“free” as in “free software”:
για τις σχέσεις ιδιοκτησίας

Η εξιστόρηση του προηγούμενου κειμένου επικεντρώνεται σε ένα πραγματικά κομβικό σημείο, όχι μόνο για την εξέλιξη των διαδικασιών παραγωγής του λογισμικού γενικά, αλλά και για τη δημιουργία βιώσιμων όρων για την επέκταση της χρήσης του διαδικτύου. Η συμμόρφωση των λογισμικών περιήγησης (browsers) με συγκεκριμένα πρότυπα ήταν, και εξακολουθεί να είναι, βασική προϋπόθεση καλής λειτουργίας της πρόσβασης στο Internet για το σύνολο των επιχειρηματικών και καταναλωτικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται λιγότερο ή περισσότερο με τη δυνατότητα πρόσβασης σε οποιαδήποτε ιστοσελίδα ανά πάσα στιγμή. Η πρόβλεψη των στελεχών της Netscape αποδείχθηκε εξαιρετικά ακριβής: “Χαρίζοντας τον πηγαίο κώδικα... μπορούμε να βάλουμε μπρος τη δημιουργική ενεργητικότητα ολόκληρης της Δικτυακής κοινότητας και να δώσουμε καύσιμο σε πρωτοφανή επίπεδα καινοτομίας στην αγορά των browsers”· και όχι μόνο, θα μπορούσαμε σήμερα να συμπληρώσουμε.

Με την δημόσια ανακοίνωση του κώδικα πράγματι φαίνεται να απελευθερώθηκαν οι δυνάμεις που σταδιακά οδήγησαν στην επιτάχυνση της ανάπτυξης του πληροφορικού βραχίονα της καπιταλιστικής τεχνολογικής αναδιάρθρωσης. Οι παραγωγικές δυνάμεις σε αυτή τη σφαίρα παραγωγής και ειδικά στην περίπτωση της ανάπτυξης λογισμικού συναπαρτίζονται από τις πρωτοφανείς δυνατότητες που προσφέρει η συλλογική εργασία σε συνδυασμό με τα τεχνικά μέσα των PCs και των δικτύων.
Το “δυναμικό” αυτό, έχοντας κάνει ήδη αισθητή την παρουσία του, περιορισμένο όμως αρχικά στον underground χώρο των hackers, των geeks και στο εσωτερικό κάποιον ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και εταιριών, επιχειρείται μεθοδικά να βγει στο κλαρί της νέας επιχειρηματικότητας· στην επιφάνεια της ανάπτυξης των τεχνολογιών αιχμής. Την ίδια στιγμή που η πρακτική του μοιράσματος του κώδικα αμφισβητεί, τις περισσότερες φορές με ένα φιλελεύθερο ή και απολιτίκ ιδεολογικό μανδύα, την πνευματική ιδιοκτησία πάνω στη συγγραφή του κώδικα, η ίδια μορφή ιδιοκτησίας και η εκτεταμένη τότε εφαρμογή της στην αγορά εμφανίζεται σαν εμπόδιο της ίδιας της τεχνολογικής ανάπτυξης. Για αυτήν την περίπτωση, θα ήταν τόσο εύκολο όσο και λάθος να μιλήσουμε απλά για την ενσωμάτωση ενός κινήματος.

Με μια πρώτη καθαρά ιδεολογική, επιφανειακή και γενικόλογη προσέγγιση, κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ο ένας φιλελευθερισμός (αυτός που έχει σαν προέλευση τις ιδέες περί ελευθερίας του λόγου) ήρθε σε σύγκρουση με έναν άλλο φιλελευθερισμό, αυτόν που έχει σαν προέλευση τον σεβασμό και την προστασία της ιδιοκτησίας.
Ο πρώτος εμφανίζεται έντονα προοδευτικός απέναντι στον δεύτερο - το laissez-aller του απελευθερωμένου κώδικα άλλωστε, ακόμα και στις πιο περιοριστικές (για την ιδιοποίηση) copy-left άδειες, δεν είχε κανένα σκοπό να εμποδίσει την πώληση των προϊόντων στην αγορά λογισμικού και την κερδοφορία ενός νέου τύπου επιχειρήσεων. Αντίθετα, φαίνεται ότι δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την ομαλοποίηση του ανταγωνισμού, την επέκταση των αγορών και των αντίστοιχων νέων μορφών επιχειρηματικότητας. Ακόμα, θα δημιουργούσε δυνατότητες για τη δημιουργία νέων “περιφράξεων”.
Εδώ, όμως το θεωρητικό σχήμα των “κοινών και των περιφράξεων” δυσκολεύεται να βρει την καθαρή πρακτική του εφαρμογή. Αυτό, γιατί στην περίπτωση του free software η μία απελευθέρωση σε ένα σημείο μπορεί συχνά να σηματοδοτεί την de facto δημιουργία μιας νέας “περίφραξης” λίγο δεξιότερα στο εσωτερικό της ίδιας σφαίρας παραγωγής ακόμα και πάνω στο ίδιο ακριβώς το προϊόν που “απελευθερώνεται”. Πρακτικά αυτό αποτυπώνεται από την πληθώρα των παραλλαγών των αδειών που συγγράφονται γύρω από τα δικαιώματα χρήσης, τροποποίησης και αναδιανομής του κώδικα του λογισμικού. [9Στη wikipedia υπάρχει ένας συγκριτικός πίνακας με τα χαρακτηριστικά διάφορων free software και open source αδειών:
https://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_free_and_open-source_software_licenses] Ενώ αυτές μπορεί να έχουν σαν κοινή αφετηρία το αριστερό (με την έννοια του copy-left) άκρο της GNU GPL, ανάλογα με τις απαιτήσεις της αγοράς γύρω από τη διάθεση του προϊόντος, οι συγγραφείς τους μπορούν να ελίσσονται και να γνέφουν προς το δεξιό άκρο του copy-right. Αυτή η ευελιξία της ad-hoc εφαρμογής ή απόρριψης των πνευματικών δικαιωμάτων, δεν ήρθε μόνο σαν απάντηση της αγοράς στα “κοινά” των δημιουργών, αλλά ταίριαζε και “γάντι” στο trade-off μεταξύ της φθηνής και συνάμα υπερ-παραγωγικής εργασίας των κοινοτήτων και των εσόδων από τα πνευματικά δικαιώματα.

Ένα πρώτο πράγμα είναι ότι όλες αυτές οι άδειες, από τις πλέον copy-left ως τις ξεκάθαρα copy-right, σπάνια διαβάζονται ολόκληρες. Ακόμα και για τον πλέον “ιδεολόγο” κάτι τέτοιο θα ήταν εξουθενωτικό. Εκτός κι αν αυτός είναι ο τρόπος που “βγάζει το ψωμί του”. Ο περιβόητος Richard Stallman, ιδρυτής του Free Software Foundation και εκδότης της GNU GPL αποτελεί ακριβώς ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς χρόνια τώρα αρθρογραφεί πάνω στα θέματα αυτά και δίνει διαλέξεις σε ινστιτούτα ανά τον κόσμο, ευαγγελιζόμενος την πραγματική ελευθερία και τα δημοκρατικά διακαιώματα των δημιουργών και των χρηστών του software.

Ένα δεύτερο, και πιο σημαντικό, είναι ότι οι ίδιες οι παραγωγικές δυνάμεις, που αναπτυσσόμενες συγκρούονται με την πνευματική ιδιοκτησία, επιστρατεύονται για την επέκταση των σχέσεων ιδιοκτησίας σε νέες αγορές που δυναμικά δημιουργούνται. Αυτό αφορά τον προσανατολισμό, τη χρήση και τη λειτουργία του λογισμικού, άσχετα με το είδος της άδειας που φέρει ο κώδικάς του. Η κατεύθυνση των επενδύσεων σχετικά με το open source λογισμικό σήμερα - σε ανάλογα μεγέθη με τη φούσκα του dotcom, στα τέλη των '90s - κυκλοφορεί κάτω από τις κωδικές ονομασίες “cloud computing” και “big data analysis”. Σε αυτό το σημερινό παράδειγμα, αν ο κώδικας του λογισμικού δεν υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα, αλλά τα δεδομένα που διαχειρίζονται ή/και αναλύονται από αυτό υπόκεινται στην ιδιοκτησία της εκάστοτε εταιρίας, τότε; Είναι όλα ok; Ο αντίλογος, ότι όταν ο κώδικας είναι ανοιχτός η κοινότητα των χρηστών (κάποιοι πιο “είδικοί” στο εσωτερικό της) μπορεί να τον μελετήσει και να καταλάβει αν οδηγεί στην “κατασκοπευτική” ανάλυση των δεδομένων, δεν μπορεί να σημαίνει και πολλά στη μετά-Snowden εποχή. Μόνο ίσως την απόδοση μιας αόριστης θετικότητας στην έννοια του ανοιχτού, του είδους “θέλουμε να μπορούμε να ξέρουμε αν και πώς μας παρακολουθείτε”. Είτε στην περίπτωση της “κρυμμένης” απόσπασης και ανάλυσης των δεδομένων είτε σε αυτήν της οικειοθελούς εκχώρησης τους, αλλά και σε όλες τις ενδιάμεσες καταστάσεις (π.χ. εκχώρηση λόγω άγνοιας), τα δεδομένα (μας), που κυκλοφορούν έτσι κι αλλιώς ελεύθερα στο δίκτυο, “περιφράσσονται” καθώς περιέρχονται στην ιδιοκτησία μιας εταιρίας, η οποία κάλλιστα μπορεί στις υποδομές της να χρησιμοποιεί ελεύθερο λογισμικό με δημόσιο τον κώδικα του.

Μήπως το ζήτημα της ανοιχτότητας, τότε, θα έπρεπε να επεκταθεί και στα δεδομένα; Ένας νέος όρος που έχει γίνει της μόδας τελευταία είναι τα οpen data. Τι συμβαίνει όμως όταν τα data αυτά είναι ανοιχτά για τον οποιονδήποτε; Αν είναι ανοιχτά για τον οποιονδήποτε, τότε σίγουρα είναι περισσότερο ανοιχτά για τις open-data εταιρίες που μπορούν να τα αναλύσουν, να τα πακετάρουν σε προϊον και να τα πουλήσουν. Νέες δυναμικές μορφές ιδιοκτησίας εμφανίζονται και πάλι, η έννοια της ανοιχτότητας επεκτείνεται και έτσι τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο περίπλοκα...

Σημειώσεις

9 - Στη wikipedia υπάρχει ένας συγκριτικός πίνακας με τα χαρακτηριστικά διάφορων free software και open source αδειών:
https://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_free_and_open-source_software_licenses
[ επιστροφή ]

“free” as in “free software”: για τις σχέσεις ιδιοκτησίας

Σημειώσεις

“free” as in “free software”:
για τις σχέσεις ιδιοκτησίας