Page 11 - Το βιβλίο των αντιρρήσεων

Sarajevo 74 - Ιούνης ‘13

λαγή· ελεύθερη στο βαθµό που δεν έβλαπτε τρίτους. Εάν φανταστεί κανείς µια ορι- Όµως προς το τέλος του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου το διανοητι-
σµένη γεωγραφική περιοχή (µια κρατική επικράτεια) σαν το πεδίο άσκησης αυτής της κό “κλίµα” µεταξύ µικρών παρεών διανοούµενων άρχισε να αλλάζει. Γιατί µε όρους
ελευθερίας των ανταλλαγών / συναλλαγών, τότε εύκολα µπορεί να συµπεράνει το για- ελευθερίας της αγοράς γινόταν ήδη σαφές ότι µπορεί να επιτευχθεί τέτοια συγκέντρω-
τί η οµαλότητα της αγοράς προϋποθέτει τους ίδιους κανόνες (τους ίδιους νόµους) παν- ση κεφαλαίου ώστε να διαµορφωθούν ολιγοπώλια ή και µονοπώλια. Η διαµόρφωσή
τού. Οποιαδήποτε ανοµοιοµορφία, οποιαδήποτε “ποικιλία” νόµων (και άρα συγκρό- τους έµοιαζε φυσικό επακόλουθο της επιχειρηµατικότητας, όµως οι ισορροπίες που
τησης σχέσεων, και άρα συγκρότησης υποκειµενικοτήτων) δεν θα µπορούσε παρά να έπρεπε να επιβάλλονται απ’ το “αόρατο χέρι της αγοράς” πήγαιναν κατά διαόλου. Αυ-
οδηγήσει σε µόνιµες ανταλλακτικές ανωµαλίες. Ας πούµε στις τιµές. Ή στα κέρδη. τή η µεταστροφή, η αλλαγή εστίασης, άρχισε να οδηγεί (αν όχι την κυρίαρχη ιδεολο-
Το (γαλλικής προέλευσης) laissez-faire που κυριολεκτικά σήµαινε “άσε µε να το κά- γία σίγουρα την προβληµατική της πρωτοκαθεδρίας της αγοράς) στη διαµόρφωση συλ-
νω” και έγινε η σηµαία του φιλελευθερισµού ενάντια σε κρατικές παρεµβάσεις (στην λογιστικών υψηλής προτεραιότητας του ανταγωνισµού, και όχι (απλά) της ελεύθερης
αγορά) απ’ τον 18ο αιώνα, σήµαινε πρακτικά την κεντρικότητα, την προτεραιότητα της ανταλλαγής. Μέσα σ’ αυτήν προτεραιότητα, όχι ρητά αλλά δυναµικά όπως αποδείχθη-
εµπορικής ελευθερίας· της ελευθερίας των ανταλλαγών / συναλλαγών. Για τους φιλε- κε στη συνέχεια, η ισοδυναµία και η οµοιοτυπία δεν ήταν αρκετά (ή δεν ήταν ικανά)
λεύθερους οι κρατικές παρεµβάσεις στην αγορά (φόροι, δασµοί, ρύθµιση τιµών, κλπ) στοιχεία οµαλότητας. Ο ανταγωνισµός όµως (διαπιστώναν πια οι φιλελεύθεροι) δεν
ήταν πάντα κατηγορούµενες για προνοµιακή µεταχείριση κάποιων “παραγόντων της µπορούσε να θεωρηθεί “αυτοφυές” στοιχείο της αγοράς (γι’ αυτό, άλλωστε, και ήταν
αγοράς” και δυσµενή µεταχείριση άλλων. Πράγµα που δεν ήταν γενικά αυθαίρετο, εφικτό το µονοπώλιο)· θα έπρεπε, κατά κάποιον τρόπο, να παράγεται, να αναπαράγε-
αφού οι αφορµές για τις νοµοθετικές παρεµβάσεις στην “ελεύθερη αγορά” και τους πε- ται (και να προστατεύεται) απ’ την κρατική εξουσία. Όπως σηµειώνει ο Μισέλ Φου-
ριορισµούς σ’ αυτήν την ελευθερία ήταν συνήθως οι πιέσεις (προς την κεντρική εξου- κώ :
1
σία) διάφορων κοινωνικών οµάδων· και πάντως όχι ένα γενικά αποδεκτό σχέδιο. Κα- ... Η αγορά, ή µάλλον ο καθαρός ανταγωνισµός, που είναι η ίδια η ουσία της αγο-
τά τους θεωρητικούς / ιδεολόγους του laissez-faire οι ελεύθερες ανταλλαγές / συναλ- ράς, µπορεί να εµφανιστεί µόνο αν παραχθεί, και αν παραχθεί από µια ενεργό κυ-
λαγές ήταν ένα αυτορρυθµιζόµενο σύστηµα, που εξασφάλιζε “από µόνο του” την ισορ- βερνητικότητα...
ροπία του (έναντι προσωρινών διαταραχών στις τιµές, στα κέρδη, στη ροή εµπορευ-
µάτων), γιατί α υ τ ή η ελ ευ θ ε ρί α ή τ α ν η φ υ σ ι κ ή κ α τά σ τασ η τ ω ν π ρ α γ- Στις βασικές θεωρητικές του θέσεις και δοξασίες ο νεοφιλελευθερισµός θα γεννηθεί
µά τ ων . Ο Adam Smith εφηύρε τον όρο αόρατο χέρι της αγοράς για να δηλώσει αυ- την δεκαετία του 1930 σαν µια “αυθεντική” κριτική στις ατέλειες του ιστορικού φιλε-
τήν την σιγουριά: άπαξ και το κράτος (η κεντρική εξουσία) εξασφαλίσει ένα νοµικά λευθερισµού (αλλά και σαν ισχυρός αντίλογος στο διαµορφούµενο Κεϋνσιανό κρά-
οµοιόµορφο περιβάλλον που προστατεύει την ιδιοκτησία σε όλη την επικράτειά του, τος), µε την τοποθέτηση του ανταγωνισµού στο κέντρο και στο υψηλότερο σηµείο της
τα υπόλοιπα στην αγορά ρυθµίζονται από µόνα τους. λειτουργίας της αγοράς. Ενώ ο φιλελευθερισµός ήθελε να περιορίσει όσο το δυνατόν
περισσότερο τις κρατικές παρεµβάσεις στην αγορά, θεωρώντας τες εµπόδιο στην εγ-
Υπήρχε κι ένα δεύτερο βασικό στοιχείο στον ιστορικό φιλελευθερισµό, άλλη µια βα- γενή ελευθερία της, ο νεοφιλελευθερισµός αναθέτει στο κράτος µια ειδική αποστολή,
σική “διάσταση” της αγοράς στην πλήρη ελευθερία της: ο ανταγωνισµός. Παρότι οι επειδή αυτή η ελευθερία είναι (διαπιστώνεται πως είναι) εγγενώς ατελής: να είναι το
ένα ίδιο παραµύθι ένα ίδιο παραµύθι 19ου αιώνα ήταν βασικά η ιδέα της “ελευθερίας” που βρισκόταν στην πρώτη γραµµή δηλαδή, θα φανεί συν τω χρόνω ότι παρότι η τυπική, νοµική ισότητα και η οµοιοµορ-
πρώτοι φιλόσοφοι (και οικονοµο-λόγοι) του φιλελευθερισµού δεν παρέλειπαν να το-
κράτος ο (ενεργητικός) φύλακας του ανταγωνισµού.
νίσουν την σηµασία του ανταγωνισµού (του ελεύθερου ανταγωνισµού) θεµελειωµέ-
Όταν η εφαρµογή αυτών των νεοφιλελεύθερων κανόνων θα αρχίσει να γίνεται γενι-
νου, άλλωστε, στην ίδια φυσικότητα - των - πραγµάτων, στο µεγαλύτερο µέρος του
κό σχέδιο στις καπιταλιστικές κοινωνίες, απ’ τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και µετά
της ρητορικής και της ιδεολογικής κίνησης. Εκ των υστέρων µπορούµε να καταλά-
φία / οµοιοτυπία των κανόνων δεν καταργούνται επίσηµα, ο διαφορισµός και η ανισό-
βουµε την αιτία. Η “ελευθερία” είναι η πιο ασαφής και προσαρµόσιµη έννοια της αστι-
τητα είναι οι “παραγωγικές µορφές” τόσο για την λειτουργία της αγοράς όσο και για
κής ιδεολογίας· η συγκρότηση των πρώτων εθνικών κρατών αλλά και ο ιδεολογικός
την συντήρηση της (καπιταλιστικής) ανάπτυξης. Όµως έχει προηγηθεί, αµέσως µετά
µετασχηµατισµός όλων των µορφών εξουσίας τον 19ο αιώνα σύµφωνα µε τις καπιτα-
τον πόλεµο, µια ειδική µορφή διαφορισµού: είναι το αµερικανικό κράτος που προωθεί
λιστικές ανάγκες δεν ήταν µια ειρηνική διαδικασία, αλλά ιστορική φάση εντεινόµενου
την δηµιουργία των off shore, των “φορολογικών παραδείσων”, µέσα στη ζώνη της
ταξικού ανταγωνισµού· οι εξεγέρσεις ήταν γενικά στην ηµερήσια διάταξη· συνεπώς
παγκόσµιας πια ηγεµονίας του. Πρόκειται γι’ αυτά τα νησιά / κράτη της Καραϊβικής,
σον δεν θα δικαίωνε φιλοσοφικά / ιδεολογικά µόνο τον εµπορικό ανταγωνισµό, αλλά
κνύουν σαν επιχειρηµατικές έδρες στους φίλους τους εφοπλιστές (οπωσδήποτε στους
11 δεν θα µπορούσε να αρθεί η έννοια του ανταγωνισµού στην κορυφή των αξιών, εφό- µε τα “ειδικά φορολογικά καθεστώτα”, τα οποία αµερικάνοι αξιωµατούχοι υποδει-
και τον ανταγωνισµό µεταξύ τάξεων, που έτεινε να αµφισβητήσει την ελευθερία (της
έλληνες εφοπλιστές...), έτσι ώστε να εξασφαλίσουν την µόνιµη “φιλία” τους.
αστικής τάξης και των συµµάχων της).
Το θέµα, αν και φαίνεται περιορισµένου ενδιαφέροντος, έχει ιδιαίτερη σηµασία - κι