“free” as in “free software”:
για τους προγραμματιστές (ή developers - το ίδιο κάνει) [18Αναφερόμενοι σε όλη την έκταση του αφιερώματος σε προγραμματιστές ή developers, δεν σημαίνει ότι αγνοούμε την ύπαρξη και άλλων ειδών δουλειάς στο εσωτερικό των εταιριών πληροφορικής, που, μεταξύ άλλων, είναι απαραίτητες ώστε να μπορούν οι developers να κάνουν τη δουλειά τους. Χρησιμοποιούμε περισσότερο αυτή τη φιγούρα σχηματικά μιας και μιλάμε για το software. Τα όποια συμπεράσματα, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορούν να αφορούν ευρύτερα τμήματα αυτού που προτιμούμε να ονομάζουμε “ηλεκτρονικό προλεταριάτο” και όχι μόνο τις κλασικές (συνήθως λευκές και αρσενικές, αν και αυτό τείνει να αλλάξει - άλλο θέμα) φιγούρες των προγραμματιστών.]

Μετά από δύο-τρεις δεκαετίες διεργασιών εκμετάλλευσης των κοινοτήτων από εταιρίες, ο κάποτε “εθελοντισμός των geeks”, αποκτά ξεκάθαρα χαρακτηριστικά κακοπληρωμένης δουλειάς ή/και δωρεάν εργασίας σαν αυτο-εκπαίδευση για-το-βιογραφικό. Ποια είναι τα στοιχεία της υποκειμενικότητας αυτού του “crowd” μέσα σε συνθήκες κρίσης; Από τη μία οι προγραμματιστές/τριες αισθάνονται σχετικά ασφαλείς αν όχι από το φόβο της απόλυσης ή της ανεργίας - αυτό πάντα παίζει· αρκεί να δει κανείς τις αναγγελίες περί job-cuts ακόμα και σε εταιρίες κολοσσούς της πληροφορικής - αλλά κυρίως τοποθετώντας τους εαυτούς τους εκτός της “υπόλοιπης” αγοράς εργασίας όπου η δυσκολία να βρεθεί εκεί δουλειά φαντάζει πολύ μεγαλύτερη. Παράλληλα με τον κλασικό καριερισμό που συνοδεύεται από την υποτίμηση για άλλες “υποδεέστερες” σε μισθό και status δουλειές, αυτό που παίζει ιδιαίτερο ρόλο αφορά μια ιδιότυπη “φροντίδα του εαυτού” που περιλαμβάνει απαραίτητα την καλλιέργεια γνώσεων και ικανοτήτων σχετικών με τη δουλειά, στον χρόνο εκτός εργασίας.

Ο παλιομοδίτικος πλέον όρος “προγραμματιστής”, στα '90s χαρακτήριζε όχι απλώς ένα επάγγελμα αλλά και μια κοινωνική φιγούρα που θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως το mainstream του hacker· ενώ από την άλλη πλευρά θα μπορούσε να τέμνεται με το σίγουρα ευρύτερο σύνολο των yuppies. Αυτή η φιγούρα, ο “προγραμματιστής” ήταν κατά κύριο λόγο αυτό (προγραμματιστής) στο σύνολο του εργάσιμου και μη εργάσιμου χρόνου του και δευτερεύοντος οτιδήποτε άλλο. Πρόκειται για μια ακόμα ταυτότητα που μοιάζει με τις εμπορευματοποιημένες (υπο-)κουλτούρες της post-'70s εποχής και καθορίζεται τόσο από τη δουλειά όσο και από την κατανάλωση και τροποποίηση της χρήσης μηχανημάτων, λογισμικού και gadgets στον μη εργάσιμο χρόνο. [19Σε αυτό το σημείο, πολλά θα μπορούσαμε να πούμε και για τις πρακτικές που οδήγησαν σε αυτό που ονομάζεται “πειρατεία”· στα σπασμένα προγράμματα, στο ψηφιακό μοίρασμα μουσικής, ταινιών, βιβλίων... Πρακτικές που με το δικό τους τρόπο στράφηκαν ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία και άλλαξαν το τοπίο και το εύρος της χρήσης του διαδικτύου. Σήμερα, συνδρομητικές υπηρεσίες όπως το Netflix (για ταινίες) ή το Spotify (για μουσική) οφείλουν την ύπαρξη τους και σε αυτές τις πρακτικές. Η δημιουργία τους είναι η πιο σοβαρή ως τώρα λύση, ώστε, μέσα από την ευκολία που προσφέρουν στη χρήση τους, να γίνεται ανεκτή ξανά μαζικά, μέσω της συνδρομής, η πληρωμή πνευματικών δικαιωμάτων. Ακόμα η γενική τάση και στο ιδιόκτητο λογισμικό (που στρέφεται ενάντια στα “σπασμένα”) είναι να παρέχεται ως συνδρομητική διαδικτυακή υπηρεσία, καθώς μεταφέρεται ένα σημαντικό κομμάτι της εγκατάστασης άρα και της εκτέλεσης των προγραμμάτων από τα οικιακά PCs στο “cloud”, δηλαδή σε υπερυπολογιστικές εγκαταστάσεις υπό τον έλεγχο της εταιρίας. Χαρακτηριστικά έιναι τα παραδείγματα των τελευταίων πακέτων προϊόντων της Adobe αλλά και πολλών γνωστών διαδικτυακών games.] Στο θέμα μας όμως - που σε αυτό το σημείο δεν είναι άλλο από την εκμετάλλευση αυτής της “φροντίδας του εαυτού” - αυτή η “φροντίδα” (είτε μεταφράζεται σε συμμετοχή σε ερασιτεχνικές δικτυακές κοινότητες προγραμματιστών, είτε σε ατομικά οικιακά project που ποτέ δεν βγαίνουν στο δίκτυο) απετέλεσε και αποτελεί καταρχήν μια δωρεάν - για το αφεντικό – μορφή αυτο-εκπαίδευσης υψηλών προδιαγραφών, πολλές φορές ανώτερη από οποιονδήποτε γνωστό σχετικό τίτλο σπουδών (πτυχίο, μετα-πτυχίο, διδακτορικό). Ταυτόχρονα, αποτελεί και το holy-grail των recruiters των τμημάτων διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού των εταιριών. Αυτά τα στελέχη κάπως θα έπρεπε να μπορούν να αναγνωρίζουν, να ξεχωρίζουν και να ταξινομούν τις ικανότητες και τις δεξιότητες ενός καλού προγραμματιστή από έναν όχι και τόσο καλό.

Μια επίσημη αφετηρία αυτής της “ιστορίας” μπορεί να εντοπιστεί σε ένα συνέδριο με χορηγό/διοργανωτή την Επιστημονική Επιτροπή του ΝΑΤΟ (ΝΑΤΟ Sciense Commitee) τον Οκτώβριο του 1968. [20Peter Naur and Brian Randell, eds., Software Engineering: Report on a Conference Sponsored by the NATO Science Committee, Garmisch, Germany, 7th to 11th October 1968 (Brussels: Science Affairs Division, NATO, 1969).] Ο τίτλος του συνεδρίου ήταν ο πρωτο-χρησιμοποιούμενος τότε όρος “Software Engineering”, που στη συνέχεια αποτέλεσε την ταμπέλα μιας καινούριας κλάσης στελεχών. Η δουλειά τους είναι να χωρίζουν ένα software project σε επιμέρους κομμάτια, να επιβάλλουν τις νόρμες και να καθορίζουν τα κριτήρια αξιολόγησης κατά την ανάπτυξη του λογισμικού. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να πετύχουν και την τυποποίηση, ταξινόμηση και αναγνώριση των αντίστοιχων ικανοτήτων και δεξιοτήτων που απαιτούνται από έναν προγραμματιστή. Επιπλέον, ενώ ο κώδικας ήταν δυνατό να περιέλθει στην ιδιοκτησία μιας εταιρίας, κάτι τέτοιο δεν θα σήμαινε και πολλά, αν ο μόνος που θα μπορούσε να τον καταλάβει και να τον τροποποιήσει ήταν ο ίδιος ο συγγραφέας του. Από τη γενέθλια πράξη του Software Engineering έχουν μεσολαβήσει πολλά στο πεδίο της οργάνωσης των μεθοδολογιών συγγραφής κώδικα, της επιτήρησης και του ελέγχου επί της εργασίας, της ποιότητας του αποτελέσματος και της διαλογής των ικανοτήτων των developers. Πιο πάνω, στο κείμενο “για την κοινωνικότητα και την εκμετάλλευση της εργασίας” αναφερθήκαμε σε κάποιες από τις σύγχρονες μεθόδους μάνατζμεντ και τα αντίστοιχα εργαλεία που χρησιμοποιούνται. Οι ομοιότητες αλλά και οι διαφορές τους από τον ταιηλορισμό των φορντικών εργοστασίων μένει να αναζητηθούν και να αναλυθούν.

Όσον αφορά τη διαλογή και τη διατίμηση των προγραμματιστικών ικανοτήτων στις μέρες μας, το ηλεκτρονικό βιογραφικό των developers τείνει να περιλαμβάνει πολλά περισσότερα από ένα απλό pdf όπου βρίσκονται αραδιαμένες κάποιες γλώσσες προγραμματισμού. Ολοένα και περισσότεροι εργοδότες αναζητούν ποιοτικά αλλά και ποσοτικοποιημένα ίχνη των υποψήφιων για τη δουλειά ελέγχοντας τις συνεισφορές τους σε open source projects στο διαδίκτυο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διαδικτυακή πλατφόρμα github, που πρωτοεμφανίστηκε το 2008 και συνδυάζει ένα σύστημα ελέγχου της έκδοσης, με πλήρη τήρηση του ιστορικού των αλλαγών στον κώδικα (git), με τις λειτουργίες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η πλατφόρμα αυτή αποτελεί τη μεγαλύτερη “δημόσια” συλλογή αποθετήριων (repositories) ανοιχτού κώδικα.
Με τον ίδιο τρόπο που ένας εργοδότης μπορεί να ελέγξει το προφίλ των υποψήφιων του στο facebook, στο github μπορεί να ελέγξει μέσα από το προφίλ τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά χαρακτηριστικά των συνεισφορών του/της υποψηφίου developer σε open source projects. Με αυτόν τον τρόπο η κατάλληλη “φροντίδα-του-εαυτού” με την μορφή της προσεκτικής καλλιέργειας ενός προφίλ στο εξειδικευμένο μέσο κοινωνικής δικτύωσης τείνει να γίνει το απόλυτο “must” για τους developers (όσο το facebook για όλους), ώστε να έχουν να δείξουν ένα “καλό πρόσωπο” στον εντεινόμενο ανταγωνισμό της αγοράς εργασίας. Μεταφράζουμε από τα συμπεράσματα μιας σχετικής έρευνας, [21Marlow, J. & Dabbish, L. (2013). Activity traces and signals in software developer recruitment and hiring. In Proceedings of CSCW, 145–156.
Διαθέσιμο στο:
http://www.cs.cmu.edu/~xia/resources/Documents/Marlow-cscw13.pdf] που περιλαμβάνει συνεντεύξεις τόσο εργαζόμενων όσο και εργοδοτών σχετικά με το ζήτημα:

“Το είδος της διαφάνειας στο οποίο πρωτοπορεί το GitHub μπορεί να έχει επιπτώσεις για το μέλλον των διαδικασιών πρόσληψης. Οι εργοδότες μπορούν να ξεκινήσουν να αναμένουν από τους αιτούντες να παρέχουν ένα πλούσιο ιστορικό ιχνών δραστηριότητας σε λεπτομερείς εργασίες. Όσοι αναζητούν εργασία μπορούν με τη σειρά τους να στραφούν ολοένα και περισσότερο προς εταιρίες που θα τους επιτρέπουν να αναπτύσσουν ένα δημόσια-διαθέσιμο (ή κοινόχρηστο) χαρτοφυλάκιο (portfolio) της δουλειάς τους. Οι επιχειρήσεις μπορούν να δουν ότι οι εργαζόμενοι επιθυμούν από αυτές να μοιράζονται ως ένα βαθμό τη δουλειά σαν open source, και να δουν τις πολιτικές της ανοιχτότητας ως παροχές. Ήδη βλέπουμε αυτήν την τάση σε πεδία όπως η γραφιστική καθώς τα άτομα συχνά δουλεύουν για τον εαυτό τους ώστε να διατηρούν την ικανότητα να προωθούν τη δουλειά τους εμφανώς.”

Και συνεχίζει, κλείνοντας:

“Οι επιπτώσεις των αποτελεσμάτων μας επεκτείνονται πέρα από την ανάπτυξη λογισμικού καθώς η εργασία γίνεται ολοένα και πιο ψηφιακή. Η παροχή προσβάσιμων, αξιόπιστων ιχνών του ιστορικού της δουλείας ενός ατόμου μπορεί να υποστηρίξει ακριβέστερες αποτυπώσεις άγνωστων συντελεστών. Αυτές οι αποτυπώσεις θα σχηματίζουν τις αποφάσεις σχετικά με τις στρατολογήσεις, τις πρόσληψεις και τις προαγωγές σε παραδοσιακές αλλά και σε νέες μορφές οργανωτικών δομών όπως η Wikipedia και το crowdsourcing. Τέτοιες αποτυπώσεις είναι επίσης πιθανό να επηρεάσουν τις συνεργατικές δυναμικές της εργασίας. Είναι σημαντικό για τους σχεδιαστές συστημάτων και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να μελετήσουν ποιες δράσεις και δραστηριότητες μπορούν και πρέπει να καταγράφονται και να παραμένουν εμφανείς. Τα αποτελέσματά μας θα πρέπει να βοηθήσουν αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις να αναπτύξουν χρήσιμους και αποδοτικούς τρόπους ώστε να παρέχουν σε διάφορες ομάδες τις πληροφορίες που χρειάζονται ενώ προστατεύουν τα ατομικά δικαιώματα.”

Οι όροι και οι συνθήκες διαλογής που επιβάλλονται στην εργασία που “γίνεται ολοένα και πιο ψηφιακή”, γίνονται ολοένα και πιο διαφανείς, ολοένα και πιο “συνεργατικές”. Στην πραγματικότητα προάγεται η ανοιχτότητα σαν επίφαση της αξίας της συνεργασίας, που καθώς εξατομικεύεται και ποσοτικοποιείται παράγει πολλαπλά οφέλη και, φυσικά, κέρδη για τα αφεντικά. Τα πράγματα φαίνεται να χειροτερεύουν για τους νέους/ες “ψηφιακά απασχολούμενους/ες”. Ίσως το μόνο που θα μπορεί να απομένει, σαν τελευταίο ψέμα, για όσους και όσες δεν είναι διατεθειμένες να μπουν σε ένα τέτοιο στίβο διαφάνειας είναι μια ψευδαίσθηση της διατήρησης του εικονικού τους status στην αγορά εργασίας. Πρόκειται για την ψευδαίσθηση της οικειοποίησης/ιδιοχρησίας των ανοιχτών, περισσότερο από ποτέ άλλοτε - είναι η αλήθεια, ψηφιακών μέσων παραγωγής, σαν μικρο-enterpreneurship: μια startup από δω, μια ατομική επιχείρηση (γραφειάκι ή freelancer) από κει, μια δουλειά με-τους-φίλους/ες-μου-που-είναι-και-αυτοί/ες-ίδια-φάση λίγο παραπέρα. So long!

Σημειώσεις

18 - Αναφερόμενοι σε όλη την έκταση του αφιερώματος σε προγραμματιστές ή developers, δεν σημαίνει ότι αγνοούμε την ύπαρξη και άλλων ειδών δουλειάς στο εσωτερικό των εταιριών πληροφορικής, που, μεταξύ άλλων, είναι απαραίτητες ώστε να μπορούν οι developers να κάνουν τη δουλειά τους. Χρησιμοποιούμε περισσότερο αυτή τη φιγούρα σχηματικά μιας και μιλάμε για το software. Τα όποια συμπεράσματα, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορούν να αφορούν ευρύτερα τμήματα αυτού που προτιμούμε να ονομάζουμε “ηλεκτρονικό προλεταριάτο” και όχι μόνο τις κλασικές (συνήθως λευκές και αρσενικές, αν και αυτό τείνει να αλλάξει - άλλο θέμα) φιγούρες των προγραμματιστών.
[ επιστροφή ]

19 - Σε αυτό το σημείο, πολλά θα μπορούσαμε να πούμε και για τις πρακτικές που οδήγησαν σε αυτό που ονομάζεται “πειρατεία”· στα σπασμένα προγράμματα, στο ψηφιακό μοίρασμα μουσικής, ταινιών, βιβλίων... Πρακτικές που με το δικό τους τρόπο στράφηκαν ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία και άλλαξαν το τοπίο και το εύρος της χρήσης του διαδικτύου. Σήμερα, συνδρομητικές υπηρεσίες όπως το Netflix (για ταινίες) ή το Spotify (για μουσική) οφείλουν την ύπαρξη τους και σε αυτές τις πρακτικές. Η δημιουργία τους είναι η πιο σοβαρή ως τώρα λύση, ώστε, μέσα από την ευκολία που προσφέρουν στη χρήση τους, να γίνεται ανεκτή ξανά μαζικά, μέσω της συνδρομής, η πληρωμή πνευματικών δικαιωμάτων. Ακόμα η γενική τάση και στο ιδιόκτητο λογισμικό (που στρέφεται ενάντια στα “σπασμένα”) είναι να παρέχεται ως συνδρομητική διαδικτυακή υπηρεσία, καθώς μεταφέρεται ένα σημαντικό κομμάτι της εγκατάστασης άρα και της εκτέλεσης των προγραμμάτων από τα οικιακά PCs στο “cloud”, δηλαδή σε υπερυπολογιστικές εγκαταστάσεις υπό τον έλεγχο της εταιρίας. Χαρακτηριστικά έιναι τα παραδείγματα των τελευταίων πακέτων προϊόντων της Adobe αλλά και πολλών γνωστών διαδικτυακών games.
[ επιστροφή ]

20 - Peter Naur and Brian Randell, eds., Software Engineering: Report on a Conference Sponsored by the NATO Science Committee, Garmisch, Germany, 7th to 11th October 1968 (Brussels: Science Affairs Division, NATO, 1969).
[ επιστροφή ]

21 - Marlow, J. & Dabbish, L. (2013). Activity traces and signals in software developer recruitment and hiring. In Proceedings of CSCW, 145–156.
Διαθέσιμο στο: http://www.cs.cmu.edu/~xia/resources/Documents/Marlow-cscw13.pdf
[ επιστροφή ]