neuroengineering: τα γρανάζια της μηχανικής συνείδησης

Πριν 4 χρόνια (Ιούνης 2015, cyborg #3) ρωτούσαμε αν είναι η συνείδηση και η μνήμη τεχνοεπιστημονικά αντικείμενα. Η απάντηση είναι “ναι” - καθόλου παράξενο. Εν τω μεταξύ το κοινωνικό (και πολιτικό) ενδιαφέρον για το τι σημαίνει αυτό το “ναι” βρίσκεται κάτω απ’ το μηδέν, όχι μόνο στα μέρη μας.

Γράφαμε:

...Η πολύχρονη και πολυεπίπεδη τεχνοεπιστημονική ενασχόληση με την συνείδηση μπορεί να μην έχει παράξει τον εντυπωσιακό πλούτο εφαρμογών της πληροφορικής ή των βιοτεχνολογιών, όμως αυτό δεν λέει την αλήθεια για την κοινωνική και πολιτική σημασία της. Αντίστροφα, πολλοί τομείς των cognitive sciences, όπως για παράδειγμα οι νευροεπιστήμες, έχουν αποφύγει να εκτεθούν σε οποιαδήποτε κριτική. Η μέση ιδέα για το τι είναι οι “νέες τεχνολογίες” περιορίζεται συνήθως στα όρια των gadgets και των χρήσεών τους, πράγμα που σημαίνει βαθιά άγνοια για την πραγματική τεχνολογική στοιβάδα του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος· κι ούτε λόγος για τεκμηριωμένη κριτική.

Η γενική ιδέα για το τι είναι αυτή καθ’ εαυτή η “συνείδηση” υπό το πρίσμα των cognitive sciences, μπορεί να θεωρηθεί παλιά: πρόκειται για μια νευροβιολογική διαδικασία που διαδραματίζεται στον εγκέφαλο (των ανθρώπων αλλά και των υπόλοιπων εμβίων) στη βάση των ερεθισμάτων αλλά και του “ιστορικού” καθε οργανισμού. Ιστορικού ατομικού ή και κοινωνικού / είδους. Ωστόσο, στις θεωρητικές αφετηρίες των τελευταίων δεκαετιών, η παλιά “ηλεκτροχημική” ιδέα της γραμμικής μεταφοράς “μηνυμάτων” απ’ τα αισθητήρια όργανα σε “συγκεκριμένα κέντρα” του εγκεφάλου, και η αντιστοίχιση σημείο - προς - σημείο αυτών των κέντρων με τους ανάλογους νευροδιαβιβαστές έχουν αντικατασταθεί από μια αρκετά πιο σύνθετη αναπαράσταση. Βασιλιάς αυτής της σύγχρονης αναπαράστασης είναι ο νευρώνας (ένα ιδιαίτερο είδος εγκεφαλικού κυττάρου), όχι όμως σαν “άτομο” αλλά σαν βασικό στοιχείο ομάδων, δικτύων, “κλικών”. Ο όρος “νευρωνικά δίκτυα”, που χρησιμοποιείται το ίδιο καλά είτε πρόκειται για τα κεφάλια σας/μας είτε για τις οργανωτικές αρχές ηλεκτρονικών υπολογιστών ή/και ηλεκτρονικών δικτύων, προέρχεται απ’ την θεμελιακή βάση των περισσότερων cognitive sciences. Και είναι αυτός ο όρος, με την διπλή χρήση (στα έμβια αλλά και στις σύγχρονες μηχανές), μια απ’ τις πολλές εκφράσεις των σύγχρονων ιδεο-πολιτικο-τεχνικών ενοποιήσεων ανάμεσα σ’ ότι ονομάζεται ακόμα “ζωή” (συμπεριλαμβανόμενης και της ανθρώπινης) και στο νέο τεχνο-μηχανικό υπόστρωμα του καπιταλισμού...

Οι έρευνες και οι (πειραματικές) εφαρμογές διάφορων θεωριών για το τι είναι η “συνείδηση” συνεχίζονται εντατικά, διεθνώς. Παρότι σε διάφορες περιπτώσεις οι θεωρίες δείχνουν να έχουν ένα φιλοσοφικό άρωμα, αυτό είναι επιφανειακό. Στην πραγματικότητα το κοινό ενδιαφέρον όλων όσων εμπλέκονται στις “νευρο-επιστήμες” είναι η μηχανοποίηση της νόησης και της συνειδητότητας. Ή, για να το πούμε διαφορετικά, η κατασκευή τέτοιων ιδεών / απόψεων για το τι είναι η “συνείδηση” ώστε να είναι εφικτή η μηχανοποίησή της.
Μια πρωτόλεια αντίδραση απέναντι σ’ αυτήν την τεχνο/καπιταλιστική μεθόδευση θα μπορούσε να είναι η αναζήτηση μιας ιδέας / άποψης περί συνείδησης (ανθρώπινης κατ’ αρχήν...) που να μοιάζει μη μηχανοποίησιμη. Όσες ευγενείς (ή ανταγωνιστικές) προθέσεις κι αν έχει μια τέτοια προσπάθεια, πέρα απ’ το θα εμπλακεί σε χωρίς τέλος φιλοσοφικούς (και οντολογικούς) στοχασμούς, μας φαίνεται άχρηστη.
Ακόμα κι όταν οι ειδικοί του υπό διαρκή εξέλιξη τεχνολογικού παραδείγματος υποστηρίζουν πως αντιγράφουν πειστικά και μηχανοποιούν εκδηλώσεις της ζωής (κι αυτό ήταν εξ αρχής ο δηλωμένος στόχος της κυβερνητικής) κάνουν κάτι διαφορετικό. Δημιουργούν ένα εντελώς διαφορετικό “μοντέλο” γι’ αυτές τις εκδηλώσεις· και σταδιακά το επιβάλλουν σαν κυρίαρχο έως σαν μοναδικό.
Κάτι τέτοιο έχει συμβεί ήδη μ’ εκείνο που ονομάζεται μνήμη. Αυτή η άλλοτε ικανότητα αποκλειστικά των ζωντανών οργανισμών έχει μετατραπεί οριστικά σε μηχανική ιδιότητα. Μετριέται σαν “χωρητικότητα αποθήκευσης” με συγκεκριμένες μονάδες. “Διαγράφεται” ή “βελτιώνονται” οι δυνατότητες “επεξεργασίας” του υλικού της, πάντα με μηχανική έννοια. Είναι τόσο κοινότοπη αυτή η καθημερινή κατάσταση ώστε αν ήδη τα ζωντανά ανθρώπινα όντα θυμούνται όλο και λιγότερο (ή θυμούνται με διαφορετικούς τρόπους απ’ ότι άλλοτε) κανείς δεν δίνει πια σημασία.
Εννοείται πως χάρη σ’ αυτήν την “αλλαγή παραδείγματος” ως προς το τι είναι η μνήμη, οι νευρολογικές έρευνες για την μνήμη - του - ανθρώπινου - εγκεφάλου συνεχίζονται· υποσχόμενες περιζήτητες εφαρμογές. Για παράδειγμα την διαγραφή των ενοχλητικών αναμνήσεων απ’ τον εγκέφαλο· σαν μέθοδο θεραπείας, υποτίθεται, του “μετατραυματικού άγχους”, των αναμνήσεων δηλαδή του τι έκαναν σκοτώνοντας και καταστρέφοντας, που κυνηγούν πολλές εκατοντάδες βετεράνους των πρόσφατων πολέμων...

Κάτι ανάλογο αναμένουμε ότι θα συμβεί με την συνείδηση. Όταν θα ανακηρυχτεί (πανηγυρικά;) ότι οι μηχανές (το πάγιο κεφάλαιο...) εκτός από ευφυία έχουν και συνείδηση, το υποτελές στις καπιταλιστικές προσταγές είδος μας θα αδιαφορεί όχι μόνο για το τι είναι η (δική του) συνείδηση αλλά και για το αν υφίσταται μια ακόμα στρατηγική υπεξαίρεση απ’ τα αφεντικά του καπιταλισμού / της μηχανοποίησης. Θα είναι, απλά, “ευχαριστημένο” με τις υπηρεσίες που θα προσφέρονται (θα αγοράζει) χάρη στην μηχανική συνείδηση· και “τρομαγμένο” απ’ τις ανάλογες απειλές...

Στο τωρινό μικρό αφιέρωμα το cyborg δεν αναζητά το καταφύγιο μιας υποτιθέμενα “μη μηχανοποιήσιμης ιδέας περί συνείδησης”... Παρουσιάζουμε, μόνο, ένα δείγμα μερικών απ’ τις τωρινές τεχνοεπιστημονικές ιδέες για την συνείδησή (μας). Διότι αν πρόκειται στο μέλλον να υπάρχει “μη μηχανική” συνείδηση, αυτή (υποστηρίζουμε) θα πρέπει να περιλαμβάνει οπωσδήποτε την επίγνωση του τι υποστηρίζουν οι μηχανικοί της...
Θα είναι συνείδηση αντιπαλότητας δηλαδή· κι όχι κάτι μυστηριώδες “καθαυτό”...

Το πρώτο κείμενο είναι μια διάλεξη που έδωσε το 2014, στο πλαίσιο της TED academy, ο David John Chalmers. (Προσβάσιμη εδώ). Ο αυστραλός Chalmers συστήνεται σαν μαθηματικός, φιλόσοφος και επιστήμονας της συνείδησης, ειδικευμένος στη φιλοσοφία του νου και στη φιλοσοφία της γλώσσας. Είναι καθηγητής φιλοσοφίας και διευθυντής του κέντρου για την συνείδηση στο εθνικό πανεπιστήμιο της αυστραλίας. Είναι επίσης καθηγητής φιλοσοφίας και νευροεπιστημών, και διευθυντής του κέντρο για το νου, τον εγκέφαλο και την συνείδηση στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. (Οι τονισμοί με αραίωση δικοί μας).
Το δεύτερο κείμενο είναι η κριτική παρουσίαση μιας σχετικά πρόσφατης θεωρίας που, εκτός από οπαδούς μεταξύ των νευροεπιστημόνων, δείχνει τις βασικές γραμμές των προσανατολισμών των “επιστημών της συνείδησης”. Την θεωρία αυτή υποστηρίζει (και) ο Chalmers.
Το τρίτο κείμενο είναι μετάφραση πολύ πρόσφατου άρθρου (συγγραφέας ο Dagny Taggart) και δείχνει το πως οι εφαρμογές των νευροεπιστημών περνάνε πρώτα και κύρια από εκεί που έχουν περάσει ήδη οι περισσότερες της 3ης βιομηχανικής επανάστασης: απ’ τον στρατό.

Ziggy Stardust