Cyborg #18 | το πολιτικό όνειρο της πανούκλας

#18 - 06/2020

το πολιτικό όνειρο της πανούκλας

Ιδού, σύμφωνα με ένα κανονισμό στα τέλη του 17ου αιώνα, τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν σε περίπτωση που εκδηλωθεί πανούκλα σε μια πόλη.

Κατ’ αρχάς, ένας αυστηρός διατετραγωνισμός του χώρου: κλείσιμο, ασφαλώς, της πόλης και του “εδάφους”, απαγόρευση εξόδου που τιμωρείται με την ποινή του θανάτου, θανάτωση όλων των αδέσποτων ζώων· διαίρεση της πόλεις σε συνοικίες, όπου διορίζεται από ένας επόπτης. Κάθε δρόμος τίθεται υπό την εξουσία ενός συνδίκου· τον επιτηρεί, και αν τον εγκαταλείψει τιμωρείται με την ποινή του θανάτου. Σε μια καθορισμένη μέρα διατάσσονται όλοι να κλειστούν στα σπίτια τους· όποιος βγαίνει, τιμωρείται με την ποινή του θανάτου. Ο σύνδικος κλείνει απ’ έξω την πόρτα κάθε σπιτιού· παίρνει το κλειδί και το παραδίδει στον επόπτη της συνοικίας· εκείνος το κρατά μέχρι να λήξει η απομόνωση. Κάθε οικογένεια πρέπει να έχει κάνει τις προμήθειές της· αλλά για το κρασί και το ψωμί είχαν φτιαχτεί στους δρόμους και στα σπίτια ξύλινα κανάλια που επέτρεπαν να διανέμεται το μερίδιο του καθενός χωρίς να υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στους προμηθευτές και τους κατοίκους· για το κρέας, το ψάρι και τα χορταρικά, χρησιμοποιούνται τροχαλίες και καλάθια. Αν υπάρξει απόλυτη ανάγκη να βγουν κάποιοι από τα σπίτια τους, βγαίνουν εκ περιτροπής και χωρίς να πραγματοποιείται καμμία συνάντηση. Θα κυκλοφορούν μόνο οι επόπτες, οι σύνδικοι, οι στρατιώτες της φρουράς και επίσης, ανάμεσα στα μολυσμένα σπίτια, από το ένα πτώμα στο άλλο, τα “κοράκια”, που είναι αδιάφορο αν τελικώς πεθάνουν: είναι “τιποτένια πλάσματα που μεταφέρουν ασθενείς, θάβουν τους νεκρούς, καθαρίζουν και προσφέρουν διάφορες ταπεινές και χαμερπείς υπηρεσίες”. Χώρος διαιρεμένος, ακίνητος, παγωμένος. Καθένας οδηγείται στην θέση του. Κι αν κινηθεί, τίθεται σε κίνδυνο η ζωή του, λόγω μόλυνσης ή τιμωρίας.

Η επιτήρηση λειτουργεί ασταμάτητα. Το βλέμμα βρίσκεται παντού σε επαγρύπνηση: υπάρχει “μια σημαντική δύναμη πολιτοφυλακής, η οποία διευθύνεται από καλούς αξιωματικούς και ενάρετους ανθρώπους”, υπάρχουν φρουρές στις πύλες της πόλης και στο δημαρχείο, και σε όλες τις συνοικίες, για να είναι ταχύτερη η υπακοή του λαού και περισσότερο απόλυτη η εξουσία των δημοτικών αρχόντων, “αλλά και για να προλαβαίνουν όλες τις ταραχές, τις κλοπές και τις λεηλασίες”. Στις πύλες υπάρχουν θέσεις επιτήρησης· στην άκρη κάθε δρόμου φρουροί. Καθημερινά, ο επόπτης επισκέπτεται τη συνοικία που έχει αναλάβει, πληροφορείται αν οι σύνδικοι εκτελούν τα καθήκοντά τους ή αν έχουν παράπονα οι κάτοικοι· “επιτηρούν τις πράξεις τους”. Καθημερινά επίσης ο σύνδικος διασχίζει τον δρόμο που έχει υπό την ευθύνη του, σταματά μπροστά από κάθε σπίτι, ζητά από τους κατοίκους να παρουσιαστούν στα παράθυρα (όποιος μένει σε δωμάτιο που βλέπει στην αυλή έχει στην διάθεσή του ένα παράθυρο που βλέπει στον δρόμο όπου παρουσιάζεται μόνον αυτός), καλεί καθένα με το όνομά του, πληροφορείται για την κατάσταση όλων, διαδοχικά – “αν οι κάτοικοι δεν πουν την αλήθεια τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου”. Αν κάποιος δεν παρουσιαστεί στο παράθυρο, ο σύνδικος ζητά να μάθει τον λόγο: “Δεν θα δυσκολευτεί τότε να ανακαλύψει αν κρύβουν στο σπίτι νεκρούς ή αρρώστους”. Καθένας, κλεισμένος στο κλουβί του, στο παράθυρό του, αποκρίνεται στο άκουσμα του ονόματός του και παρουσιάζεται όποτε του ζητείται: ιδού η μεγάλη επιτήρηση των ζωντανών και των νεκρών.

Η επιτήρηση αυτή βασίζεται σε ένα σύστημα συνεχούς καταγραφής: αναφορές των συνδίκων στους επόπτες, και των τελευταίων στους δημοτικούς αξιωματούχους ή τον δήμαρχο. Κατά την πρώτη φάση της “σύσφιξης”, ορίζονται διαδοχικά οι ρόλοι όλων των κατοίκων που είναι παρόντες στην πόλη· αναφέρονται “το όνομα, η ηλικία, το φύλο, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης”: ένα αντίγραφο για τον επόπτη της συνοικίας, ένα δεύτερο για τα γραφεία του δημαρχείου, ένα τρίτο για να μπορεί ο σύνδικος να απευθύνει το καθημερινό προσκλητήριο. Οτιδήποτε παρατηρείται κατά την διάρκεια των επισκέψεων – θάνατοι, αρρώστιες, παράπονα, παρατυπίες – σημειώνεται και αναφέρεται στους επόπτες και τους δημοτικούς άρχοντες. Οι τελευταίοι έχουν το πάνω χέρι στην ιατρική περίθαλψη, καθώς έχουν διορίσει έναν υπεύθυνο γιατρό· κανείς άλλος θεραπευτής δεν μπορεί να αναμειχθεί, κανένας φαρμακοποιός δεν μπορεί να παρασκευάσει φάρμακα και κανένας εξομολογητής δεν μπορεί να επισκευθεί έναν ασθενή, αν δεν έχει λάβει από αυτόν ένα γραπτό σημείωμα, “για να μην υπάρχει συγκάλυψη και για να μην περιθάλψει, εν αγνοία των αρχών, ασθενείς με μολυσματικά νοσήματα”. Η καταγραφή του παθολογικού πρέπει να είναι σταθερή και να συγκεντροποιείται. Η σχέση του καθενός με την ασθένειά του και με τον θάνατό του περνά από τις βαθμίδες της εξουσίας, από την καταγραφή στην οποία προβαίνουν, από τις αποφάσεις που λαμβάνουν.

Πέντε ή έξι μέρες μετά την έναρξη της απομόνωσης καθαρίζονται όλα τα σπίτια, το ένα μετά το άλλο. Βγαίνουν έξω οι κάτοικοι. Σε κάθε δωμάτιο σηκώνουν ή κρεμούν “τα έπιπλα και τα εμπορεύματα”. Ρίχνουν ένα αρωματικό υγρό και μετά το καίνε, αφού έχουν πρώτα σφραγίσει τα παράθυρα, τις πόρτες, ακόμη και τις κλειδαρότρυπες, που τις έχουν κλείσει με κερί. Στο τέλος κλείνουν ολόκληρο το σπίτι για όση ώρα καίγεται το υγρό. Γίνεται έρευνα στους απολυμαντές κατά την έξοδό τους, όπως και κατά την είσοδό τους, “παρουσία των κατοίκων του σπιτιού, για να διαπιστωθεί αν έχουν κάτι που δεν το είχαν όταν ήρθαν”. Μετά από τέσσερις ώρες, οι κάτοικοι μπορούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους.

Αυτός περίκλειστος και τεμαχισμένος χώρος, ο οποίος επιτηρείται απ’ άκρου εις άκρον, όπου τα άτομα τοποθετούνται σε μια καθορισμένη θέση, όπου και οι παραμικρές κινήσεις ελέγχονται, όπου όλα τα συμβάντα καταγράφονται, όπου μια αδιάκοπη εργασία γραφής συνδέει το κέντρο με την περιφέρεια, όπου η εξουσία ασκείται αδιαμοίραστη, σύμφωνα με μια συνεχή ιεραρχική μορφή, όπου κάθε άτομο εντοπίζεται μονίμως, εξετάζεται και κατανέμεται ανάμεσα στους ζωντανούς, τους αρρώστους και τους νεκρούς – όλα αυτά αποτελούν ένα περιεκτικό πρότυπο του πειθαρχικού μηχανισμού. Στην πανούκλα απαντά η τάξη· αναλαμβάνει να ξεδιαλύνει όλες τις συγχύσεις: τη σύγχυση της ασθένειας, που μεταδίδεται όταν τα σώματα ανακατεύονται, την σύγχυση του κακού, που πολλαπλασιάζεται όταν ο φόβος και ο θάνατος εξαλείφουν τις απαγορεύσεις. Η τάξη καθορίζει για τον καθένα τη θέση του, το σώμα του, την ασθένεια και τον θάνατό του, τα αγαθά του, ως επακόλουθο μιας εξουσίας που βρίσκεται παντού και γνωρίζει τα πάντα, που υποδιαιρείται αυτή η ίδια με τρόπο εύτακτο και αδιάκοπο, μέχρι τον τελικό προσδιορισμό του ατόμου, αυτού που το χαρακτηρίζει, αυτού που του ανήκει, αυτού που του συμβαίνει. Ενάντια στην πανούκλα που είναι ανάμειξη, η πειθαρχία προτάσσει την εξουσία της, που έχει μορφή ανάλυσης. Υπήρξε γύρω από την πανούκλα μια ολόκληρη λογοτεχνική μυθοπλασία της εορτής: οι νόμοι καταργούνται, οι απαγορεύσεις αίρονται, ο χρόνος τρέχει φρενήρης, τα σώματα αναμειγνύονται χωρίς σεβασμό, τα άτομα ξεσκεπάζονται, εγκαταλείπουν την επίσημη ταυτότητά τους και τη μορφή υπό την οποία τα αναγνώριζαν, αφήνοντας να διαφανεί μια τελείως διαφορετική αλήθεια. Αλλά υπήρξε επίσης ένα πολιτικό όνειρο της πανούκλας, που ήταν το επακριβώς αντίθετο: όχι η συλλογική γιορτή αλλά οι αυστηροί διαχωρισμοί· όχι οι νόμοι που παραβιάζονται αλλά η διείσδυση του κανονισμού μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειες της ύπαρξης και μέσω μιας ολοκληρωμένης ιεραρχίας που διασφαλίζει την τριχοειδή λειτουργία της εξουσίας· όχι τα προσωπεία που φοριούνται και βγαίνουν, αλλά η απόδοση στον καθένα του “αληθινού” του ονόματος· της “αληθινής” του θέσης, του “αληθινού” του σώματος και της “αληθινής” του ασθένειας. Η πανούκλα ως μορφή της αταξίας, ταυτοχρόνως πραγματική και φαντασιακή, έχει ως ιατρικό και πολιτικό σύστοιχο την πειθαρχία. Πίσω από τους πειθαρχικούς μηχανισμούς διαφαίνεται η εμμονή των “μολύνσεων”, της πανούκλας, των εξεγέρσεων, των εγκλημάτων, της αλητείας, της λιποταξίας, των ανθρώπων που εμφανίζονται και εξαφανίζονται, που ζουν και πεθαίνουν σε συνθήκες αταξίας.

Έτσι ξεκινάει το κεφάλαιο “Πανοπτισμός” στο “Επιτήρηση και Τιμωρία” του Φουκώ. Τα μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν στο ενδεχόμενο πανούκλας σε μια πόλη του 17ου αιώνα δεν έχουν πολλά κοινά με τα μετρά που λήφθηκαν εν έτει 2020. Αν κάποιος βρίσκει ομοιότητες, αυτές έχουν να κάνουν με την προσπάθεια της εξουσίας να πειθαρχήσει τα άτομα, κατασκευάζοντάς τα ως τέτοια μέσω της κατα-γραφής, της επίτηρης και της τιμωρίας. Οι διαδικασίες όμως είναι διαφορετικές. Η απολύμανση δεν γίνεται από επιθεωρητές του κράτους με αρώματα και φωτιές, αλλά με αντισηπτικά και ψεκαστικά. Η διανομή του φαγητού δεν γίνεται με τροχαλίες και καλάθια, αλλά από εργάτες με μηχανάκια. Το σπάσιμο της καραντίνας δεν τιμωρείται με θάνατο (οκ, εξαιρούνται οι φιλιππίνες), αλλά με πρόστιμο. Οι μεταφορείς των ασθενών και των νεκρών δεν θεωρούνται τιποτένια πλάσματα αλλά ήρωες πολέμου. Το χαρτί εξόδου δεν το διαθέτει ο αρμόδιος γιατρός, αλλά η γενική γραμματεία πολιτικής προστασίας. Η καταμέτρηση και ο έλεγχος της υγείας δεν γίνεται με καντάδες κάτω από τα παράθυρα, αλλά με τεστ σε διαγνωστικά κέντρα και “έξυπνες” εφαρμογές. Και αυτό έχει σημασία.

Η αναγωγή κάθε δυστοπικού παρόντος στις χούντες και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του παρελθόντος, είναι άχρηστη για την διατήρηση της μνήμης και της ιστορικής συνέχειας, αν παράλληλα δεν γίνεται ο εντοπισμός και η ανάδειξη των κάθε φορά αλλαγών, ώστε η κριτική να μπορεί να είναι ανταγωνιστική στο τώρα. Διαφορετικά, ο κίνδυνος του ξεπεσμού στην ιδεολογία είναι μια ματαιοδοξία μακριά.

Μια τέτοια (δομική) αλλαγή εντοπίζει ο Φουκώ ανάμεσα στον τρόπο αντιμετώπισης της λέπρας και αυτόν της πανούκλας, συνεχίζοντας:

Αν είναι αλήθεια ότι η λέπρα υποκίνησε τα τελετουργικά αποκλεισμού που παρουσίασαν σε έναν βαθμό το πρότυπο και τη γενική μορφή του μεγάλου Εγκλεισμού, η πανούκλα υποκίνησε αντιθέτως πειθαρχικά σχήματα. Αντί για έναν μαζικό και δυαδικό διαχωρισμό των μεν σε σχέση με τους δε, απαιτεί πολλαπλές διαιρέσεις, εξατομικευμένες κατανομές, μια οργάνωση σε βάθος των επιτηρήσεων και των ελέγχων, μια επίταση και μια διακλάδωση της εξουσίας. Ο λεπρός εντάσσεται σε μια πρακτική του αποκλεισμού, της εξορίας-περίφραξης· τον αφήνουν να χαθεί εκεί σαν μέρος μια μάζας που λίγο ενδιαφέρει να διαφοροποιηθεί· οι πάσχοντες από πανούκλα εντάσσονται σε έναν σχολαστικό τακτικό διατετραγωνισμό, όπου οι ατομικές διαφοροποιήσεις είναι τα εξαναγκαστικά αποτελέσματα μιας εξουσίας που πολλαπλασιάζεται, συναρθρώνεται και υποδιαιρείται. Αφενός ο μεγάλος εγκλεισμός, αφετέρου η ορθή εκγύμναση. Αφενός η λέπρα και ο διαχωρισμός της, αφετέρου η πανούκλα και οι περιτμήσεις της. Η πρώτη στιγματίζεται, η δεύτερη αναλύεται και κατανέμεται. Η εξορία του λεπρού και ο περιορισμός της πανούκλας δεν συνοδεύονται από το ίδιο πολιτικό όνειρο. Αφενός το όνειρο μιας καθαρής κοινότητας, αφετέρου το όνειρο μιας πειθαρχημένης κοινωνίας. Δύο τρόποι να ασκείται η εξουσία στους ανθρώπους, να ελέγχονται οι σχέσεις τους, να λύονται οι επικίνδυνες αναμείξεις τους. Η πανωλόβλητη πόλη εκφράζει την ουτοπία της τέλειας κυβερνώμενης πόλης: είναι μια πόλη που διατρέχεται ολόκληρη από ιεραρχία, επιτήρηση, βλέμμα, γραφή· μια πόλη η οποία ακινητοποιείται κατά την λειτουργία μιας επεκτατικής εξουσίας που ασκείται διακριτικά σε όλα τα ατομικά σώματα. Η πανούκλα (εκείνη τουλάχιστον που δεν έχει ακόμα εκδηλωθεί) είναι η δοκιμασία κατά την διάρκεια της οποίας μπορεί να οριστεί με ιδεατό τρόπο η άσκηση της πειθαρχικής εξουσίας. Για να θέσουν σε λειτουργία σύμφωνα με την καθαρή θεωρία τα δικαιώματα και τους νόμους, οι νομομαθείς τοποθετούνταν φαντασιακά στη φυσική κατάσταση· για να δουν τις τέλειες πειθαρχίες να λειτουργούν, οι κυβερνώντες ονειρεύονταν την κατάσταση πανούκλας. Στο βάθος των πειθαρχικών σχημάτων η εικόνα της πανούκλας ισοδυναμεί με όλες τις αταξίες, με όλες τις συγχύσεις· όπως ακριβώς η εικόνα της λέπρας, της επαφής που πρέπει να διακοπεί, βρίσκεται στο βάθος των σχημάτων αποκλεισμού.

Η μολυσματικότητα της λέπρας, ως κάτι διακριτό και μονόδρομα “επικοινωνίσιμο”, ενσωματώνεται και αναβαθμίζεται στην εκδοχή της πανούκλας· γίνεται πλέον αόρατη και ακαθόριστα διάχυτη. Ως τέτοια απαιτεί, όχι την απαγόρευση της επαφής μέσω στοχευμένων εγκλεισμών, αλλά μιας καθολικής πειθαρχίας εγκλεισμού του κοινωνικού σώματος της πόλης. Η φυλακή-κτήριο αναβαθμίζεται σε πανοπτικό· η τέχνη της εξουσίας (και) ως εξειδίκευση, απαλλοτριώνεται από την ίδια της την εξέλιξη· τεμαχίζεται, ταξινομείται, απο-ειδικεύεται και απλώνεται ώστε να μπορεί να την ασκεί και ο μέχρι τότε ανειδίκευτος.

Για τον Bentham αυτή η εξουσία πρέπει να είναι “… ορατή και ανεπαλήθευτη. Ορατή: ο κρατούμενος θα έχει συνεχώς μπροστά στα μάτια του την επιβλητική φιγούρα του κεντρικού πύργου απ’ όπου τον κατασκοπεύουν. Ανεπαλήθευτη: ο κρατούμενος δεν πρέπει ποτέ να γνωρίζει αν όντως παρακολουθείται· αλλά πρέπει να είναι σίγουρος ότι μπορεί ανα πάσα στιγμή να παρακολουθείται.” Τα κελιά στην φυλακή του Bentham είναι συμβολικά· δεν έχουν πλέον καμία χρησιμότητα. Οι αλυσίδες και τα κάγκελα ως η βία της εξουσίας, δίνουν την θέση τους στα παράθυρα των σπιτιών και τους επιθεωρητές της πόλης. Το ζητούμενο είναι “να αντικατασταθεί μια εξουσία που εκδηλώνεται μέσω της λαμπρότητας εκείνων που την ασκούν με μια εξουσία που αντικειμενοποιεί ύπουλα εκείνους στους οποίους εφαρμόζεται· να σχηματιστεί μια γνώση γι’ αυτούς παρά να ξεδιπλωθούν τα στομφώδη διακριτικά γνωρίσματα της ανώτατης αρχής. Κοντολογίς, οι πειθαρχίες είναι το σύνολο των μικροσκοπικών τεχνικών εφευρέσεων που επέτρεψαν να αυξηθεί το χρήσιμο μέγεθος των πολλαπλοτήτων, μειώνοντας τις δυσχέρειες της εξουσίας, που για να τις καταστήσει χρήσιμες οφείλει ακριβώς να τις διευθύνει”.

Αυτές οι τεχνικές εφευρέσεις, λέει ο Φουκώ, που δημιουργεί ο πανοπτισμός ως “τεχνολογία των ατόμων” αποτελούν κατασκευές όμοιες με εκείνες που δημιουργούν και οι υπόλοιπες επιστήμες, μέσω της διπλής διαδικασίας της συσσώρευσης γνώσεων από την εξουσία (με την μορφή ιδρυμάτων: πανεπιστήμιο, νοσοκομείο, εργαστήριο κλπ) και την κατ’ επέκταση ανάπτυξη της εξουσίας, που με την σειρά της ανοίγει τον δρόμο σε νέες πιθανές γνώσεις. Ο συνδετικός κρίκος κάθε τέτοιας (επιστημονικής) διπλής διαδικασίας, που συνδέει το προηγούμενο με το επόμενο είναι οι πειθαρχίες που “δεν αποτελούν τίποτε παραπάνω από ένα υπο-δίκαιο. Φαίνονται να προεκτείνουν μέχρι το απειροελάχιστο επίπεδο των ενικών υπάρξεων τις γενικές μορφές που ορίζονται από το δίκαιο”, κατηγοριοποιόντας, ταξινομόντας και εξειδικεύοντας. Στην περίπτωση του πανοπτισμού, η “τεχνολογία των ατόμων” ενεργοποιεί και επιτρέπει να επαυξηθεί η “άμεση και υλική εξουσία που ασκούν οι άνθρωποι, οι μεν στους δε”.

Οι ουσιαστικές αλλαγές είναι δύο. Η ενσωμάτωση: “Εκείνος που υπάγεται σε ένα πεδίο ορατότητας, και που το γνωρίζει, αποδέχεται τους εξαναγκασμούς της εξουσίας· τους θέτει αυθόρμητα σε λειτουργία πάνω του· εγγράφει μέσα του την σχέση εξουσίας στην οποία παίζει ταυτοχρόνως και τους δύο ρόλους· γίνεται καταστατική αρχή της ίδιας του της καθυπόταξης. Αυτό επιτρέπει στην εξωτερική εξουσία να ανακουφιστεί από τα υλικά βαρίδια της, τείνοντας στο ασώματο στοιχείο· και όσο περισσότερο πλησιάζει σ’ αυτό το όριο, τόσο πιο σταθερά είναι τα αποτελέσματά της, τόσο βαθύτερα, κεκτημένα άπαξ διά παντός και αενάως προεκτεινόμενα: διηνεκής νίκη που αποφεύγει κάθε σωματική αντιπαράθεση και η οποία έχει πάντοτε κριθεί εκ των προτέρων”. Και η καθολικότητα: “Το πανοπτικό σχήμα προορίζεται να διαδοθεί στο κοινωνικό σώμα, χωρίς να καταργείται ή να χάνει οποιαδήποτε ιδιότητά του· προορισμός του είναι να γίνει μια γενικευμένη λειτουργία στο πλαισιο του κοινωνικού σώματος”.

Η ενσωμάτωση του φόβου της εξουσίας από τους πληβείους, καθώς και η προσπάθεια της εξουσίας να επιβληθεί καθολικά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι πάντα ίσχυε [1Ο προβληματισμός για το αν υπάρχουν εγγραφές των εξουσιαστικών ενστίκτων στο dna είναι άχρηστος. Αν ισχύει, τότε η υπάρχουσα κανονικότητα τα χρησιμοποιεί και τα ακονίζει. Αν δεν ισχύει, τότε η υπάρχουσα κανονικότητα τα δημιουργεί, τα χρησιμοποιεί και τα ακονίζει. “Άρα, άπαξ και τα δημιουργήσει, αυτές οι εγγραφές μένουν και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά”, θα ήταν ένα εύλογο συμπέρασμα· αλλά δεν είναι εδώ ο χώρος και χρόνος για έναν διάλογο τύπου “περιβάλλον ή γονίδιο” και μια κριτική στην ιδεολογία της γενετικής. Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να ψάξουν σχετικά σε προηγούμενα (και επόμενα) τεύχη.]. Η εξέλιξη αυτών των διαδικασιών όμως, η αναβάθμιση των μεθόδων και η σταδιακή μετατόπιση της ευθύνης για πειθαρχία από τον φύλακα στον φυλακισμένο, διαμορφώνει νέα παραδείγματα στην ίδια πραγματικότητα. Με την “νεα κανονικότητα” να είναι η πλέον δημοφιλής έκφραση για αυτό που έρχεται, και μέσα στην σε-εξέλιξη 4η βιομηχανική επανάσταση, θα κάνουμε μια αναφορά κάποιων σημείων στα οποία στηρίζεται η πραγμάτωση του πολιτικού ονείρου της πανούκλας: την “διείσδυση του κανονισμού μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειες της ύπαρξης και μιας ολοκληρωμένης ιεραρχίας που διασφαλίζει την τριχοειδή λειτουργία της εξουσίας”.

Ο πανοπτισμός της εργασίας

Για την αναδιάρθρωση της εργασίας με όρους “τεχνολογίας των ατόμων” ο Ταίλορ μας το προσφέρει απλόχερα: [2Η επιστημονική οργάνωση της εργασίας – Frederic W. Taylor, εκδ. αντι-σχολείο.]

Υπάρχει ένας άλλος τύπος επιστημονικής έρευνας στον οποίο έγινε αναφορά σε διάφορα σημεία αυτής της έκθεσης, ο οποίος θα πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής, δηλαδή η ακριβής μελέτη των κινήτρων που επηρρεάζουν κάθε εργάτη. Κατ’ αρχήν θα φαινόταν πως αυτό είναι ζήτημα ατομικής παρατήρησης και κρίσης, και ότι δεν είναι ένα σωστό αντικείμενο για ακριβή επιστημονικό πειραματισμό. Είναι αληθεια ότι οι νόμοι που προκύπτουν από πειράματα αυτής της κατηγορίας, εξαιτίας του γεγονότος ότι αντικείμενο είναι ένας πολύ σύνθετος οργανισμός – το ανθρώπινο ον – περιλαμβάνουν έναν μεγάλο αριθμό εξαιρέσεων, μεγαλύτερο απ’ τους νόμους που διέπουν τα υλικά πράγματα. Αλλά είναι πέρα από αμφισβήτηση ότι υπάρχουν κι εδώ νόμοι, που μπορούν να εφαρμοστούν στη μεγάλη πλειονότητα των εργατών, οι οποίοι αν προσδιοριστούν καθαρά έχουν μεγάλη αξία σαν οδηγοί για τις σχέσεις των διοικήσεων με τους εργάτες. Για την ανάπτυξη αυτών των νόμων μπορούν να γίνουν ακριβή, καλά σχεδιασμένα και εκτελεσμένα πειράματα, στη διάρκεια κάποιων χρόνων. Όμοια σε γενικές γραμμές με τα πειράματα πάνω σε διάφορα άλλα στοιχεία στα οποία έχω αναφερθεί σ’ αυτήν εδώ την έκθεση.

Ίσως ο πιο σημαντικός νόμος που ανήκει σ’ αυτήν την κατηγορία, για την σχέση του με την επιστημονική διοίκηση, είναι οι συνέπειες που έχει η ιδέα του καθήκοντος πάνω στην αποτελεσματικότητα του εργάτη. Αυτό έχει προκύψει να είναι τόσο σημαντικό στοιχείο του μηχανισμού της επιστημονικής διοίκησης, ώστε από έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων είναι γνωστή σαν “διοίκηση μέσω καθηκόντων”.

Δεν υπάρχει τίποτα καινούριο στην ιδέα του καθήκοντος. Ο καθένας μας θυμάται απ’ την δική του περίπτωση ότι αυτή η ιδέα εφαρμοζόταν με καλά αποτελέσματα στις σχολικές του μέρες. Κανένας αποτελεσματικός δάσκαλος δεν θα σκεφτόταν να δώσει σε μια τάξη μαθητών να μάθουν ένα απροσδιόριστο μάθημα. Κάθε μέρα ένα προσδιορισμένο, με αρχή και τέλος καθήκον, δίνεται απ’ τον δάσκαλο σε κάθε μαθητή, λέγοντας ότι πρέπει να μάθει ακριβώς αυτά για το θέμα· και είναι μόνο μέσω αυτού του τρόπου που μπορεί να επιτευχθεί η σωστή, συστηματική πρόοδος των μαθητών.
[…]

Έχω περιγράψει σε άλλες εκθέσεις μια σειρά πειραμάτων που έγιναν με εργάτες, που κατέληξαν στην καταδήλωση του γεγονότος ότι είναι αδύνατο, για οποιαδήποτε χρονική διάρκεια, να πείσεις τους εργάτες να δουλέψουν πιο σκληρά απ’ τον μέσο εργάτη γύρω τους, εκτός αν έχουν εξασφαλίσει μια μεγάλη και σταθερή αύξηση στους μισθούς τους. […]

Είναι απόλυτα αναγκαίο λοιπόν πως όταν δίνεται στους εργάτες καθημερινά ένα καθήκον που απαιτεί μια υψηλή ταχύτητα απ’ την μεριά τους, θα πρέπει επίσης να διαβεβαιώνονται για υψηλότερη πληρωμή αν τα καταφέρουν. Αυτό απαιτεί όχι μόνο την σταθεροποίηση του καθημερινού καθήκοντος κάθε εργάτη, αλλά επίσης την πληρωμή του με μεγάλα μπόνους, κάθε φορά που πετυχαίνει να φέρει εις πέρας το καθήκον στον δοσμένο χρόνο.
[…]

Αυτά τα δύο στοιχεία, το καθήκον και το μπόνους (το οποίο, όπως έδειξα σε προηγούμενες εκθέσεις, μπορεί να δίνεται με διάφορους τρόπους), συνιστούν τα πιο σημαντικά στοιχεία του μηχανισμού της επιστημονικής διοίκησης. Είναι ιδιαίτερα σημαντικά εξαιτίας του γεγονότος ότι αποτελούν την κορύφωση, που προϋποθέτει να χρησιμοποιηθούν νωρίτερα όλα τα υπόλοιπα στοιχεία του μηχανισμού· όπως το τμήμα σχεδιασμού, η ακριβής χρονομέτρηση, η τυποποίηση των μεθόδων και των εργαλείων, ένα σύστημα για την εξέλιξη των ενεργειών, η εκπαίδευση των λειτουργικών εποπτών (ή εκπαιδευτών), και σε πολλές περιπτώσεις κάρτες οδηγιών, λογαριθμικοί κανόνες, κλπ.

Η απόσπαση της εργατικής εμπειρίας από το “ίδρυμα” της επιστημονικής διοίκησης, με την καταγραφή, την χρονομέτρηση και την κατάργηση των περιττών κινήσεων φαίνεται πως δεν είναι αρκετή αν δεν συνοδεύεται από την δημιουργία κινήτρων. Η ρύθμιση της έντασης εργασίας, όταν αφήνεται στην κρίση του καθενός, επηρρεάζεται από τα προσωπικά του κίνητρα (κάλυψη των αναγκών) και από την ρύθμιση που έχει επιβάλλει η “εργατική πιάτσα” (συνειδητά ή όχι), υπερασπίζοντας τα συλλογικά της συμφέροντα. Η ανάληψη λοιπόν, ατομικών καθηκόντων, λειτουργεί ως αυτή η μικρή μετατόπιση της ευθύνης για πειθαρχία από την διοίκηση στον εργάτη· ο σκοπός της επιχείρησης, η αύξηση της παραγωγικότητας, κομματιάζεται και μοιράζεται στα άτομα με την μορφή προσωπικού καθήκοντος. Μαζί με την ενσωμάτωση της ευθύνης για αύξηση της παραγωγικότητας, ενσωματώνεται και η σχετική επιτήρηση που της αντιστοιχεί. Όταν πλέον ο σκοπός της επιχείρησης έχει γίνει κομμάτι του προσωπικού κινήτρου, δεν χρειάζεται φύλακας για να ελέγχει την απόδοση, παρά μόνο διευθυντής (μάνατζερ), ο οποίος (ανα)δι-οργανώνει τα καθήκοντα, προσφέροντας μπόνους σε αυτούς που τα εκπληρώνουν. Στον πανοπτισμό της εργασίας, το καθήκον λειτουργεί ως η επιτήρηση και το μπόνους ως η (απαλλαγή από την) τιμωρία.

Μέσα σε περισσότερο από έναν αιώνα, από τις πρώτες τις εφαρμογές, η επιστημονική διοίκηση έχει προχωρήσει σημαντικά. Η τεχνολογική αναδιάρθρωση επιβάλλει νέους τρόπους παραγωγής που με την σειρά τους χρειάζονται μια αναβαθμισμένη οργάνωση της εργασίας. Η εξέλιξη της παραγωγής και η εμφάνιση του τριτογενούς τομέα, η τογιοτική οργάνωση των αλυσίδων παραγωγής σε μια πελατειακή σχέση, η κρατική ρύθμιση της εργασίας, η εμφάνιση των αυτο-απασχολούμενων, είναι τα βασικά σημεία που χαρτογραφούν αυτή την αναβάθμιση. Η επιμέρους ανάπτυξη αυτών των σημείων, για τον τρόπο που συμβάλλουν στην ολοκλήρωση του “πολιτικού ονείρου της πανούκλας”, παρότι χρήσιμη, θεωρούμε ότι μπορεί να προκύψει από την μέχρι τώρα σκιαγράφηση των μεθόδων αυτού του ονείρου. Και ίσως εδώ, καταλήξει φλύαρη.

Αυτό που χρειάζεται να σημειωθεί εδώ, είναι πως η επιστημονική οργάνωση της εργασίας έχει ξεφύγει προ πολλού από τα στενά όρια του εργοστασίου, σαν αποτέλεσμα της ίδιας της κοινωνικοποίησης της εργασίας. Τα παραπάνω σημεία χαρτογράφησης, το επιβεβαιώνουν. Ο κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής – και η επιτήρηση που του αντιστοιχεί – δεν είναι πλεόν περιορισμένος στην τυπική μορφή του εργοστασίου/επιχείρησης, αλλά διάχυτος στο κοινωνικό (πλέον) εργοστάσιο· μαζί με την κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Ταυτόχρονα η αποδέσμευση του καθήκοντος (και των τιμωριών/μπόνους) από τον στενό χώρο της εργασίας και η διεύρυνσή του στον υπόλοιπο χώρο και χρόνο της καθημερινότητας, αναβαθμίζει σταδιακά και εισάγει διακριτικά την ενσωμάτωση της πειθαρχίας σε κάθε πόρο του (κοινωνικού) σωμάτος.

Η “τεχνολογία των ατόμων”, στην προσπάθειά της να ανα-κατασκευάσει τις νέες κανονικότητες, αποδίδει κάθε φορά στον καθένα το “αληθινό” του όνομα· την “αληθινή” του θέση, το “αληθινό” του σώμα και την “αληθινή” του ασθένεια· διαμορφώνοντας έτσι νέες υποκειμενικότητες. Έχουμε αναφερθεί σε αυτές, στο πρόσφατο παρελθόν.

Ο πανοπτισμός του εαυτού ως κεφάλαιο

Για να διακρίνουμε την μορφή της νέας υποκειμενικότητας μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την μέθοδο της ανάθεσης καθηκόντων της επιστημονικής διοίκησης. Αν στην περίπτωση του εργοστασίου, όπου ο καθένας έχει αποδεχτεί την υποχρέωση της ολοκλήρωσης ενός μέρους της παραγωγής, η ενσωμάτωση του καθήκοντος – μαζί με την αντίστοιχη επιτήρηση – διαμορφώνει τον εργάτη που ταυτίζεται με την επιχείρηση, στην περίπτωση του κοινωνικού εργοστασίου αυτή η ταύτιση γίνεται με το σύνολο των πειθαρχιών που διέπουν τις σχέσεις της παραγωγής και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων.

Η αναπόφευκτη τάση του καπιταλισμού για επέκταση, όταν ο χώρος εξαντλήθηκε, τον ανάγκασε να επεκταθεί στον χρόνο. Η απαλλοτρίωση του “χρόνου εκτός εργασίας”, με την μαζική κατανάλωση και την εμπορευματοποίηση των πάντων, γίνεται με όρους οργάνωσης της εργασίας· (και) γι’ αυτό μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικό εργοστάσιο. Πιο σωστά γίνεται με όρους κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, συμπεριλαμβανομένου του εμπορεύματος εργασία, όπου σε συνδυασμό με την διεύρυνση της παραγωγικής διαδικασίας πέρα από τα όρια του κλασικού εργοστασίου, καθορίζει το σύνολο της κοινωνικής ζωής με όρους προσφοράς και ζήτησης· άρα με όρους οργάνωσης της εργασίας.

Η “αλήθεια” που απέδωσε το πολιτικό όνειρο αυτής της πανούκλας στον καθένα είναι η θεώρηση του εαυτού ως κεφάλαιο· η οποία καταναλώνεται μετ’ επαίνων. Αντιγράφουμε από την σχετική εισήγηση: [3Εισήγηση της εκδήλωσης “μισθός ή εισόδημα” (η άρνηση της μισθωτής εργασίας απ’ τα δεξιά), από την εργατική ομάδα 7ψχ (7yx.gr) – Γραπτή εκδοχή στα “Τετράδια για εργατική χρήση νο4”.]

Πρόκειται ουσιαστικά για την κατασκευή µιας αυτο-αντίληψης όχι σαν “παραγωγού του πλούτου”, όχι, άρα, σαν εργάτη, αλλά σαν “κεφαλαίου”. Ως ενός συνόλου, δηλαδή, ατοµικών χαρακτηριστικών που µπορούν και πρέπει να αξιοποιηθούν απ’ τον καθένα και την καθεµιά µε επιχειρηµατική λογική και σκοπό το “κέρδος”. Να αξιοποιηθούν όχι µόνο “οικονοµικά” (αν και αυτός είναι ο τελικός στόχος) αλλά επίσης “σεξουαλικά”, “σχεσιακά”, κλπ. Πρόκειται λοιπόν για την εαυτο-αντίληψη που συγκροτείται πάνω σε “επενδύσεις” στον Εαυτό, και την προσµονή της µελλοντικής “απόδοσης αυτών των επενδύσεων”.
[...]

Στον Εαυτό Κεφάλαιο οι πάγιες διαστάσεις είναι οι ήδη αποκτηµένες (και πιστοποιηµένες) γνώσεις, η ήδη αποκτηµένη εµπειρία, οι ήδη υπαρκτές κοινωνικές σχέσεις, “δεξιότητες”, η κατάσταση της υγείας και οτιδήποτε άλλο απ’ την ζωή µπορεί να “κεφαλαιοποιηθεί”.

Άλλη µορφή του (κανονικού) κεφαλαίου είναι το εµπόρευµα. Αν η µορφή πάγιο έχει κάτι στατικό, είναι µια µορφή πραγµ(ατ)οποιηµένη ήδη ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά της, η µορφή εµπόρευµα είναι δυναµική: επιδεικνύεται, και πρέπει να επιδεικνύεται διαρκώς· και να εξελίσσεται / προσαρµόζεται (ή, για την ακρίβεια, αυτό να παριστάνει) στις “απαιτήσεις της αγοράς” (εµπορευµάτων). Το να είναι κανείς “επιδειξίας” θεωρούνταν άλλοτε ανάρµοστο και ανάγωγο. Τώρα το αντίθετο, π.χ. η διακριτικότητα ή η “κρυψίνοια”, είναι σκάνδαλο και µειονέκτηµα (για την καπιταλιστική αξιοποίηση του Εαυτού). Η επίδειξη του Εαυτού, και το να παίζει µόνιµα ένα θέατρο “εξέλιξης / προσαρµογής” είναι, αντίθετα, βασικά θετικά στοιχεία. Ο Εαυτός Κεφάλαιο δεν αξιοποιείται καπιταλιστικά µόνο όταν “κάνει απόσβεση στις επενδύσεις στον Εαυτό και περισσεύουν και κέρδη” αλλά, επίσης, όταν αναλώνεται. Ακόµα κι όταν αυτοκαταναλώνεται.

Αυτή η διαδικασία της αυτο-κατανάλωσης και της κατανάλωσης των Άλλων ονοµάζεται πλέον κοινωνικότητα. Και αντιστοιχεί απόλυτα στην “κοινωνικοποίηση” του (κανονικού) κεφάλαιου και των κανόνων του!!!

Όπως συµβαίνει µε την αγορά κεφαλαιικών παγιών που ντουµπλάρει και µεταστρέφει την αγορά εργασίας σε απόρριψη της εργατικής συνείδησης και της εργατικής αρνητικότητας, έτσι και η αγορά εµπορευµάτων έχει γίνει το γενικό πρότυπο των κοινωνικών σχέσεων, µεταστρέφοντας τις αξίες χρήσης αυτών των σχέσεων σε ανταλλακτικές αξίες. Φανερά ή κρυφά οι κοινωνικές σχέσεις γίνονται εµπορευµατικές. Όχι απλά µεσολαβηµένες από τα εµπορεύµατα· αλλά, ακόµα πιο βαθιά, συγκροτηµένες πάνω στην “εµπορευµατική ηθική και αισθητική” - αν επιτρέπεται να το πούµε έτσι. Κι όπως στην πρώτη περίπτωση έτσι και στην δεύτερη δεν είναι οι χωριστοί Εαυτοί που διαµορφώνουν τους κανόνες. Eίναι η γενική και απρόσωπη καπιταλιστική εξέλιξη.

… η µεγαλύτερη επιτυχία αυτής της εξέλιξης βρίσκεται […] στην ανακατασκευή των (κοινωνικών) υποκειµενικοτήτων, σε δύο χρόνους, σε δύο ως τώρα βήµατα. Πρώτα στην κατίσχυση του είσαι ό,τι αγοράζεις. Και ύστερα, συµπληρωµατικά στο προηγούµενο, µε την κατίσχυση του είσαι ό,τι πουλάς (απ’ τον Εαυτό σου) σαν εικόνα, σαν φαίνεσθαι, σαν επιφάνεια, σαν επιγραφή , σαν components/“ενδιαφέροντα”. Πρόκειται για δυο όψεις της “ταυτότητας” και της πολιτικής των ταυτοτήτων.
[…]

Ο Εαυτός Κεφάλαιο, είτε σαν “πάγιο” είτε σαν “εµπόρευµα”, είναι υποχρεωµένος να βρίσκεται στη µέγιστη υπερένταση “αξιοποίησης”. Εν τέλει, χάρη σ’ αυτή την διανοητική / ιδεολογική ενοποίηση της “σφαίρας της παραγωγής” και της “σφαίρας της κατανάλωσης” ως προς τις κατασκευές των “ταυτοτήτων”, δεν υπάρχουν ταξικές αντιθέσεις στις post-industrial καπιταλιστικές κοινωνίες! Πιο σωστά: δεν πρέπει να υπάρχουν· είναι “άχρηστες”... Δεν συµβαίνει µαζικά “απόσπαση υπεραξίας” - πρέπει να το χωνέψουµε!! Το µόνο που συµβαίνει είναι η ποικιλία του πόσο και του τι µπορεί να αποδόσει και να καταναλώσει ο καθένας...

Μέσα σε αυτή την καθολική πειθάρχιση της καθημερινής ζωής στο (φουκωϊκό) υπο-δίκαιο της αγοράς, το (ταιηλορικό) καθήκον που αντιστοιχεί στον καθένα δεν μπορεί παρά να είναι καθολικό. Ο Εαυτός Κεφάλαιο δεν ταυτίζεται μόνο με την παραγωγή, ούτε με την κατανάλωση· όντας “υποχρεωµένος να βρίσκεται στη µέγιστη υπερένταση “αξιοποίησης”, στην ουσία αποδέχεται ως προσωπικό κίνητρο την υποχρέωση να εκπληρώσει μέρος του συνολικότερου σκοπού του καπιταλισμού, ενσωματώνοντας την καθολική επιτήρηση· με τιμωρία την πτώχευση και μπόνους τον παράδεισο.

Η πρώτη ύλη της νέας κανονικότητας

“Η εποχή της πληροφορίας” είναι μια από τις εκφράσεις που χαρακτηρίζουν την σημασία που έχει η πληροφορία σήμερα. Μια εισαγωγή για την εξέλιξη της τεχνολογίας και την κεντρικότητα της πληροφορίας στην καθημερινή ζωή είναι μάλλον περιττή· την θεωρούμε κάπως αυτονόητη. Τι σημαίνει όμως ότι η πληροφορία λειτουργεί ως πρώτη ύλη;

Για τον καπιταλισμό της επιτήρησης [4Μπορείτε να δείτε το σχετικό βίντεο στην ενότητα viDeOC του cyberpunk.link] η Shoshana Zuboff αναφέρει ότι η πρώτη ύλη είναι το άτομο· συγκεκριμένα οι πληροφορίες (data) για το άτομο. Εν συντομία, εννοεί όλη αυτή την συλλογή δεδομένων και των ακόμα σημαντικότερων μετα-δεδομένων [5Θα λέγαμε ότι είναι οι πληροφορίες τριγύρω και πίσω από την κεντρική πληροφορία. Πχ, σε μια φωτογραφία η κεντρική πληροφορία είναι τα πρόσωπα και οι μετα-πληροφορίες ο χώρος και ο χρόνος που τραβήχτηκε η φωτογραφία, το μέσο που χρησιμοποιήθηκε, οι στάσεις των σωμάτων και οι εκφράσεις των προσώπων, ο χώρος και ο φωτισμός, κλπ, κλπ...] από τις εταιρείες, τους οργανισμούς, τα κράτη, από την οποία αποσπάται υπεραξία· είτε με οικονομικούς όρους, είτε με όρους εξουσίας. Ο λόγος για τα big data και την αξιοποίησή τους (και) στην διαμόρφωση των συμπεριφορών. [6Περισσότερα στο “big data: επιτήρηση και διαμόρφωση συμπεριφορών στην 4η βιομηχανική επανάσταση” | Cyborg #16]

Επίσης δεν γνωρίζουμε αν ο Φουκώ το 1977, που έγραψε το Επιτήρηση και Τιμωρία, προέβλεπε αυτή την εξέλιξη που έχει η τεχνολογία της πληροφορίας τα τελευταία χρόνια, αλλά στην περιγραφή του για την φυλακή του Bentham αναγνωρίζει στην κατάσταση του κρατούμενου το στοιχείο της “αποκομμένης” πληροφορίας: Καθένας, στη θέση του, είναι καλά κλεισμένος σε ένα κελί απ’ όπου τον βλέπει κατά πρόσωπο ο επιτηρητής· αλλά οι πλευρικοί τοίχοι δεν του επιτρέπουν να έχει οπτική επαφή με τους συντρόφους του. Τον βλέπουν αλλά εκείνος δεν βλέπει· είναι αντικείμενο πληροφόρησης, αλλά ποτέ υποκείμενο στο πλαίσιο μιας επικοινωνίας.

Είναι η πληροφορία η πρώτη ύλη της νέας κανονικότητας, απλά και μόνο επειδή υπάρχει αυτή η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας της πληροφορίας; Όχι - γιατί οι άνθρωποι και οι σχεσεις τους δεν “εκπέμπουν” πληροφορίες. Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πλούσια από κωδικοποιημένες, αφηρημένες και απο-κομμένες αναπαραστάσεις. Η εννόηση της κοινωνικής εμπειρίας ως πληροφορία είναι το προϊόν της “χρονομέτρησης” της αντίστοιχης επιστημονικής οργάνωσης της κοινωνικότητας! Και η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας είναι ουσιαστικά αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας – όχι το ανάποδο. Το βιο-τεχνολογικο-ασφαλίτικο σύμπλεγμα, σαν ένα νέο “ίδρυμα”, αποσπά την κοινωνική γνώση και εμπειρία, την κομματιάζει, την κατηγοριοποιεί, την υπολογίζει, μέσω της μετατροπής της σε- και αξιοποιώντας την ως- πληροφορία.

Ο Εαυτός Κεφάλαιο είναι η κατάλληλη υποκειμενικότητα· μετρήσιμος, ταξινομήσιμος, αξιοποιήσιμος ως εμπόρευμα-πληροφορία. Το σώμα του εκφράζεται σε επαναλήψεις κινήσεων και μέτρηση παλμών, σε θερμίδες, σε αναλογίες, σε μιλιγκράμ ουσιών και όρια χοληστερίνης. Η γνώση/μνήμη του σε αλγοριθμικούς υπολογισμούς, σε αποθηκευμένα προς-ανάκτηση-κατά-παραγγελία δεδομένα και εξειδίκευση. Η επικοινωνία του σε ανταλλαγή εικόνων και δίκτυα επαφών. Μέσα του σέρνει και την ενσωματωμένη επιτήρηση που χρειάζεται το (κοινωνικό) κεφάλαιό του· παρακολουθεί συνεχώς την πορεία των μετοχών του.
Σαν μια συνεχή διαδικασία εξόρυξης, η “τεχνολογία των ατόμων”, βρίσκει το νέο πετρέλαιο: την πληροφορία· η οποία πλέον υπάρχει σε αφθονία και είναι έτοιμη να τροφοδοτήσει την νέα κανονικότητα.

Η πειθάρχηση στην νέα κοινωνικότητα

Η υπερσυσσώρευση της πληροφορίας έχει αποτέλεσμα την εξέλιξη και την υπερσυσσώρευση τεχνολογίας. Η παραγωγή νέων τεχνολογιών είναι τόσο μεγάλη πλέον που δεν μπορεί να καταναλωθεί· η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική, η πληροφορική και τα δίκτυα, οι έξυπνες εφαρμογές και οι πλατφόρμες, η βιοτεχνολογίες, οι τεχνολογίες της ενέργειας και των εξοπλισμών, έχουν αναβαθμιστεί τόσο πολύ και τόσο γρήγορα που δεν προλαβαίνουν να βρουν πρακτική εφαρμογή στο σύνολό τους· στο σύνολο της καθημερινής ζωής. Αν έχουν κατασκευαστεί όλα αυτά, μόνο και μόνο για να υπάρχουν social media και video games, τότε το μαγαζί πάει προς πτώχευση/κρίση και η αργοπορία των κοινωνικών σχέσεων και της (κοινωνικοποιημένης) εργασίας να αναδιαρθρωθούν, ώστε να μπορούν να καταναλώσουν το συσσωρευμένο αυτό εμπόρευμα, είναι εμπόδιο.

Αναδιάρθρωση σημαίνει καταστροφή κεφαλαίου και αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων σημαίνει καταστροφή του εαυτού-κεφάλαιο. Όχι συνολικά αλλά, όπως και με το κανονικό κεφάλαιο, ένα μέρος αυτού για να χωρέσει με την σειρά του το καινούριο. Αν μέχρι τώρα ο εαυτός-κεφάλαιο είχε διαμορφωθεί με τους όρους της ελεύθερης καπιταλιστικής αγοράς, επιπλέοντας αμέριμνος στην ελευθερία των επιλογών χωρίς προσανατολισμό, συγκρουόμενος με τα υπόλοιπα πλεούμενα, η νέα κανονικότητα επιβάλλει νέους περιορισμούς και πειθαρχίσεις. Μια ανα-διοργάνωση των πτωμάτων που αφήνει πίσω της η “ελευθερία του ατόμου” είναι αναγκαία για μια συγκροτημένη επιτάχυνση με όρους 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Επιτάχυνση για να αξιοποιηθεί το συσσωρευμένο εμπόρευμα, αλλά και λόγω ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών.

Τα πρώτα γκάζια αυτής της επιτάχυνσης τα ζήσαμε πρόσφατα και ίσως μπορούμε να διακρίνουμε τις μορφές που αρχίζει να παίρνει αυτή η επιτάχυνση. Για παράδειγμα, η αξιοπιστία μπορεί να μην είναι μια πληροφορία σε κάποιον υπολογιστή, αλλά η τρομοκρατία του θανάτου βασίστηκε στην αριθμητική του απεικόνιση. Η εννόηση της γνώσης ως πληροφορία ενεργοποίησε αυτόματα την πειθάρχιση στην μεσολαβημένη εμπιστοσύνη στους ειδικούς, η οποία (εμπιστοσύνη) θα βρει τον δρόμο της στην θεραπεία της μηχανής. Ο φόβος της απαξίωσης του εαυτού-κεφάλαιο με όρους υγείας δημιούργησε “υπεύθυνους πολίτες”. Οι μάσκες και τα γάντια, οι αποστάσεις των σωμάτων και τα βλέμματα στον δρόμο, ανεβάσανε την ένταση της αυτο-επιτήρησης και της αλληλο-επιτήρησης.

Είναι ακόμα η αρχή αυτής της αλλαγής και δεν ξέρουμε τί μας επιφυλάσσει το μέλλον, αλλά καλό θα ήταν οι νέες υποκειμενικότητες να αρχίζουν να κάνουν χώρο στον πλουραρισμό των κεφαλαίων τους για να χωρέσουν οι πειθαρχίσεις του υπεύθυνου πολίτη και της εμπιστοσύνης στις ρυθμίσεις των ειδικών. Η αλληλο-επιτήρηση θα είναι το μπόνους της ανάληψης αυτών των καθηκόντων.

Σίγουρα, η πραγματικότητα δεν είναι τόσο καθολική. Η αμφισβήτηση προς τους ειδικούς είναι ένα παράδειγμα και ο κόσμος που κυκλοφορεί έξω, μετά την καραντίνα, ακόμα ένα. Ποτέ όμως δεν ήταν η πλήρης καθολικότητα της εξουσίας που επέβαλλε την πειθαρχία/τιμωρία· αλλά η νομιμοποίηση μιας ήδη καλλιεργημένης (όχι απαραίτητα πλειοψηφικής) κοινωνικής συμπεριφοράς, που διαχωρίζει τους νόμιμους από τους παράνομους, τους υγιείς από τους άρρωστους, αποδίδοντας στον καθένα την δική του πραγματικότητα.

Wintermute

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Ο προβληματισμός για το αν υπάρχουν εγγραφές των εξουσιαστικών ενστίκτων στο dna είναι άχρηστος. Αν ισχύει, τότε η υπάρχουσα κανονικότητα τα χρησιμοποιεί και τα ακονίζει. Αν δεν ισχύει, τότε η υπάρχουσα κανονικότητα τα δημιουργεί, τα χρησιμοποιεί και τα ακονίζει. “Άρα, άπαξ και τα δημιουργήσει, αυτές οι εγγραφές μένουν και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά”, θα ήταν ένα εύλογο συμπέρασμα· αλλά δεν είναι εδώ ο χώρος και χρόνος για έναν διάλογο τύπου “περιβάλλον ή γονίδιο” και μια κριτική στην ιδεολογία της γενετικής. Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να ψάξουν σχετικά σε προηγούμενα (και επόμενα) τεύχη.
[ επιστροφή]

2 - Η επιστημονική οργάνωση της εργασίας – Frederic W. Taylor, εκδ. αντι-σχολείο.
[ επιστροφή]

3 - Εισήγηση της εκδήλωσης “μισθός ή εισόδημα” (η άρνηση της μισθωτής εργασίας απ’ τα δεξιά), από την εργατική ομάδα 7ψχ (7yx.gr) – Γραπτή εκδοχή στα “Τετράδια για εργατική χρήση νο4”.
[ επιστροφή]

4 - Μπορείτε να δείτε το σχετικό βίντεο στην ενότητα viDeOC του cyberpunk.link
[ επιστροφή]

5 - Θα λέγαμε ότι είναι οι πληροφορίες τριγύρω και πίσω από την κεντρική πληροφορία. Πχ, σε μια φωτογραφία η κεντρική πληροφορία είναι τα πρόσωπα και οι μετα-πληροφορίες ο χώρος και ο χρόνος που τραβήχτηκε η φωτογραφία, το μέσο που χρησιμοποιήθηκε, οι στάσεις των σωμάτων και οι εκφράσεις των προσώπων, ο χώρος και ο φωτισμός, κλπ, κλπ...
[ επιστροφή]

6 - Περισσότερα στο “big data: επιτήρηση και διαμόρφωση συμπεριφορών στην 4η βιομηχανική επανάσταση” | Cyborg #16
[ επιστροφή]