Cyborg
Cyborg #18 - 06/2020

#18 - 06/2020

το εργαστήριο του δρ. Καλιγκάρι
και το νησί του δρ. Μορό:
πανδημία και 4η βιομηχανική επανάσταση

Η πανδημία, ο πόλεμος ενάντια στον κορονοϊό και ο υγιεινιστικός πανικός μπορεί να εξελίσσονται με εργαλεία και μεθόδους καινοφανείς που θα φάνταζαν αδιανόητοι πριν λίγο καιρό, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι προέκυψαν στο κενό ή ότι χτίστηκαν εν ριπή οφθαλμού από μηδενική βάση. Είχαν προηγηθεί οι επιδημίες του Ebola από το 1995 με αποκορύφωμα το 2014, του SARS το 2002, του H1N1 το 2009, του MERS το 2014, του Zika τo 2015 (αλλά και η γρίπη των πτηνών και η νόσος των τρελών αγελάδων), οι οποίες αφενός εδραίωσαν ένα κλίμα διαρκούς απειλής για την ανθρωπότητα κι αφετέρου έδωσαν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να κατασκευαστεί μία ορισμένη και συγκεκριμένη βεβαιότητα περί επικείμενης και αναπόφευκτης πανδημίας. Η τεκμηρίωση αυτής της πρόβλεψης ήταν μια κυκλική, αυτοτροφοδοτούμενη επιβεβαίωση: πανδημίες έχουν συμβεί σε όλες τις εποχές της ιστορίας – έχει περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα από το ξέσπασμα της τελευταίας – η εμφάνιση μιας νέας είναι αναγκαστική – όσο περισσότερο αργεί, τόσο πιο άμεσα επίκειται το ξέσπασμά της. Η απουσία πανδημίας έγινε το απόλυτο επιχείρημα της επικείμενης έλευσής της.

Στις προηγούμενες υγειονομικές κρίσεις το βάρος της απάντησης είχαν σηκώσει κυρίως οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, συνεπικουρούμενες από πανεπιστήμια κι ερευνητικά κέντρα. Οι στόχοι ήταν εντός του πεδίου της ιατρικής, των υπηρεσιών παροχής υγείας, αλλά και της πρωτοκοσμικής επίδειξης ανθρωπισμού. Να βρεθεί το κατάλληλο εμβόλιο, να αναπτυχθούν οι κατάλληλες θεραπείες, να σχεδιαστούν τα κατάλληλα διαγνωστικά εργαλεία, να δοκιμαστούν εντατικά στις πιο χτυπημένες χώρες του τρίτου κόσμου και φυσικά να κατοχυρωθούν πατέντες και να μοιραστούν χρυσοφόρα συμβόλαια. Οι βιοπληροφορικές τεχνολογίες και τα εργαλεία της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης δεν απουσίαζαν, αλλά δεν καθόρισαν κιόλας τις εξελίξεις· οι απαντήσεις εξακολουθούσαν να είναι ιατρικογενείς.

Το παράδειγμα του ιού H1N1 και της γρίπης των χοίρων είναι χαρακτηριστικό για την σταδιακή εμπλοκή της βιοπληροφορικής στη διαχείριση των υγειονομικών κρίσεων. Το 2009, με την γρίπη των χοίρων να έχει ξεσπάσει και να εξαπλώνεται σε πλανητικό επίπεδο – και την προφητεία της αναπόφευκτης και δολοφονικής πανδημίας να είναι στα πρόθυρα εκπλήρωσης – η Google ήταν αυτή που εφάρμοσε για πρώτη φορά στο πεδίο της υγείας μια τεχνολογία που αργότερα θα βρεθεί στην αιχμή της βιοπληροφορικής αναδιάρθρωσης: ανάλυση big data με στόχο την κατασκευή μοντέλων έγκαιρης πρόγνωσης. Οι αναλυτές της εταιρείας διαπίστωσαν ότι θα μπορούσαν να εντοπίσουν πού θα εμφανιστούν οι επόμενες εστίες ξεσπάσματος της γρίπης, μελετώντας τους όρους που έβαζαν οι χρήστες στη μηχανή αναζήτησης. Τα αποτελέσματα αποδείχτηκαν αρκετά ακριβή ώστε να επιτρέψουν στις υγειονομικές αρχές να δρουν προληπτικά, έχοντας στα χέρια τους μια σχετικά έγκυρη εκτίμηση για την γεωγραφική διασπορά του ιού. Η προγνωστική επεξεργασία κατέληξε να συναρθρώσει 45 όρους αναζήτησης, όπως «επιπλοκές γρίπης», «θεραπεία κρυώματος / γρίπης» και «θεραπεία με αντιβιοτικά»,  που άρχισαν να εμφανίζονται σε servers της Google. Αθροιστικά,  οι όροι έδειχναν μια ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα σε επικείμενες εστίες γρίπης και τις τοποθεσίες από όπου έγιναν οι αναζητήσεις.

Ενώ φαίνεται απλοϊκό ότι θα βρεθούν κρούσματα γρίπης εκεί που ένας αυξημένος αριθμός χρηστών κάνει googling «θεραπείες για την γρίπη», η σημασία της έρευνας της Google έγκειται στο πώς περιορίστηκαν κι εντοπίστηκαν οι κατάλληλοι όροι μέσα σε ένα πλήθος 50 εκατομμυρίων σχετικών όρων αναζήτησης. Αντί να γίνουν υποθέσεις πάνω στο ποιοι είναι οι πιο σχετικοί όροι, να γίνουν δοκιμές για να διαπιστωθούν συνδέσεις και σιγά-σιγά να φτιαχτεί μια λίστα των πιο δόκιμων όρων, οι προγραμματιστές έφτιαξαν έναν αλγόριθμο που εξέταζε ταυτόχρονα όλες τις αναζητήσεις πάνω σε όλα τα θέματα κι εντόπιζε αυτές που σχετίζονταν περισσότερο με τα δημόσια υγειονομικά αρχεία πάνω στη γρίπη. Τελικά, οι σωστοί όροι – κυριολεκτικά όλοι τους – αποκαλύφθηκαν από μόνοι τους και με την κατάλληλη επεξεργασία, η δουλειά της εκτίμησης είχε γίνει. Από τότε και μετά, τα big data, τα μαθηματικά μοντέλα και οι αλγοριθμικές αναλύσεις έχουν μπει στο κέντρο της ιατρικής μεθοδολογίας.
Στα 11 χρόνια που έχουν περάσει από εκείνη την πρωτόλεια επεξεργασία big data, η τεχνολογική αναδιάρθρωση και η γενικευμένη ψηφιοποίηση έχουν κάνει άλματα με ρυθμούς εκθετικούς. Το πρόβλημα όμως είναι ότι το προχώρημα της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης δεν είναι μια διαδικασία ευθύγραμμη, συνεχής και ομαλή· η αλλαγή παραδείγματος δεν συντελείται με το μοντέρνο να επιδεικνύει «ανωτερότητα» και το παλιό απλά να αποτραβιέται σαν παρωχημένο.

Πρώτα απ’ όλα, τα επενδεδυμένα συμφέροντα στις κατεστημένες δομές και σχέσεις είναι τεράστια. Οι αυτοκινητοβιομηχανίες δεν πρόκειται να βάλουν λουκέτο επειδή τα αυτόνομα/ιπτάμενα/ηλεκτροκίνητα οχήματα είναι τεχνολογικά ανώτερα· η γραφειοκρατία δεν πρόκειται να παραιτηθεί επειδή η ψηφιοποίηση την καθιστά άχρηστη· τα πανεπιστήμια δεν πρόκειται να αναστείλουν την λειτουργία τους επειδή εμμένουν σε μία άχρηστη εκπαιδευτική διαδικασία· τίποτε «παλιό» δεν πρόκειται να παραιτηθεί επειδή κανένας καπιταλιστής, όσο «μπανάλ» κι είναι η δραστηριότητά του, δεν αποφασίζει από μόνος του να αυτοκτονήσει.

Μετά, είναι οι ίδιες κοινωνίες που βρίσκονται τεχνολογικά σε ένα σχεδόν εμφύλιο διχασμό. Την ώρα που ένα τμήμα έχει υπαχθεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στην γενικευμένη ψηφιακή διαμεσολάβηση και ζει στο 2030, ένα άλλο τμήμα, που μπορεί και να είναι πλειοψηφικό ιδίως σε μεγαλύτερες ηλικίες, έχει μια τόσο περιστασιακή κι επιφανειακή σχέση με την βιοπληροφορική και το κυβερνοσύμπαν ώστε αν μεταφέρονταν στο 1980 να μην καταλάβαινε ιδιαίτερη διαφορά. Αυτό είναι Το πρόβλημα: η κοινωνία είναι πακτωμένη σε κατεστημένες δομές, σχήματα και σχέσεις ώστε δεν υπάρχει τρόπος να μετακινηθεί ομαλά από το ένα μοντέλο στο άλλο. Η κοινωνία είναι φορτωμένη legacy: θέλει να πιάνει χαρτονομίσματα, να βλέπει τηλεόραση, να μετακινείται για εργασία σε ένα χώρο που αποκαλεί «γραφείο», να περιορίζεται σε έναν κλειστό, δομημένο χώρο που αποκαλεί «σπίτι», να κατέχει ιδιόκτητο όχημα, να έχει ιδιοτροπίες για τα προσωπικά δεδομένα, να συντηρεί μια παρακαταθήκη συμπεριφορών με ιστορικό βάθος.

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, η βιοπληροφορική αναδιάρθρωση ασφυκτιά. Οι δυνατότητες των νέων τεχνολογιών έχουν ξεπεράσει τις ικανότητες των χρηστών και δεν έχουν κάμψει τις ανοχές που επιδεικνύουν στο «παλιό». Πρόκειται για μία αντίφαση που υπό συνθήκες ομαλότητας θα απαιτούσε τεράστια χρονικά περιθώρια όχι για να επιλυθεί αλλά έστω να εξομαλυνθεί· και οι φορείς του νέου παραδείγματος δεν διαθέτουν τόσο χρόνο, επειδή ο ανταγωνισμός στη φάση της ριζικής τεχνολογικής αναδιάρθρωσης γίνεται με όρους «ο θάνατος σου, η ζωή μου». Εκτός αν… Εκτός αν συμβεί κάτι τόσο συγκλονιστικό και ακραίο που θα καταλύσει την κανονικότητα και θα απελευθερώσει τις εγκλωβισμένες τεχνολογικές δυνατότητες.
Όταν κηρύχτηκε η πανδημία, επίσημα στις 11 Μαρτίου και πρακτικά από τον Ιανουάριο, τα κράτη το ένα μετά το άλλο σε όλη την υφήλιο, με ελάχιστες εξαιρέσεις και με διαβαθμίσεις, επέβαλλαν δρακόντεια καθεστώτα έκτακτης ανάγκης. Ο αποφασιστικός παράγοντας που μετέτρεψε την «εκστρατεία ενάντια στον κορονοϊό» σε εκστρατεία βίαιης και ακαριαίας επιβολής του βιοπληροφορικού παραδείγματος ήταν ασφαλώς το lockdown. Η απόφαση για τον υποχρεωτικό, καθολικό εγκλεισμό του πληθυσμού δεν  προέκυψε «ξαφνικά» υπό την πίεση της πανδημίας·  σχέδια υπήρχαν από χρόνια για διάφορες αφορμές. Για παράδειγμα στις ΗΠΑ το ενδεχόμενο ενός lockdown ήταν στις προβλέψεις τόσο μετά την 11η/9ου, με πρόσχημα πιθανές νέες επιθέσεις, όσο και τo 2009 κατά την διάρκεια της επιδημίας του H1N1· σε κάθε περίπτωση, ο στόχος δεν ήταν ούτε η ασφάλεια, ούτε η υγεία, αλλά ο καθολικός έλεγχος. Αν το lockdown μπόρεσε να επιβληθεί τώρα, σε τέτοια έκταση κι ένταση και με τέτοια αποτελεσματικότητα, είναι επειδή υπήρχε πλέον διαθέσιμη η απαραίτητη τεχνολογική υποδομή. Ούτε το 2001, ούτε το 2009, ούτε ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, υπήρχαν τα εργαλεία που θα επέτρεπαν αφενός στα κράτη να επιβάλουν και να επιβλέψουν τον εγκλεισμό ολόκληρου του πληθυσμού κι αφετέρου στους έγκλειστους να συνεχίσουν να εργάζονται, να καταναλώνουν και να συντηρούν μια ψηφιακή προσομοίωση «κοινωνικής ζωής». Κι αντίστροφα, χωρίς το lockdown θα ήταν αδύνατον να εφαρμοστούν τόσο εκτεταμένα κι εντατικά όλες οι τεχνολογίες αιχμής της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Από την σκοπιά της αλλαγής παραδείγματος, το lockdown ήταν εν τέλει ο καταλύτης που ανέστειλε βίαια την «κανονικότητα» κι ανέτρεψε τις παγιωμένες συνθήκες που εμπόδιζαν την εξέλιξη της βιοπληροφορικής αναδιάρθρωσης.

Η γενικευμένη ακρισία μπόρεσε να δώσει στο lockdown δύο μόνο ερμηνείες – αντιφατικές μεν, αλλά εξίσου πλασματικές. Είτε αυτή της «πρόνοιας» του πατερναλιστικού κράτους που με αυταρχική έστω, αλλά απαραίτητη πυγμή έδρασε έγκαιρα ως σωτήρας αποτρέποντας τις εκατόμβες. Είτε αυτή της συνομωσίας κάποιων ελίτ που με πρόσχημα την πανδημία επιδιώκουν να επιβάλλουν τα δικά τους σκοτεινά συμφέροντα. Αυτό που διαφεύγει είναι ότι ο καπιταλισμός δεν εξελίσσεται μηχανιστικά ή αυτόματα, ιδίως όταν έχουμε να κάνουμε με αλληλουχίες γεγονότων της εμβέλειας που ζούμε τώρα, αλλά πρόνοιες λαμβάνονται, τάσεις αναλύονται, σχέδια επεξεργάζονται, αναγκαιότητες επιβάλλουν σε τελική ανάλυση την λογική τους και ορίζουν προτεραιότητες. Η στρατηγική στον καπιταλισμό δεν προκύπτει σαν το καθαρό προϊόν της διάνοιας κάποιου αόρατου κέντρου των κέντρων, αλλά ως μια πληθώρα δυναμικών διαδικασιών που διαμορφώνουν τάσεις κι εξελίξεις και η συνισταμένη τους καταλήγει να έχει την βαρύτητα συνεκτικού προγράμματος δράσης. Εξάλλου, από την οπτική του γενικού καπιταλιστικού συμφέροντος, το σχέδιο υπάρχει και είναι αδιαπραγμάτευτο: η επιτάχυνση της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και η ολοκλήρωση της βιοπληροφορικής αναδιάρθρωσης. Η τεχνο-ιατρο-αστυνομική δικτατορία με πρόσχημα τον κορονοϊό ήταν η force majeure που ακύρωσε βίαια όλες τις κατεστημένες συμβάσεις (με πολεμικούς όρους, θα το θέταμε ως πρόκληση μιας, μελετημένης, σχεδιασμένης κι αναμενόμενης καταστροφής), απελευθέρωσε το εγκλωβισμένο τεχνολογικό δυναμικό και έθεσε σε κίνηση διαδικασίες που αντικειμενικά συνιστούν σχέδιο και πάντως όχι παράπλευρη και συγκυριακή συνέπεια.

Cyborg 18

Τα κείμενα που ακολουθούν επιχειρούν να καταδείξουν ορισμένα «στιγμιότυπα» των όσων προηγήθηκαν της πανδημίας και φανερώνουν ακριβώς αυτό, ότι υπήρξαν προεργασία και σχεδιασμοί, ο υγιεινιστικός πόλεμος με όλες τις αλλαγές που επέβαλλε, δεν ξέσπασε «ξαφνικά».

Το πρώτο κείμενο, με τίτλο Lock Step, είναι απόσπασμα από μία έκθεση του 2010 του Ιδρύματος Ροκφέλερ και του Global Business Network με θέμα την παγκόσμια ανάπτυξη και την τεχνολογία. Αντί να εστιάσει στις τρέχουσες εξελίξεις, η έκθεση επιχειρεί να ανιχνεύσει τα εναλλακτικά μονοπάτια που μπορεί να ακολουθήσει η παγκόσμια κατάσταση και το κάνει αυτό με την μορφή των σεναρίων. Τέσσερα διαφορετικά και διαβαθμισμένα σενάρια με το δυσμενέστερο όλων να είναι το Lock Step που ξεκινάει ως εξής: «Το 2012, η πανδημία που τόσα χρόνια ο κόσμος ανέμενε τελικά χτύπησε».
Σε ορισμένα σημεία, οι προβλέψεις του σεναρίου είναι αξιοσημείωτα εύστοχες. Η Κίνα είναι η χώρα που σημειώνει τα καλύτερα αποτελέσματα στην αντιμετώπιση της πανδημίας, χάρη στην αυστηρή καραντίνα που επέβαλλε· το απολυταρχικό κράτος αναλαμβάνει το κέντρο της διεύθυνσης / διαχείρισης επιβάλλοντας ασφυκτικούς περιορισμούς κι έλεγχο στον πληθυσμό κι υποτάσσοντας τα επιμέρους συμφέροντα σε ένα κεντρικό, εθνικό σχεδιασμό· οι πολίτες αποδεικνύονται διατεθειμένοι να παραδώσουν οικειοθελώς την όποια ανεξαρτησία τους με αντάλλαγμα μεγαλύτερη ασφάλεια και προστασία· ο ασφυκτικός έλεγχος παραμένει αν δεν εντείνεται μετά την πανδημία. Αλλού, οι προβλέψεις δεν είναι παρά εκλογίκευση προσδοκιών κι έτσι η ρατσιστική προσμονή ότι ο τρίτος κόσμος θα είναι αυτός που θα καταρρακωθεί από την πανδημία δεν επαληθεύτηκε· αντίθετα, η «τραγωδία» φαίνεται να διάλεξε χώρες υποδείγματα του πρώτου κόσμου. Στο θέμα της τεχνολογίας, το σενάριο επίσης καταλήγει σε συμπεράσματα που αποδεικνύονται φερέγγυα στις σημερινές συνθήκες: οι τεχνολογίες επιτήρησης κι ελέγχου είναι αυτές που εξελίσσονται ταχύτερα, το ίδιο και οι τεχνολογίες που αφορούν στις online δραστηριότητες· επιπλέον τα κράτη αναλαμβάνουν κι εδώ τον κεντρικό διευθυντικό ρόλο για την έρευνα και την καινοτομία. Μένει να δούμε το κατά πόσο η πανδημία θα επιταχύνει τους ήδη υπαρκτούς ανταγωνισμούς στην τεχνολογία και αν θα καταλήξει στον κατακερματισμό του παγκόσμιου ψηφιακού ιστού.

Το δεύτερο κείμενο, με τίτλο The shape of things to come, αφορά στον τεχνολογικό ανταγωνισμό ΗΠΑ-Κίνας, έτσι όπως εκλαμβάνεται κι ερμηνεύεται από την πλευρά των πρώτων. Το θέμα του κειμένου είναι η εκτεταμένη παρουσίαση που έκανε μόλις πριν ένα χρόνο μια αμερικανική υπηρεσία, η επιτροπή εθνικής ασφάλειας για την τεχνητή νοημοσύνη, με αντικείμενο το κινεζικό τεχνολογικό τοπίο και την κατάσταση του αμερικανικού τεχνολογικού apparatus στο πόλεμο ενάντια στους κινέζους ανταγωνιστές. Δύο είναι τα στοιχεία που διατρέχουν τις αμερικανικές εκτιμήσεις. Το πρώτο είναι ο απροκάλυπτος φθόνος για τα κινεζικά επιτεύγματα και για τον τρόπο συγκρότησης της κινεζικής κοινωνίας που επιτρέπει απρόσκοπτα την υιοθέτηση και μεγέθυνση της καινοτομίας. Και το δεύτερο, η βεβαιότητα ότι οι ΗΠΑ, μολονότι βρέθηκαν κάποτε στην πρωτοπορία, κινδυνεύουν πλέον να απολέσουν κάθε πλεονέκτημα, αν δεν έχουν ηττηθεί ήδη, και να βρεθούν ουραγοί σε ένα τεχνολογικό μέλλον που θα καθορίσουν ηγεμονικά οι κινεζικές τεχνολογίες. Το πρόβλημα, ερμηνεύοντας την υπηρεσία, είναι αφενός ότι η αμερικανική κοινωνία βρίσκεται πλέον σε φάση αρτηριοσκλήρυνσης και παραμένει προσκολλημένη σε ξεπερασμένα σχήματα κι αφετέρου μια σειρά αγκυλώσεων, όπως η «προστασία των προσωπικών δεδομένων» ή η «ελεύθερη αγορά», εμποδίζουν την πλήρη συνεργασία του κράτους με τις big tech εταιρείες.
Να το σημειώσουμε προκαταβολικά: η αμερικανική φωνή δεν κάνει καμία απολύτως νύξη, ούτε σε πανδημίες, ούτε σε θανατηφόρους ιούς, ούτε σε υγιεινιστικές  εκστρατείες. Και όμως, τα περισσότερα από αυτά που προτείνει βρίσκονται ακριβώς στην καρδιά της βιοπληροφορικής αναδιάρθρωσης έτσι όπως τώρα εξελίσσεται με πρόσχημα τον κορονοϊό. Υποψιαζόμαστε ότι την ώρα που όλος ο κόσμος τρίβει μανιακά τα χέρια του με νερό και σαπούνι, σε κάποιες υπηρεσίες, όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά παντού, κάποιοι άλλοι τρίβουν τα χέρια τους με ικανοποίηση για την χρυσή ευκαιρία που τους παρουσιάστηκε με τον sars-cov-2.

Στο τρίτο κείμενο, με τίτλο Βιομετρία, ψηφιακές ταυτότητες κι εμβόλια, παρουσιάζουμε το έργο μιας άλλης ευγενούς παγκόσμιας οργάνωσης, της ID2020. Στόχος της οργάνωσης είναι η προώθηση της digital ID, δηλαδή της ψηφιακής ταυτότητας που θα αντλεί εγκυρότητα όχι από το μητρώο κάποιας αστυνομικής υπηρεσίας, αλλά από την καταγραφή των βιομετρικών και άλλων προσωπικών δεδομένων σε κάποιο server. Από τα βασικά επιχειρήματα υπέρ της digital ID είναι η «προστασία της υγείας», στο βαθμό που περιλαμβάνει στοιχεία για τους εμβολιασμούς του προσώπου και έτσι θα βελτιώσει, λένε, την υγειονομική κάλυψη του πληθυσμού. Παραδόξως, ούτε η ID2020 κάνει λόγο για πανδημίες και πολέμους ενάντια σε ιούς. Αλλά τώρα είναι που η ψηφιακή καταγραφή του πληθυσμού γίνεται επείγουσα επίκαιρη, με πρόσχημα τον έλεγχο της πανδημίας. Και κάπως έτσι διαδικασίες που μόλις πρόσφατα μπορεί να έδειχναν ανεξάρτητες, υπό την πίεση της υγιεινιστικής εκστρατείας συναρθρώνονται τώρα σε έναν ενιαίο σχεδιασμό.

Harry Tuttle

κορυφή