχει κάνει τόσο δημοφιλές είναι η φωτοκαταλυτική του δράση. Έτσι χρησιμοποιείται συχνά σαν “λευκαντικό” - και κανείς μας δεν ξέρει πόσο πολύ λεύκανση χρειάζεται σε διάφορα καπιταλιστικά εμπορεύματα!
Να, για παράδειγμα, πως χρησιμοποιεί το TiO2 η φαρμακοβιομηχανία:
- Στην παρασκευή χαπιών ως πληρωτής (filler), για μείωση του κόστους και τροποποίηση των ιδιοτήτων του στερεού μείγματος (δραστική ουσία - βοηθητικές ουσίες) π.χ. ηλεκτροστατικές δυνάμεις·
- Ως χρωστική ουσία, λόγω μη τοξικότητας σε κραγιόν, σαπούνια και οδοντόπαστες·
- Στη βιομηχανία τροφίμων ως επιπλέον ουσία (Ε171) για την κάλυψη του εξωτερικού στρώματος στα σαλάμια·
- Ως χρωστική ουσία στις κάψουλες φαρμάκων (Hard capsules)·
- Σε διαφορές κρέμες δέρματος κυρίως ως χρωστική·
- Σαν χρωστική για την επικάλυψη χαπιών (Dragees)·
- Σαν μέσο αδιαφάνειας στις κάψουλες ζελατίνης (Gelatine capsules)·
- Σε πούδρες (σκόνες με δερματική εφαρμογή) καθώς αυξάνει την δυνατότητα προσκόλλησης της πούδρας, αλλά και τις ιδιότητες ροής της. [4Πηγές: Voigt Pharmazeutische Technologie Alfred Fahr, και Europäisches Arzneibuch 6.7 (Ευρωπαϊκή Φαρμακοποιία).]

Αν σοκαριστούμε (;;;) με την ανακάλυψη ότι το ίδιο υλικό που είναι συστατικό της μπογιάς που βάφεται ένας τοίχος το τρώμε (κωδικός: Ε171....) κάποιος ίσως σχολιάσει ότι είμαστε πρωτόγονοι. Και ότι θέλουμε να γυρίσουμε στις σπηλιές όπου δεν υπήρχαν ούτε Εκάτι ούτε μπογιές για τοίχους. Θα σφίξουμε τα δόντια και θα απολογηθούμε: όχι, δεν είμαστε πριμιτιβιστές. Και θα φάμε ήσυχα κι ωραία όλα τα Εκάτι που θα μας σερβιριστούν, είτε το γράφει η συσκευασία είτε όχι (το δεύτερο είναι και το πιο συνηθισμένο). Αρκεί η “επιστημονική κοινότητα” να εγγυηθεί ότι δεν θα πάθουμε κάτι....
Τι είπαμε; Η “επιστημονική κοινότητα” να εγγυηθεί; Εδώ χρειάζεται μια πολύ συγκεκριμένη παράνθεση. Υπάρχει ένας έλληνας γιατρός (επιδημιολόγος) ερευνητής, που έχει μια ακαδημαϊκή θέση στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (αλλά είναι πολύ πιο γνωστός στα περισσότερα διεθνή πρωτοκλασσάτα πανεπιστήμια), ονόματι Γιάννης Ιωαννίδης, που το 2005 δημοσίευσε στην θεωρούμενη έγκυρη εφημερίδα PLoS Medicine τα αποτελέσματα μιας (ας πούμε: τύπου big data...) “μετα”έρευνας, με τίτλο “Γιατί τα ευρήματα των περισσότερων δημοσιευμένων επιστημονικών ερευνών είναι αναληθή”. [5http://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.0020124]
Η τελευταία λέξη του τίτλου, “αναληθή”, ήταν μια κομψή διατύπωση. Το νόημα ήταν ψευδή. Το team του καθηγητή Ιωαννίδη έβαλε κάτω μεγάλο αριθμό διεθνών ιατρικών ερευνών, με αποτελέσματα δημοσιευμένα σε έγκυρα περιοδικά, και απέδειξε ότι ένα ποσοστό γύρω στο 90% απ’ τα σοφά τους πορίσματα είναι, απλά και ωμά, ψεύτικα. Πέτσινα! Μετά από ένα τέτοιο θριαμβευτικό συμπέρασμα, η έρευνα του Ιωαννίδη είτε θα έπρεπε να καταταχτεί στο 90% εκείνων που κοροϊδεύουν, είτε στο 10% των έγκυρων. Για έναν περίεργο λόγο (;) η “διεθνής επιστημονική κοινότητα” προτίμησε (ενδεχομένως αναγκάστηκε: ο έλληνας προφέσσορας ήταν ήδη διεθνώς αναγνωρισμένος σαν genious) να θεωρήσει αυτό το πόρισμα έγκυρο. Και επεφύλαξε ακόμα μεγαλύτερες (διεθνείς) τιμές στον ερευνητή γιατρό / πανεπιστημιακό. Εννοείτε ότι το 90% έρευνες / παραμύθια συνεχίστηκε, ίσως με πιο αυστηρά (ερευνητικά) πρωτόκολλα.
Η έρευνα εκείνη δεν έδειξε κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που θα υποψιάζονταν κάτι παλιοχαρακτήρες σαν εμάς. Το έδειξε, όμως, με “επιστημονικό” τρόπο. Σε μια συνέντευξή του σε ελληνικό ηλεκτρονικό μήντιο στα τέλη του 2013, ο καθηγητής Ιωαννίδης απάντησε την εξής ερώτηση (ο τονισμός δικός μας):

ερώτηση: Τι αφορά το αρκετά δημοφιλές “μαγείρεμα” των ερευνών; Υπάρχει διαφορά σε αυτόν τον τομέα μεταξύ της Ελλάδας και των άλλων χωρών;
απάντηση: Υπάρχουν πολλά επίπεδα "μαγειρέματος". Υπάρχει ένα επίπεδο που είναι καθαρή απάτη, το φαινόμενο στο οποίο κάποιος κατασκευάζει δεδομένα που δεν υπάρχουν, ασθενείς που ποτέ δεν είδε, αναλύσεις που δεν υπάρχει καμία τεκμηρίωση ότι έχουν γίνει. Αυτό είναι μάλλον σπάνιο. Είναι δύσκολο να πιστέψει κάποιος ότι γίνεται επιστήμονας και ξοδεύει αμέτρητα χρόνια από τη ζωή του σπουδάζοντας και μοχθώντας για να γίνει απατεώνας. Υπάρχουν όμως άλλες ερευνητικές πρακτικές που θα μπορούσαν να περιγραφούν ως μη ορθολογιστικές ή μη άριστες. Για παράδειγμα είναι κοινή πρακτική κάποιος να "βασανίζει" τα δεδομένα μέχρι να αρχίσει να βλέπει κάτι που φαίνεται ενδιαφέρον ή δημοσιεύσιμο ή που μπορεί να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού. Είναι απάτη αυτό; Δεν είναι απάτη. Δεν είναι ότι τα δεδομένα δεν υπάρχουν, ότι οι αναλύσεις δεν έχουν γίνει. Απλώς τα αποτελέσματα βγήκαν με εξαντλητικό βασανισμό των δεδομένων, και των αναλύσεων. Σε αυτή τη περίπτωση είναι πολύ δύσκολο να πεις αν αυτό που έχει βρεθεί αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα.
Υπάρχει και το κομμάτι που κάποιος μπορεί να διογκώνει τα αποτελέσματα. Δηλαδή, στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων να είναι πιο αυθαίρετος, πιο ενθουσιώδης και να παρουσιάζει περισσότερο τα θετικά απ’ ότι τα αρνητικά. Οπότε αυτά που δημοσιεύονται δεν είναι λανθασμένα, αλλά είναι μόνο ένα κομμάτι από την αλήθεια. Οι ελληνικές μελέτες είναι μάλλον στο αντίστοιχο επίπεδο που είναι και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές μελέτες. Υπάρχουν όμως μεγάλες διαφορές ανάλογα με μικροπεριβάλλοντα. Έχουμε παρατηρήσει ότι μελέτες που χρηματοδοτούνται από τη βιομηχανία είναι πολύ πιο πιθανό να βγάζουν θετικά αποτελέσματα. Γιατί υπάρχουν συγκρουόμενα συμφέροντα, άρα το μαγείρεμα των αποτελεσμάτων και η παρουσίασή τους γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να δείχνει κάτι που συμφέρει τη βιομηχανία.
Επίσης υπάρχουν μικροπεριβάλλοντα που δημιουργούν τάσεις για εξεζητημένα αποτελέσματα όταν υπάρχει μεγάλη πίεση να παραδώσεις σημαντικά αποτελέσματα.

Διπλωματική απάντηση για την ενστικτώδικη γνώση ότι υπάρχουν 4 κατηγορίες ψεμμάτων, ξεκινώντας απ’ τα πιο απλά και ακίνδυνα και προχωρώντας στα πιο εγκληματικά: τα ψεμματάκια, τα μεγάλα ψέμματα, τα ψέμματα της στατιστικής, τα ψέμματα των επιστημονικών ερευνών.
Αλλά σε καπιταλισμό ζούμε.

Σε καπιταλισμό ζούμε, και είμαστε πολύ περισσότερο στα χέρια τεχνοεπιστημονικών εγγυήσεων απ’ όσο νομίζουμε (υπάρχουν και εκείνοι που παθαίνουν υστερίες και μανιοκαταθλίψεις προσπαθώντας να διαφύγουν απ’ αυτές τις εγγυήσεις· ατομικά κατ’ αρχήν: υγιεινιστές, ultra υγιεινιστές, κλπ...).
Αυτή, ακριβώς, είναι (και) η περίπτωση του ΤιΟ2 - προφανώς όχι μόνο αυτού! Στις 11 Μάρτη του 2010 ο ευρωβουλευτής (των “πρασίνων”) Μιχάλης Τρεμόπουλος έκανε μια ερώτηση στην ευρωπαϊκή επιτροπή, με θέμα “χρήση νανοσωματιδίων διοξειδίου του τιτανίου σε τρόφιμα και καλλυντικά”. Η ερώτηση ήταν η εξής:

Πρόσφατη μελέτη [6Trouiller, B. Reliene, R., Westbrook, A et al. (2009). Titanium Dioxide Nanaparticles Induce DNA Damage and Genetic Instability In Vivo in Mice. Cancer Research. 69: 8784 - 8789.] δείχνει πως νανοσωματίδια του διοξειδίου του τιτανίου, που χρησιμοποιούνται στα αντηλιακά, μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο σε ποντίκια. Αν και δεν υπάρχει απόδειξη ότι τα νανοσωματίδια μπορούν να προκαλέσουν καρκίνο στον άνθρωπο, οι ερευνητές λένε πως η μελέτη εγείρει ανησυχίες για την ασφάλεια των εργαζομένων που εκτίθενται σε υψηλές συγκεντρώσεις των νανοσωματιδίων σε εργοστασιακές συνθήκες.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, περαιτέρω μελέτες πρέπει να διεξαχθούν προκειμένου να εξετασθεί αν τα ίδια αποτελέσματα θα μπορούσαν να προκύψουν και στον άνθρωπο. Η ιδέα ότι νανοσωματίδια διοξειδίου του τιτανίου θα μπορούσαν να προκαλέσουν καρκινογόνες επιδράσεις με την κατάποση είναι ανησυχητική, δεδομένου ότι τα νανοσωματίδια χρησιμοποιούνται σε τρόφιμα και οδοντόκρεμες.
Ταυτόχρονα με τον περιορισμό της έκθεσης σε νανοσωματίδια διοξειδίου του τιτανίου των ανθρώπων που ασχολούνται με αυτά στη βιομηχανία, οι ερευνητές ισχυρίζονται πως θα ήταν συνετό να περιοριστεί η κατανάλωσή τους σε κάθε τρόφιμο ή καλλυντικό προϊόν στο οποίο η παρουσία τους δεν είναι ουσιώδης.

Ερωτάται η Επιτροπή:
1. Υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου που διασφαλίζουν πως δεν χρησιμοποιούνται νανοσωματίδια του διοξειδίου του τιτανίου σε τρόφιμα, χωρίς την προηγούμενη απαραίτητη έγκριση της EFSA;
2. Πώς προτίθεται να δώσει συνέχεια στην τελευταία πρόταση των ερευνητών όσον αφορά τη χρήση αυτών των νανοσωματιδίων σε οποιοδήποτε τρόφιμο ή καλλυντικό προϊόν;
3. Προτίθεται να χρηματοδοτήσει ή να ενθαρρύνει την περαιτέρω έρευνα για να εξεταστούν τα αποτελέσματα των σωματιδίων στον άνθρωπο;

Περίπου 1,5 μήνα μετά, στις 27 Απριλίου 2010, ο (μαλτέζος) επίτροπος υγείας και καταλωτικής πολιτικής John Dalli απάντησε (αποσπάσματα, ο τονισμός δικός μας):

Tο διοξείδιο του τιτανίου επιτρέπεται να χρησιμοποιείται ως χρωστική ουσία στα τρόφιμα βάσει της αξιολόγησης της επιστημονικής επιτροπής τροφίμων, προκατόχου της Eυρωπαϊκής Aρχής για την Ασφάλεια Τροφίμων (EΑΑΤ). Η εν λόγω αξιολόγηση δεν αφορούσε το διοξείδιο του τιτανίου σε μορφή νανοσωματιδίων. Η νομοθεσία περί προϊόντων προσθήκης στα τρόφιμα απαιτεί για ένα τέτοιο προϊόν που έχει ήδη εγκριθεί βάσει της νομοθεσίας της ΕΕ και το οποίο έχει παραχθεί μέσω μεθόδου παραγωγής ή με τη χρήση αρχικών υλικών σημαντικά διαφορετικών από εκείνα που περιλαμβάνονται στην αξιολόγηση κινδύνου της ΕΑΑΤ, να υποβάλλεται για νέα αξιολόγηση από την ΕΑΑΤ. Με τον όρο “σημαντικά διαφορετικά” θα μπορούσε να νοείται μια αλλαγή στο μέγεθος των σωματιδίων, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης νανοτεχνολογίας. Προς το παρόν, τα κράτη μέλη παρακολουθούν τις ουσίες σε μορφή νανοσωματιδίων με βάση κυρίως τον έλεγχο πληροφοριών σε συνοδευτικά έγγραφα και μέσω οικειοθελών δηλώσεων.
...
Η χρήση του διοξειδίου του τιτανίου σε καλλυντικά επιτρέπεται ως χρωστική ουσία (μόνο σε μορφή διαφορετική του νανοσωματιδίου) και ως φίλτρο υπεριωδών ακτίνων (σε μορφή νανοσωματιδίων και άλλη) με βάση επιστημονικές γνώμες ανεξάρτητης επιστημονικής επιτροπής, της επιστημονικής επιτροπής ασφάλειας καταναλωτών (SCCS). Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, το διοξείδιο του τιτανίου σε μορφή νανοσωματιδίων χρησιμοποιείται τη στιγμή αυτή αποκλειστικά ως φίλτρο υπεριωδών ακτίνων.
...

Προκύπτει (χωρίς καμία κακεντρέχια εκ μέρους μας) ότι την άνοιξη του 2010 (πριν 6 χρόνια) το ευρωπαϊκό υπερυπουργείο “υγείας” (όπως, άλλωστε, όλα τα εθνικά ευρωπαϊκά παρόμοια, αλλά και το αμερικανικό και όλα τα υπόλοιπα “πολιτισμένα” στον πλανήτη) είχε βαθιά μεσάνυχτα α) για τις συνέπειες της χρήσης του TiO2 σαν “τρόφιμου” (οι “χρωστικές ουσίες τροφίμων” τρώγονται...), σε μορφή πάστας ή σκόνης, και, ακόμα πιο βαθιά μεσάνυχτα, β) για τις συνέπειες της χρήσης του σε νανοκλίμακα. Επιπλέον (και τι άλλο θα μπορούσε να κάνει άραγε κάθε υπουργείο ή υπερυπουργείο υγείας; για ποιους δουλεύουν διάολε;) γ) τα κράτη μέλη παρακολουθούσαν (το 2010) το τι γίνεται με τα νανοσωματίδια (διοξειδίου τιτανίου ή οτιδήποτε άλλο) μέσω “συνοδευτικών εγγράφων” και “οικειοθελών δηλώσεων”. Είτε των εταιρειών, είτε των 90% πέτσινων ερευνών.

Για να γίνει ακόμα πιο ξεκάθαρο (για όποιον / όποια ενδιαφέρεται φυσικά, και όχι για να πάθει υγιεινιστικό πανικό / υστερία), όταν μιλάμε για διοξείδιο κάποιου μετάλλου (το τιτάνιο είναι μέταλλο!) εννοούμε σκουριά. Διάφορες σκουριές μπορεί, πράγματι, να έχουν χρήσιμες ιδιότητες στην καθημερινή ζωή... Να τις φας όμως; Αυτό είναι διαφορετικό ζήτημα!
Υπάρχει ιστορική / κοινωνική εμπειρία στο θέμα λεύκανση. Η αλισίβα. Η αλισίβα είναι ένα διάλυμα που φτιάχνεται απ’ το βράσιμο στάχτης (από ξύλα) - ει δυνατόν με βρόχινο νερό, για να μην έχει άλατα. Έτσι προκύπτει ένα διάλυμα ανθρακικού καλίου που διαλύει τα φυτικά και ζωϊκά λίπη (όχι, όμως, και τα παράγωγα πετρελαίου). Την αλισίβα την χρησιμοποιούσαν (οι νοικοκυρές) για το πλύσιμο των ρούχων, κυρίως των ασπρόρουχων· ήταν, σαν να λέμε, ένα αποτελεσματικό εμπειρικό λευκαντικό. Κανείς, όμως, δεν έπινε αλισίβα για να αδυνατίσει!!!
Εκτός αγοράς, καπιταλισμού και, κυρίως, τεχνοεπιστημονικών ερευνών και εγγυήσεων (κατά 90% πέτσινων...) υπήρχε μια απλή, στέρεα, κοινωνική γνώση / εμπειρία: αυτό που κάνει για μια δουλειά δεν συνεπάγεται ότι κάνει και για άλλες, που μπορούμε να θεωρήσουμε “παρόμοιες”. Που σημαίνει: αν η αλισίβα διαλύει τα ζωϊκά λίπη στα ρούχα, δεν σημαίνει ότι τα διαλύει και στις μπάκες! Δεν θα αδυνατίσουμε πίνοντας ένα δυο ποτηράκια αλισίβας την ημέρα - μάλλον θα δηλητηριαστούμε!
Που σημαίνει, επίσης: αν το TiO2 κάνει για να γίνονται πιο λαμπεροί οι βαμένοι τοίχοι, δεν θα το φάμε κιόλας στη ζύμη του ψωμιού ή στο χάπι, επειδή τα έκανε “λευκότερα”. Και, φυσικά, δεν θα το πασαλειφτούμε...

Περασμένα ξεχασμένα. Αυτά μπορεί να τα υποστηρίζουν (χωρίς να περιμένουν αποτελέσματα από έρευνες οποιουδήποτε Georgia Institute of Τechnology) μόνο παλιομοδίτες, ξεπερασμένοι, ξεροκολλημένοι. Γιατί η χρήση του TiO2 σε μορφή νανοσωματιδίων ήρθε να ικανοποιήσει μια κοινωνική ανάγκη!!!

τιτάνια sun protection

Η περιβόητη “τρύπα του όζοντος” δεν χρειάζεται πια να αναφέρεται καν και καν. Έχει ενσωματωθεί στα φαντασιακά των πρωτοκοσμικών, βαθιά. Τι είναι αυτή ρημάδα; Είναι η μείωση του πάχους του στρώματος όζοντος (Ο3) στην ατμόσφαιρα της γης. Υποτίθεται ότι η μείωση αυτού του στρώματος (που φιλτράρει σε ένα ποσοστό την υπεριώδη ακτινοβολία του ηλιακού φωτός) εκθέτει σε σοβαρούς κινδύνους την ανθρώπινη υγεία.
Θα έπρεπε να είναι κανείς καχύποπτος, εξ αρχής. Γιατί κινδυνεύει ειδικά η ανθρώπινη υγεία και όχι η υγεία όλων των (χιλιάδων) ειδών που ζουν στην επιφάνεια του πλανήτη, πρώτα απ’ όλα (αλλά όχι μόνο) των φυτών; Στο τέλος τέλος το είδος μας δεν είναι το πιο εξαρτημένο άμεσα απ’ τον ήλιο! Σχεδόν “δεν μας βλέπει”!!!! Δεν θα έπρεπε, λοιπόν, οι πρώτες παρενέργειες απ’ την “τρύπα του όζοντος” να παρατηρηθούν στα φυτά και, στη συνέχεια, σ’ όλη την ζωϊκή αλυσίδα, παντού;
Δεν θα επιμείνουμε. Έχουμε άλλη ερώτηση (δείτε την σαν κουίζ): αυτή η μείωση του στρώματος του όζοντος συμβαίνει σ’ όλη την ατμόσφαιρα, ή όχι; Η απάντηση είναι στοιχειώδης. Εlementary!!! Όχι βέβαια!!! Η “τρύπατου όζοντος”, δηλαδή ο κίνδυνος απ’ την αυξημένη ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία, έχει εντοπιστεί ... πάνω απ’ την ανταρκτική! Και μόνον εκεί! Σ’ όλη την υπόλοιπη γήινη ατμόσφαιρα το στρώμα του όζοντος είναι μια χαρά. Και φιλτράρει την υπεριώδη ακτινοβολία όπως κάνει τις τελευταίες χιλιάδες χρόνια...

Από κάποιες απόψεις το ενδιαφέρον για την “τρύπα του όζοντος” (επαναλαμβάνουμε: βρίσκεται πάνω απ’ την ανταρκτική, στο νότιο πόλο) θα μπορούσε να έχει ένα νόημα: τώρα, μεν, είναι εκεί· αλλά μπορεί να μεγαλώσει και να απλωθεί κι αλλού. Αυτό το ενδεχόμενο (μαζί με το “φαινόμενο του θερμοκηπίου”) χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον εναντίον των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, δηλαδή της χρήσης / καύσης (για ενεργειακούς λόγους) ορυκτών καυσίμων· και υπέρ των “ανανεώσιμων πηγών ενέργειας” (και της πυρηνικής ενέργειας, επίσης...). Ως εδώ θα λέγαμε: εντάξει, ζούμε σε μια φάση αλλαγής ενεργειακού παραδείγματος, οπότε η κινδυνολογία για την “τρύπα του όζοντος” που “μπορεί να μεγαλώσει” είναι μέσα στα όπλα των νεωτεριστών, των οπαδών της “απεξάρτησης” απ’ τους (γεωπολιτικά και όχι κλιματικά) επικίνδυνους υδρογονάνθρακες.
Όμως οι κίνδυνοι απ’ την “τρύπα του όζοντος” και την ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία δεν έμειναν εκεί. Και γιατί να μείνουν; Καπιταλισμό έχουμε, κι όποιος μπορεί να βγάλει λεφτά πουλώντας φόβο γίνεται πλούσιος!!! Αξιοποιώντας την απύθμενη πρωτοκοσμική ευπιστία που είναι παράγωγο του υγιεινισμού, ο “κίνδυνος” απλώθηκε παντού!!!! Στην αυστραλία, στην μεσόγειο, στις αμερικανικές παραλίες· οπουδήποτε θα μπορούσε να πουληθεί προστασία απ’ τον ήλιο και την υπεριώδη ακτινοβολία του!!! Έχει σημασία που η “τρύπα” είναι πάνω απ’ την ανταρκτική; Όχι!!! Αρκεί να πουλήσει κανείς κίνδυνο, και θα βρεθούν εκατομμύρια ηλίθιοι να τον αγοράσουν!!!
Αντιηλιακά λοιπόν!!!! Άλλο ένα είδος, απ’ αυτά που η ανθρωπότητα αγνοούσε (γιατί δεν χρειαζόταν) επί εκατοντάδες αιώνες, έγινε τόσο απαραίτητο ώστε υπάρχουν πια πολλοί / πολλές που πασαλείβονται για να βγουν απ’ το σπίτι τους... τις πρώτες ημέρες της άνοιξης! Η πρώτη φάση των “αντιηλιακών” ήταν ... για να κάνει ο καθένας το “τέλειο μαύρισμα”... Ομοιόμορφο... (λες και γινόταν ποτέ αλλιώς...). Αλλά η “τρύπα του όζοντος” και “οι υπεριώδεις ακτινοβολίες” έδωσαν μια ακόμα καλύτερη ευκαιρία: ο ήλιος είναι επικίνδυνος... ο ήλιος είναι κακός... προστατευτείτε από δαύτον... Πως όμως; Μένοντας τα καλοκάρια ασπρουλιάρηδες, στα σπίτια σας ή κάτω από ομπρέλες; Όχι βέβαια!!! Μαυρίζοντας μεν... αλλά “κρατώντας μακριά” τις τόσο φονικές (“προκαλούν καρκίνο του δέρματος” είπε η δημαγωγική σοφία και έγινε ευμενώς δεκτή) υπεριώδεις!!!
Εκεί γεννήθηκαν οι “βαθμοί προστασίας”!... Κι εκεί οι φωτοκαταλυτικές ιδιότητες του TiO2 βρήκαν την μαζική εμπορική αξιοποίησή τους!!!!

Η αξιοποίηση έγινε σε δύο φάσεις. Όχι σε μία. Και έχει πολύ μεγάλη σημασία. Γιατί ο πελάτης έχει πάντα δίκιο - και έπαιξε, άλλη μια φορά, τον salto mortale ρόλο του.
Σε πρώτη φάση τα αντιηλιακά φτιάχτηκαν στη λογική του “λαδιού” / της κρέμας. Επάλειψη το δέρματος, δηλαδή, και δημιουργία μιας “κρούστας” πάνω του, που έπαιζε τον ρόλο του “φίλτρου” / ασπίδας. Σα να τυλιγόταν ο καθένας / η καθεμιά με αλουμινόχαρτο, αλλά στο διαφανές του... Η μαζική χρήση αυτών των αντιηλιακών (στα μέρη μας) πρέπει να άρχισε στα ‘90s (δεχόμαστε, πάντως, και παρατηρήσεις / διορθώσεις για το timing). Έτσι τα λαδωμένα, γυαλιστερά κορμιά έγιναν το must στις αμμουδιές. Και τα νερά των παραλιών απέκτησαν την γνωστή γλίτσα, εφόσον αυτά τα αντιηλιακά διαλύονταν απ’ το θαλασσινό νερό αφήνοντας λαδολεκέδες στην επιφάνεια. Λες και είχε αδειάσει τα καμμένα λάδια της καμμιά τράτα· στο πιο μοσχομυριστό (υποτίθεται).
Υπήρχαν παράπονα γι’ αυτήν την τεχνική - υποθέτουμε. Έτσι οι τεχνο-επιστήμονες ερευνητές στρώθηκαν να βρουν λύση. Αυτή ήταν / είναι η δεύτερη φάση. Τα αντιηλιακά να απορροφώνται απ’ το δέρμα, συνεχίζοντας (φυσικά) “να προστατεύουν απ’ τον άθλιο ήλιο”. Για να απορροφηθούν, όμως, θα έπρεπε η σύστασή τους να το επιτρέπει. Καλώς ήλθατε λοιπόν, ω πελάτες, στις νανοτεχνολογίες!!! Καλώς ήλθατε στις νανοντεχνολογίες γενικά· και ειδικά σ’ εκείνες της “απορρόφησης” (απ’ το δέρμα) της σκουριάς. Του τιτανίου, και όχι μόνον! [7Μέχρι πρόσφατα γράφονταν πάνω στις συσκευασίες η χημική σύνθεση των αντιηλιακών· και το πλήθος οξειδίων μετάλλων που περιλαμβάνουν. Υποθέτουμε ότι αν δεν έχει καταργηθεί ήδη αυτή η “περιττή πληροφορία” (και ποιος ασχολείται όταν το εμπόρευμα του υπόσχεται πολλούς “βαθμούς προστασίας”;), αυτό θα συμβεί σύντομα. ]
Κάπως έτσι τα νανοσωματίδια του τιτανίου έφτασαν κατευθείαν μέσα στα κύτταρα (τα δερματικά κατ’ αρχήν) μέσω των αντιηλιακών... Κάπως έτσι μπήκε (και βγήκε) ένα θεματάκι στην ευρωπαϊκή επιτροπή το 2010... Κάπως έτσι η έρευνα του Georgia Institute of Τechnology το 2016 κτύπησε στο “κέντρο”...
Θα τολμούσαμε να πούμε: το ζήτημα των παθογόνων επενεργειών των νανοσωματιδίων (γενικά και ειδικά) έχει μείνει σαν “εσωτερικό τεχνοεπιστημονικό ζήτημα”, προς το παρόν. Ίσως κάποτε ακουστεί κάτι περισσότερο. Όμως κανείς δεν θα έπρεπε να δηλώσει “ξεγελασμένος”, χτες, σήμερα, αύριο. Απλές γνώσεις χημείας γυμνασίου και στοιχειώδες διάβασμα των συστατικών (όσο, ακόμα, αναφέρονται) θα ήταν αρκετά για να μην φτάσουν τα νανοσωμάτια της σκουριάς στα κύτταρά του / της. Αλλά “δεν”. (Οι ρακέτες και το καμάκι στην παραλία έχουν περισσότερο ενδιαφέρον...)

Ωστόσο το τι κάνουν (και τι δεν κάνουν) διάφορα υλικά που έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργασία και συναρμολόγησης σε κλίμακα “νάνο” είναι ένα απ’ τα μυστικά της άγνοιας των ειδικών· ενόσω οι νανοτεχνολογίες αποτελούν μία απ’ τις αιχμές των ερευνών και των εφαρμογών. Οι ιδιότητες των υλικών αλλάζουν σ’ αυτήν την κλίμακα, και αλλάζουν θεαματικά. Υλικά που σε μεγαλύτερες κλίμακες είναι σκληρά στη νανοκλίμακα γίνονται εύκαμπτα. Υλικά που κανονικά είναι κακοί αγωγοί του ηλεκτρισμού γίνονται καλοί στη νανοκλίμακα. Και πολλά άλλα. Είναι αυτές οι εντελώς καινούργιες ιδιότητες υλικών λίγο / πολύ γνωστών που έχουν κάνει τη νανο-κλίμακα πετράδι στο στέμμα του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος.
Μόνο που αυτές οι εντελώς καινούργιες ιδιότητες σημαίνουν και εντελώς διαφορετικές επιδράσεις και αλληλεπιδράσεις με το όποιο περιβάλλον. Αυτές είναι εντελώς άγνωστες (στους ειδικούς). Κι ακόμα πιο άγνωστες είναι οι επιδράσεις των νανοσωματιδίων του Α ή του Β υλικού με τους ζωντανούς οργανισμούς. Μεταξύ τους οι ειδικοί το αναγνωρίζουν: προχωράμε στα τυφλά.
Ωστόσο, ειδικά για το TiO2, υπάρχουν έρευνες 30 χρόνια παλιές, των μέσων της δεκαετίας του ‘80, που αναφέρονται στη δυνατότητά του να “σκοτώνει” μονοκύτταρους οργανισμούς ή, ακόμα, και νεοπλασματικά κύτταρα - εξαιτίας των φωτοκαταλυτικών ιδιοτήτων του. [8Chinese Science Bulletin, vol. 56, Ιούνιος 2011, A review of TiO2 nanoparticles.] Αυτό σημαίνει πως οι έρευνες για την μη - τοξικότητά του, που έχουν επιτρέψει την μαζική χρήση του σε τρόφιμα, καλλυντικά και φάρμακα, ανήκουν στη μεγάλη οικογένεια των 90% “αναληθών”. Ειδικότερα σ’ εκείνον τον κλάδο των χειραγωγημένων ερευνών, ώστε να βγουν τα επιδιωκόμενα (απ’ την χημική βιομηχανία) αποτελέσματα.

Ωστόσο το ζήτημα δεν τελειώνει έτσι. Τα τελευταία χρόνια, σε διάφορους πληθυσμούς, καταγράφονται έντονα αυξητικές τάσεις σε διάφορους καρκίνους του δέρματος - όπως επίσης σε διάφορες δερματικές παθήσεις, δερματικές αλλεργίες, κλπ. Που αποδίδονται; Μαντέψτε: στην υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία, σταθερά! Άρα ακόμα περισσότερα αντιηλιακά! Καθόλου δεν σχετίζονται με την χημική σύσταση των σαπουνιών, των σαμπουάν, των αντιηλιακών!! Όχι, με κανέναν τρόπο, με την χρήση νανοσωματιδίων οξειδίων μετάλλων (ή, πιθανόν, και άλλων υλικών που αγνοούμε)!!
Επαναλαμβάνεται κάτι που είναι ήδη γνωστό απ’ την χημεία και την φαρμακολογία του 20ου αιώνα; Ότι, δηλαδή, διάφοροι επιχειρηματικοί με όλον τον τεχνοεπιστημονικό εξοπλισμό τους, μεταφορικά ή κυριολεκτικά, “σκοτώνουν και δεν πληρώνουν”;
Ακριβώς. Το νάνο δεν είναι ούτε “άυλο” ούτε έξω απ’ την καπιταλιστική κερδοφορία / λεηλασία.

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

1 - Common nanoparticle has subtle effects on oxidative stress genes. Μπορεί να αναζητηθεί ιντερνετικά με τον τίτλο. Ενδεικτικά στη διεύθυνση
http://www.news.gatech.edu/2016/05/10/common-nanoparticle-has-subtle-effects-oxidative-stress-genes
[ επιστροφή ]

2 - Τα κύτταρα HeLa είναι ανθρώπινα κύτταρα νεοπλασματικής καταγωγής, που είναι “αθάνατα”. Μπορούν, δηλαδή, να πολλαπλασιάζονται επ’ άπειρον χωρίς να “πεθαίνουν”, όπως συμβαίνει με τα κανονικά κύτταρα, που μετά από λίγες διαιρέσεις καταστρέφονται. Γι’ αυτό και απ’ την δεκαετία του 1950 καλλιεργούνται συστηματικά για ερευνητικούς λόγους, και είναι πια ένα είδος κοινότοπης “πρώτης κυτταρικής ύλης”. Το όνομα HeLa έχει δοθεί “προς τιμήν” της (αμερικάνας) ασθενούς απ’ την οποία λήφθηκαν για πρώτη φορά, ονόματι Henrietta Lacks.
[ επιστροφή ]

3 - Μία απ’ τις 3 εισηγήσεις του επόμενου φεστιβάλ του game over (το ερχόμενο φθινόπωρο) θα είναι αφιερωμένη στις νανοτεχνολογίες. Όσοι / όσες ενδιαφέρονται, θα ακούσουν εκεί περισσότερα.
[ επιστροφή ]

4 - Πηγές: Voigt Pharmazeutische Technologie Alfred Fahr, και Europäisches Arzneibuch 6.7 (Ευρωπαϊκή Φαρμακοποιία).
[ επιστροφή ]

5 - http://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.0020124
[ επιστροφή ]

6 - Trouiller, B. Reliene, R., Westbrook, A et al. (2009). Titanium Dioxide Nanoparticles Induce DNA Damage and Genetic Instability In Vivo in Mice. Cancer Research. 69: 8784 - 8789
[ επιστροφή ]

7 - Μέχρι πρόσφατα γράφονταν πάνω στις συσκευασίες η χημική σύνθεση των αντιηλιακών· και το πλήθος οξειδίων μετάλλων που περιλαμβάνουν. Υποθέτουμε ότι αν δεν έχει καταργηθεί ήδη αυτή η “περιττή πληροφορία” (και ποιος ασχολείται όταν το εμπόρευμα του υπόσχεται πολλούς “βαθμούς προστασίας”;), αυτό θα συμβεί σύντομα.
[ επιστροφή ]

8 - Chinese Science Bulletin, vol. 56, Ιούνιος 2011, A review of TiO2 nanoparticles.
[ επιστροφή ]