#23 - 02/2022

παράσιτα, θεωρίες για παράσιτα, παρασιτικές επιστήμες και πολιτικές (οδηγίες για την σκηνοθεσία μιας υγειονομικής απειλής)

H “θεωρία της μολυσματικής πίεσης» που αφορά τις (ανθρώπινες) αξίες ή την κοινωνικότητα είναι μια πρόσφατη, περιεκτική προσέγγιση της ανθρώπινης κοινωνικής ψυχολογίας και συμπεριφοράς. Σαν οικολογική και εξελιγκτική θεωρία των ανθρώπινων πολιτισμικών αξιών / βασικών επιλογών, εφαρμόζεται πλατιά σε πολλές πλευρές της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής και των ανθρώπινων συμπεριφορών. Είναι μια γενική θεωρία της ανθρώπινης κουλτούρας και κοινωνικότητας. Θεμελιώδες σ’ αυτή τη θεωρία είναι το συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα. Το ανθρώπινο συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα περιλαμβάνει: ψυχολογικά γνωρίσματα και εκδηλωνόμενες συμπεριφορές για την αποφυγή επαφής με διάφορες μεταδοτικές ασθένειες∙ συμπεριφορές δημοφιλών κοινωνικών προτιμήσεων, αλτρουϊσμό, συνεργασία και πειθαρχία για την διαχείριση των αρνητικών αποτελεσμάτων των μεταδοτικών ασθενειών∙ επιλογές συντρόφου για να αυξηθεί η προσωπική άμυνα και η άμυνα των απογόνων απέναντι στα παθογόνα∙ διαιτολογική συμπεριφορά∙ και συστατικά στοιχεία της προσωπικότητας.
Η πλευρά της συμπεριφορικής ανοσίας για αποφυγή της μόλυνσης είναι πολύ περισσότερα απ’ την αποφυγή και την αντιπάθεια προς τους ξένους (ξενοφοβία). Περιλαμβάνει επίσης την προτίμηση της μητρικής ή της τοπικής περιοχής (φιλοπατρία) και, κατά συνέπεια, την αποφυγή της ξενικότητας ανθρώπων και τοποθεσιών όπου μπορεί να εμφανιστούν καινούργια παθογόνα. Η θεωρία της μολυσματικής πίεσης παρήγαγε μια αφθονία φρεσκοανακαλυμένων μοτίβων, και ξεκαθάρισε μοτίβα των ανθρώπινων συμπεριφορών που είχαν ανακαλυφθεί πρόσφατα, τόσο σε ατομική κλίμακα όσο και στην κλίμακα των πολιτισμών / κοινωνιών και των περιοχών. Με καινοτόμους τρόπους εμπλουτίζει και συνθέτει γνώση από βασικά πεδία της κοινωνικής ζωής και ζητήματα της ανθρώπινης κοινωνικότητας, που ξεκινούν από τις προκαταλήψεις και την αντίληψη περί ισότητας και φτάνει ως την προσωπικότητα, τις οικονομικές συμπεριφορές, τον αξιακό πυρήνα, την διαπροσωπική βία και την βία μεταξύ ομάδων, τα συστήματα διακυβέρνησης, τις σχέσεις των φύλων, την δομή της οικογένειας, και την γέννηση και την συντήρηση της πολιτιστικής ποικιλίας σ’ όλο τον κόσμο.

Αυτή είναι μια συνοπτική και περιεκτική περιγραφή μιας επιστημονικής θεωρίας που αγνοούσαμε και αγνοούσατε – κακώς! Λέγεται The Parasite-Stress Theory of Cultural Values and Sociality [1Ο ορισμός προέρχεται απ’ το Εγχειρίδιο του Campridge για της εξελιγκτικές προοπτικές της ανθρώπινης συμπεριφοράς (The Cambridge Handbook of Evolutionary Perspectives on Human Behavior).]. Χωρίς κόπο θα αναγνωρίσετε πως όλα όσα «τραβάμε» (εκατοντάδες εκατομμύρια) εδώ και 2 χρόνια, κάτω απ’ την υγιεινιστική τρομοκροεστρατεία, έχουν πίσω τους μια επιστημονική θεωρία. Και άνετα πάμπολλα έξτρα μεταπτυχιακά και διδακτορικά βρίσκονται σε εξέλιξη – στην καμπούρα των εξαίσιων θυμάτων. (Έτσι, όμως, προχωράει η επιστήμη, κι αφού δεν είμαστε ειδικοί πρέπει να το βουλώσουμε, έτσι δεν είναι;)

Οι διάφοροι κλάδοι του συμπεριφορισμού έχουν απλώσει τα δίχτυα τους εκεί που δεν θα το περίμενε ο «ανειδίκευτος». Η «θεωρία της μολυσματικής πίεσης» δεν είναι μια απλή κοινωνιο/ψυχολογική θεωρία για το πως αντιδρά το είδος μας απέναντι σε κινδύνους γενικά. Ξεκινάει απ’ την θέση πως στις σύγχρονες (καπιταλιστικές) κοινωνίες οι παραδοσιακοί, ορατοί «φυσικοί» κίνδυνοι είτε έχουν εκλείψει είτε είναι διαχειρίσιμοι. Αντίθετα (εκτιμούν οι «επιστήμονες») η μόλυνση (από αόρατους μικροοργανισμούς) παίρνει (ή μπορεί να πάρει, κι εκεί έγκειται ο «πειραματικός» χαρακτήρας της πρόσφατης υγιειονομικής τρομοεκστρατείας..) κεντρική θέση όχι απλά στους ατομικούς / συλλογικούς φόβους αλλά και στην τροποποίηση, εν δυνάμει οριστική, των συμπεριφορών. Κατά την άποψη των συμπεριφοριστών και διάφορων κοινωνιο/ψυχολόγων οι συλλογικοί φόβοι έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Δεν αναφέρονται μόνο στο πως η γενική σχέση μας με φυσικούς παράγοντες, ζωντανούς ή όχι, έχει παίξει ρόλο στην βιολογική διαμόρφωση του homo sapiens. Αλλά επιπλέον (και συχνά κυρίως) στο πως αυτές οι σχέσεις διαμόρφωσαν (διαφορετικές) μορφές κοινωνικής οργάνωσης, (διαφορετικά) ήθη, έθιμα και συμπεριφορές. Και στο πως αυτό μπορεί να επαναληφθεί, μεθοδικά και οργανωμένα.

Κατά συνέπεια – κι αυτό είναι το εκρηκτικό συμπέρασμα της «θεωρίας της μολυσματικής πίεσης» - η απειλή μιας μόλυνσης μπορεί να δράσει «αναθεωρητικά» (αναδιαρθρωτικά λέμε) για την κοινωνική οργάνωση, τις ιδέες και τις πρακτικές των υποτελών. Αυτό το συμπέρασμα δεν απέχει καθόλου απ’ τον πειρασμό-της-εξουσίας· αντίθετα τον τροφοδοτεί: να πετύχει και να καθοδηγήσει μια τέτοια αναδιάρθρωση χρησιμοποιώντας την απειλή της μόλυνσης. Πρόκειται για μια διακλάδωση του επιχειρηματικού “management by stress”, την οργάνωση δηλαδή της εργασίας και την αύξηση της απόδοσης μέσω διαρκούς πίεσης. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για την πίεση στους συγκεκριμένους χώρους / χρόνους της δουλειάς, αλλά για μια καθολική εκστρατεία «εξελιγκτικής» αναδιαμόρφωσης της συνολικής ζωής του είδους, συμπεριλαμβανόμενων και των βιολογικών σταθερών της. Κάποιοι, όχι άδικα ή υπερβολικά, θεωρούν πως η θεωρία (και η εφαρμογή) της μολυσματικής πίεσης είναι ένα απ’ τα βασικά μέσα προώθησης του μετα-ανθρωπισμού: μπορεί να θεωρηθεί σαν μια απ’ τις βάσεις του εφαρμόσιμου, βιοτεχνολογικού / συμπεριφορικού δαρβινισμού.

Πράγματι: δίνοντας αποφασιστικό ρόλο σε βακτηρίδια ή/και ιούς στην κοινωνική και βιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους η «θεωρία της μολυσματικής πίεσης» δίνει αρκετό χώρο σε μια άλλη. Στη θεωρία του συνεξελιγκτικού χαρακτήρα κουλτούρας και γονιδίων (Culture-gene coevolutionary theory). Η ντετερμινιστική άποψη περί απόλυτου γενετικού καθορισμού της ζωής (με βάση το DNA…) είναι μεν εμπορικά πιασάρικη, κατάλληλη για μαζική (και ιδεολογική) κατανάλωση ως τώρα, αλλά αμφισβητείται έντονα μεταξύ των «ειδικών» [2Ένα σημείο στο οποίο σκοντάφτει ο γενετικός προκαθορισμός είναι αυτό της εγκληματικότητας. Η φιλοσοφία της «τιμωρίας» όπως έχει διαμορφωθεί σε πολλά δικαιϊκά συστήματα, συμπεριλαμβανόμενου του δυτικού / αστικού, στηρίζεται στην ευθύνη εκείνου που παραβιάζει το νόμο. Αν, όμως, οι συμπεριφορές των ατόμων ή/και των ομάδων είναι γενετικά προκαθορισμένες, τότε αυτά δεν έχουν, ούτε μπορούν να έχουν κάποια ευθύνη. Αν γινόταν αποδεκτός ο ντετερμινισμός του DNA, αυτό θα οδηγούσε σε κατάρρευση των δικαιϊκών συστημάτων και, εν τέλει, σε κοινωνικές συνθήκες που θα επιζούσε απλά όποιος πυροβολούσε γρηγορότερα.]. Μια μοιρασιά 50-50 των αιτίων, τα μισά στο γονιδίωμα και τα άλλα μισά στο (κοινωνικό) περιβάλλον είναι πιο βολική, και προσφέρει φανερά περισσότερες δυνατότητες διαχείρισης και ελέγχου.

Ένας όρος κεντρικός στο ξεδίπλωμα της «θεωρίας της μολυσματικής πίεσης» είναι το συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα (behavioral immune system). Σαν εφευρέτης της φέρεται ο ψυχολόγος / συμπεριφοριστής Mak Schaller το 2011, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της British Columbia. Το «δάνειο» απ’ την βιολογία έχει σημαντικές ιδεολογικές και πολιτικές προεκτάσεις. Το «συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα» δεν είναι αόρατο, εσωτερικό των σωμάτων∙ είναι εξωτερικό και κοινωνικό. Στηρίζεται ουσιαστικά στις αισθήσεις (όραση, γεύση, όσφρηση και αφή) και λειτουργεί κατά τον εφευρέτη του σαν «πρώτη γραμμή άμυνας» ατόμων και κοινωνικών συνόλων απέναντι σε οτιδήποτε «ύποπτο για μολυσματικότητα». Σύμφωνα μ’ αυτό το θεώρημα, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός δεν είναι τίποτα άλλο από εκδήλωση αυτού του «συμπεριφορικού ανοσοποιητικού συστήματος», ενώ ανάλογη (θετική: προστατευτική) εκδήλωση είναι η οικογενειοκρατία, ο τοπικισμός ή/και ο εθνικισμός.

Ο ίδιος ο Schaller έγραφε στο Scientific American στις 14 Ιούνη του 2011:

Έχουμε προκαταλήψεις απέναντι σε όλα τα είδη των άλλων ανθρώπων, βασισμένες σε εξωτερικά, φυσικά χαρακτηριστικά: αντιδρούμε αρνητικά σε ένα παραμορφωμένο πρόσωπο∙ αποφεύγουμε να κάτσουμε δίπλα από ανθρώπους που είναι παχύσαρκοι, γέροι ή σε αναπηρική καρέκλα∙ προτιμάμε τους οικογενειακούς φίλους από αγνώστους. Αν σας ρωτήσω γιατί υπάρχουν αυτές οι προκαταλήψεις και τι μπορεί να κάνει κάποιος για να τις ελαττώσει, η απάντησή σας πιθανόν δεν θα περιλαμβάνει τις λέξεις «μεταδοτική αρρώστια». Ίσως θα έπρεπε.

Τι σχέση έχει μια μεταδοτική αρρώστια μ’ αυτές τις προκαταλήψεις; Η απάντηση βρίσκεται σε κάτι που κατέληξα να ονομάζω “συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα». Το ανοσοποιητικό συμπεριφορικό σύστημα είναι ο τρόπος που εμπλέκεται ο εγκέφαλός μας σ’ ένα είδος προληπτικής ιατρικής. Είναι ένα σετ ψυχολογικών μηχανισμών σχεδιασμένων να εντοπίζουν την παρουσία παθογόνων που προκαλούν αρρώστιες στο άμεσο περιβάλλον μας, και να ανταποκρίνονται σ’ αυτά με τρόπους που μας βοηθούν να αποφύγουμε να έρθουμε σε επαφή μαζί τους. Αυτό έχει πολλές σοβαρές συνέπειες – για τις προκαταλήψεις, την σεξουαλική έλξη, την κοινωνική αλληλεπίδραση, ακόμα και για την καταγωγή των πολιτιστικών διαφορών. (Και, ναι, επίσης για την υγεία).

Προκαλεί αμέσως εντύπωση το ότι οι άνθρωποι μπορούν να αναπτύσσουν αποστροφή απέναντι σ’ ανθρώπους που έχουν πραγματικά κάποια μεταδοτική αρρώστια. Αλλά γιατί συμβαίνει να αναπτύσσουν αποστροφή και απέναντι σε εντελώς υγιείς ανθρώπους; Επειδή είναι αδύνατο να εντοπιστεί κατευθείαν η ύπαρξη βακτηριδίων, ιών και άλλων μικροσκοπικών παθογόνων∙ οπότε αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιούμε χοντροκομμένα επιφανειακά χαρακτηριστικά. Κατά συνέπεια κάνουμε λάθη. Μερικά απ’ αυτά οδηγούν σε παράλογη αποφυγή πραγμάτων (και ανθρώπων) που δεν συνιστούν καθόλου κίνδυνο μόλυνσης.

… Μια ενδιαφέρουσα συνέπεια είναι ότι αυτές οι προκαταλήψεις γίνονται εντονότερες όταν οι άνθρωποι νοιώθουν ευάλωτοι σε μόλυνση, ενώ μειώνονται μεταξύ ανθρώπων που νοιώθουν σχετικά ασφαλείς. Αυτή η συνέπεια δείχτηκε υποδειγματικά σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Evolution and Human Behavior, όπου μελετήθηκαν οι προκαταλήψεις των εγκύων γυναικών. Το ανοσοποιητικό σύστημα μιας γυναίκας πέφτει στις πρώτες εβδομάδες της εγκυμοσύνης, κάνοντάς την πιο ευάλωτη σε κάποια μόλυνση. Μια συνέπεια είναι ότι οι γυναίκες είναι πιο ευαίσθητες σε οπτικά ερεθίσματα και γεύσεις που προκαλούν αηδία. Μια άλλη συνέπεια είναι ότι, σε σύγκριση με γυναίκες σε μεταγενέστερα στάδια της εγκυμοσύνης, οι γυναίκες στους πρώτους τρεις μήνες δείχνουν υψηλότερα επίπεδα εθνοκεντρισμού και ξενοφοβίας.
… Αν και το συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα είναι σχεδιασμένο για να μειώσει την επαφή με μολυσματικούς μικροοργανισμούς, μολύνσεις συμβαίνουν. Ευτυχώς, έχουμε επίσης το «πραγματικό» ανοσοποιητικό σύστημα, το οποίο δουλεύει σκληρά για να εξοντώσει αυτούς τους μικρο-οργανισμούς στο σώμα μας όταν συμβαίνει μια μόλυνση. Αυτά τα δύο συστήματα άμυνας απέναντι στα παθογόνα είναι διακριτά από φυσιολογική άποψη, αλληλοεπηρρεάζονται όμως με ενδιαφέροντες τρόπους. Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στην Psychophysiology έδειξε ότι όταν οι άνθρωποι νοιώθουν αηδία (το αίσθημα που σηματοδοτεί τον κίνδυνο μόλυνσης) υπάρχουν αυξημένοι δείκτες ανοσολογικής λειτουργίας στο ανθρώπινο σάλιο. Και σ’ ένα πείραμα που οι συνεργάτες μου κι εγώ δημοσιεύσαμε στην Psychological Science, βρήκαμε ότι η απλή θέα των συμπτωμάτων άλλων ανθρώπων (φτέρνισμα, βήχας, εξανθήματα) έκανε τα λευκοκύτταρα όσων τα έβλεπαν να αντιδράσουν πιο επιθετικά σε βακτηριακή μόλυνση.
Οι επιστήμονες της ιατρικής μελετούν την ανοσοποιητική άμυνα για δεκαετία. Αντίθετα, μόλις τα λίγα τελευταία χρόνια άρχισαν οι ψυχολόγοι να ερευνούν το «άλλο» ανοσοποιητικό σύστημα. Παρ’ όλα αυτά είναι ήδη ολοφάνερο ότι αυτό το «άλλο» ανοσοποιητικό σύστημα – το συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα – έχει σημαντική επίδραση σε μια μεγάλη γκάμα ανθρώπινων συμπεριφορών. Με σκοπό να εξηγήσουμε πλήρως πως σκέφτονται οι άνθρωποι αυτά που σκέφτονται ή κάνουν αυτά που κάνουν, πρέπει να μιλήσουμε πολύ περισσότερο για την απειλή των μεταδοτικών ασθενειών και τις ψυχολογικές διαδικασίες που, για καλό ή για κακό, απαντούν σ’ αυτήν.

Πρόκειται για κτηνώδη ύμνο στην “υγιεινή” αντικοινωνικότητα του Εαυτού – Κεφάλαιου. Πρόκειται επίσης για μια ακόμα απόδειξη του πόσο μακριά είχε φτάσει πριν την εμφάνιση του Sars-Cov-2 η «ιατρικοποίηση» των κοινωνικών σχέσεων, άμεση ή έμμεση, «αυθόρμητη» ή πληρωμένη από τις βιομηχανίες της υγείας.
Το άσχημο είναι ότι οι κατασκευαστές αυτών των θεωριών δικαιούνται πλέον να πανηγυρίζουν, υποστηρίζοντας ότι δικαιώθηκαν σε μια κλίμακα χωρίς προηγούμενο απ’ τις κοινωνικές συμπεριφορές τα δυο τελευταία χρόνια.

Σε κάθε περίπτωση επειδή το «συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα» διαμορφώνεται ή τροφοδοτείται απ’ τα αισθητηριακά ερεθίσματα επιδέχεται αλλαγές, τροποποιήσεις. Είναι εξελίξιμο, αρκεί να υπάρχουν τα κατάλληλα ερεθίσματα. Όπως ισχύει γενικά για τον συμπεριφορισμό έτσι και γι’ αυτό το «τέκνο» του, το δόγμα είναι αυτό: αλλάξτε το περιβάλλον και θα αλλάξετε τα άτομα (και τις συμπεριφορές τους).
Το να αλλάξει κάποιος το πραγματικό φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον μεμονωμένων ατόμων ίσως είναι εύκολο: αν τα φυλακίσει. Το να κάνει το ίδιο σε μεγάλη κλίμακα είναι αδύνατο. Δεν ισχύει το ίδιο για το εικονικό περιβάλλον, τα media παλιά και καινούργια, μονόδρομα και αμφίδρομα∙ ειδικά στην ιστορική φάση που έχουν αρχίσει να υποκαθιστούν σε μεγάλο βαθμό την πραγματικότητα.
Αυτό εξηγεί το γιατί η υγιεινιστική τρομοεκστρατεία σαν βίαιη επιχείρηση αναδιάρθρωσης του κοινωνικού εργοστάσιου με πολιορκητικό κριό έναν ιό (και τον κατασκευασμένο φόβο του θανάτου από μόλυνση) αποδείχθηκε αποτελεσματική στις δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες το 2020, ενώ είχε αποτύχει το 2009 – 2010. Το 2020 η «αυτοκρατορία των εντυπώσεων» στεκόταν γερά στην πρώτη ωριμότητά της, πράγμα που σημαίνει ότι οι αισθήσεις (και οι συνειδήσεις) ήταν πολύ περισσότερο μηντιακά εξαρτημένες και, ταυτόχρονα, ανειδίκευτες.

Να μερικές χαρακτηριστικές ποσοτικές / ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στο 2009 και στο 2019: [3Από το Sarajevo 148 (Απρίλης 2020)]

-               Το 2009 οι χρήστες internet ήταν (σε παρένθεση το αντίστοιχο μέγεθος το 2019) σε εκατομμύρια:
Ασία                           764,4   (2.300,47)
Ευρώπη                       425,8      (727,56)
Βόρεια Αμερική      259,6      (327,57)
Νότια Αμερική /
Καραϊβική                 186,9      (453,7)
Αφρική                         86,2      (522,81)
Μέση Ανατολή            58,3      (175,5)
Αυστραλία                    21,1       (28,64)

Συνολικά οι χρήστες του internet ήταν 1,1 δις το 2005, 1,77 δις το 2009 και 4,13 δις το 2019.

- Το 2009 το facebook ήταν μόλις ενός χρόνου και είχε 250 εκατομμύρια πελάτες. Το 2019 είχε σχεδόν 3 δισεκατομμύρια. Το 2009 το twitter, το instagram, ή το whatsapp ήταν ανύπαρκτα. Το youtube υπήρχε, με γύρω στις 400.000 χρήστες. Το 2019 είχε σχεδόν 2 δισεκατομμύρια.

- Το πρώτο (και εντυπωσιακό) iPhone εμφανίστηκε στην αγορά τον Μάη του 2007. Το 2009 είχαν πουληθεί (και ήταν σε χρήση, με βάση τις τότε εφαρμογές) περίπου 480 μύρια συσκευές smart phones. Το 2019 το μέγεθος ήταν 3,2 δισεκατομμύρια.

Χωρίς ίχνος υπερβολής υποστηρίζουμε ότι όσοι τρόποι προστασίας των ειδών κι αν υπάρχουν (πράγμα λογικό για κάθε μορφή ζωής) η ιδέα περί «συμπεριφορικού ανοσοποιητικού συστήματος» έφτιαξε την «επιστημονική» βάση για το χακάρισμά του (ή για την μηχανοποίησή του) σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο που οι αισθήσεις και η διαμόρφωση των αντιλήψεων των πιο «αναπτυγμένων» καπιταλιστικά κοινωνιών είχαν αρχίσει να απαλλοτριώνονται.

Βασικός μοχλός στην “πρακτική της μολυσματικής πίεσης” και, κατά συνέπεια, στον έλεγχο του “συμπεριφορικού ανοσοποιητικού συστήματος” ήταν / είναι (καθόλου πρωτότυπο!) η μαζική, διαρκής, εντατική παραγωγή φόβου. Με τι προδιαγραφές όμως; “Απόλυτος”; “Σχετικός”; Μέχρι ποιο σημείο;
Σ’ ένα απ’ τα πολλά μπηχεβιοριστικά papers που άρχισαν να δημοσιεύονται σχεδόν απ’ την αρχή της υγιεινιστικής τρομοεκστρατείας (σε σχέση μ’ αυτήν), το συγκεκριμένο τον Απρίλη του 2020, μπορούσε κάποιος να διαβάσει κι αυτά:

Μια απ’ τις κεντρικές συναισθηματικές αντιδράσεις στη διάρκεια μιας πανδημίας είναι φόβος. Οι άνθρωποι, όπως άλλα ζώα, διαθέτει ένα σετ αμυντικών συστημάτων για να αντιμετωπίσει οικολογικές απειλές. Τα αρνητικά συναισθήματα που προκαλούνται απ’ τις απειλές μπορεί να είναι μεταδοτικά, και ο φόβος μπορεί να κάνει την απειλή να δείχνει ακόμα πιο κοντινή. Μια μετα-ανάλυση βρήκε ότι το να καλλιεργούνται οι φόβοι μπορεί να είναι χρήσιμο σε μερικές περιπτώσεις αλλά όχι σε άλλες· η έκκληση στον κόσμο να φοβηθεί οδηγεί τους ανθρώπους να αλλάξουν τις συμπεριφορές τους αν αισθάνονται ικανοί να αντιμετωπίσουν την απειλή, αλλά οδηγεί σε αμυντικές αντιδράσεις όταν νοιώθουν ανίκανοι να δράσουν. Τα συμπεράσματα δείχνουν ότι ισχυρές εκκλήσεις φόβου προκαλούν την μεγαλύτερη αλλαγή συμπεριφορών μόνο όταν οι άνθρωποι έχουν μια αίσθηση αποτελεσματικότητας, ενώ ισχυρές εκκλήσεις φόβου με μηνύματα χαμηλής αποτελεσματικότητας παράγουν τα υψηλότερα επίπεδα αμυντικών αντιδράσεων....

Ξέρουμε αποδεδειγμένα μια τουλάχιστον περίπτωση κράτους που ανέθεσε στα μέσα Μάρτη του 2020 σε επιλεγμένους ειδικούς του (συμπεριλαμβανόμενων ψυχολόγων / μπηχεβιοριστών) να φτιάξουν οδηγίες για την πρόκληση μεγάλου φόβου στον πληθυσμό. Πρόκειται για το γερμανικό κράτος και το διάσημο “panic paper” όπως έμεινε γνωστό.

Στις δημοσιεύσεις που αποκάλυψαν την ύπαρξη αυτού του σχεδίου εικονικής μολυσματικής πίεσης περιγράφεται αναλυτικά το πως ο γερμανός υπουργός εσωτερικών Horst Seehofer, καθοδηγούμενος απ’ τον εγκάθετο απατεώνα Cristian Drosten (το γερμανικό ανάλογο του βρετανού Ferguson...) και τον επικεφαλής του βρώμικου “ινστιτούτου Koch” Lothar Wieler, δημιούργησε τον Μάρτη του 2020 μια ομάδα “ειδικών” διατεθειμένων να διατυπώσουν άποψη όχι σαν ανεξάρτητοι επιστήμονες αλλά σαν εντολοδόχοι με αποστολή να κατασκευάσουν την χειρότερη δυνατή υγιειονομική απειλή, επιδιώκοντας την πρόκληση του μέγιστου δυνατού φόβου στους υπηκόους. Μεταξύ άλλων το “panic paper” περιείχε συμβουλές (προς την γερμανική κυβέρνηση) να χρησιμοποιήσει τα παιδιά σαν μοχλό αυτής της “πίεσης”, κάνοντάς τα υπεύθυνα “για τον οδυνηρό και βασανιστικό θάνατο των γονιών και των παπούδων τους αν δεν ακολουθούσαν τους υγιειονομικούς κανόνες”. Ο συναισθηματικός σαδιστικός εκβιασμός σε ανηλίκους (χοντροκομμένη πρακτική μαζικής διαμόρφωσης συμπεριφορών) απλωνόταν, φυσικά, σε όλες τις ηλικίες: για παράδειγμα η ιδέα της “υγιειονομικής βόμβας” χρησιμοποιήθηκε διεθνώς ξανά και ξανά.

Στις οδηγίες του “panic paper” τονιζόταν εμφατικά ότι η πρόκληση φόβου θα πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να οξύνει την αίσθηση αδυναμίας των υπηκόων ενισχύοντας, απ’ την άλλη μεριά, την αναγνώριση δυνατοτήτων στο κράτος και στους (προσεκτικά επιλεγμένους) “ειδικούς”. Αυτό ακριβώς που υποδείκνυε το μπηχεβιορικό απόσπασμα που μνημονεύσαμε λίγο πιο πάνω.

Στις 10 Απρίλη του 2020 ο ινδός ντοκυμαντερίστας και ακτιβιστής Suhas Borker, έχοντας ζήσει τις πρώτες εβδομάδες της ινδικής εκδοχής της σχεδιασμένης μολυσματικής πίεσης, έκανε μια περιεκτική “ανατομία” αυτής της πρακτικής γράφοντας στο γνωστό the wire μεταξύ άλλων κι αυτά: [4Από το Sarajevo 150 (Ιούνης 2020)]

Οι ψυχολογικές επιχειρήσεις (psyops) είναι επιχειρήσεις με στόχο να επηρεαστεί η συνολική προσωπικότητα του στόχου - τα συναισθήματα, τα κίνητρα, ο τρόπος που καταλαβαίνει τον κόσμο, οι συμπεριφορές....
... Για να πετύχει μια ψυχολογική επιχείρηση πρέπει να εμβαθύνει στην ψυχή του στόχου... Οι στρατηγικές των psyops διαμορφώνονται αφού πρώτα γίνει “σκάψιμο” στις αξίες, στις πεποιθήσεις, στο τι αρέσει και τι δεν αρέσει, στις δυνατότητες, στις αδυναμίες, στις ευαισθησίες και στα αδύνατα σημεία του κοινού, και όλων των συνθετικών μερών του... Οι δημογραφικές λεπτομέρειες αξιοποιούνται επίσης για να δημιουργηθεί ένα ρευστό και δυναμικό κοκτέιλ...

... Η επιτυχία μιας psyop εξαρτιέται από μερικούς κεντρικούς παράγοντες. Πρώτος είναι τα κίνητρα. Αν το κοινό νοιώσει ότι τα κίνητρα του ηγέτη είναι ίδια με τα δικά του, το κλειδί της επιτυχίας της psyop βρίσκεται ήδη στο τσεπάκι της εξουσίας. Δεύτερος παράγοντας είναι το “σοκ και δέος”. Οι δράσεις πρέπει να γίνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλείται σοκ και δέος για την ηγεσία μέσα στο μυαλό του κοινού. Τρίτος παράγοντας είναι το να μπει σε κίνηση μια διαδικασία “μετάδοσης”. Η διαδικασία της μετάδοσης αρχίζει να παίρνει μορφή σαν μια αυτοσχέδια “αναπαράσταση θεραπείας” ανάμεσα στον ηγέτη και το κοινό, και εξαπλώνεται καθώς εξελίσσεται χρονικά σε μια μη γραμμική τροχιά...
Τέταρτος παράγοντας, η επιχείρηση πρέπει να κατακτήσει “τα μυαλά και τις καρδιές” του κοινού. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να εμπλακούν τα media, για να επηρεαστούν τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές του κοινού. Πρέπει να “οπλοποιηθούν” οι πληροφορίες μέσω ενσωματωμένων δημοσιογράφων, συνεργαζόμενων περσόνων της τηλεόρασης και ειδησειογραφικών πρακτορείων και ειδικά μέσω των social media... Οι στρατιές των troll των social media πρέπει να εκφοβίσουν όσους λίγους είναι απείθαρχοι.
Τέλος οι psyops πρέπει να έχουν ένα δίκτυ ασφαλείας. Αν για οποιοδήποτε λόγο η ψυχολογική επιχείρηση αποτύχει πρέπει να υπάρχει ένας εύκολος δρόμος διαφυγής για τον ηγέτη: το να κατηγορήσει κάποιον άλλον, υποδεικνύοντας έναν αποδιοπομπαίο τράγο.
...
Για να δουλέψει μια psyop χρειάζονται απλά και εύκολα κατανοητά σύμβολα / εικόνες... Πρέπει να εικονογραφείται η “απανθρωπιά” της απειλής... Απ’ την άλλη μεριά το κοινό πρέπει να ωθείται στο “να κάνει κάτι”. Για παράδειγμα να ευχαριστεί τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό σε μια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο, κάθε ημέρα. Η επανάληψη κάποιων ενεργειών λειτουργεί σαν επιβεβαίωση της “μάθησης”, δηλαδή της αποδοχής του περιεχομένου της psyop...

Ο μπηχεβιορισμός είναι μια “επιστημονική θεωρία” του 19ου αιώνα. Ο πιο διάσημος εκπρόσωπός του είναι ο Pavlov και τα σκυλιά του. Τα εξαρτημένα αντανακλαστικά και η μηχανιστική αντίληψη για τις ανθρώπινες συμπεριφορές γνώρισαν στη διάρκεια του 20ου αιώνα περιόδους δόξας και περιόδους απόρριξης - μεταξύ των ψυχολόγων, κοινωνιολόγων και λοιπών ειδικών. Ωστόσο σε μια ιστορική περίοδο όπου το engineering of everything είναι η βασική λεωφόρος της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης και της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, και όπου η “κεντρική διαχείριση πλήθους” είναι βασικό ζητούμενο της μετάβασης, τα μειονεκτήματα του μπηχεβιορισμού έχουν ξανα-αξιολογηθεί σαν πλεονεκτήματα.

Η σύγκλιση ορισμένων εκπροσώπων του με τις σύγχρονες εκφάνσεις της βιολογίας (βιοτεχνολογίες, γενετική μηχανική) και των επικοινωνιών (πληροφορική, κυβερνητική) όπως εμφανίστηκε με την ανακήρυξη των ιών και των βακτηριδίων ως ρυθμιστών των κοινωνικών σχέσεων και πεποιθήσεων, αποδείχθηκε ήδη αποδοτική. Πρόκειται για ένα πλέγμα “επιστημονικών θεωριών” ιδανικών για πολεμική χρήση, όπου οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις πρέπει να είναι όσο πιο απλές, γρήγορες, αποδοτικές και “δημιουργικά καταστροφικές” γίνεται. Η κατάκτηση των κοινωνικών σχέσεων, η ολική υπαγωγή τους στο κεφάλαιο, είναι αναμφίβολα πολεμική.

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

1 – Ο ορισμός προέρχεται απ’ το Εγχειρίδιο του Campridge για της εξελιγκτικές προοπτικές της ανθρώπινης συμπεριφοράς (The Cambridge Handbook of Evolutionary Perspectives on Human Behavior).
[ επιστροφή]

2 – Ένα σημείο στο οποίο σκοντάφτει ο γενετικός προκαθορισμός είναι αυτό της εγκληματικότητας. Η φιλοσοφία της «τιμωρίας» όπως έχει διαμορφωθεί σε πολλά δικαιϊκά συστήματα, συμπεριλαμβανόμενου του δυτικού / αστικού, στηρίζεται στην ευθύνη εκείνου που παραβιάζει το νόμο. Αν, όμως, οι συμπεριφορές των ατόμων ή/και των ομάδων είναι γενετικά προκαθορισμένες, τότε αυτά δεν έχουν, ούτε μπορούν να έχουν κάποια ευθύνη. Αν γινόταν αποδεκτός ο ντετερμινισμός του DNA, αυτό θα οδηγούσε σε κατάρρευση των δικαιϊκών συστημάτων και, εν τέλει, σε κοινωνικές συνθήκες που θα επιζούσε απλά όποιος πυροβολούσε γρηγορότερα.
[ επιστροφή]

3 – Από το Sarajevo 148 (Απρίλης 2020)
[ επιστροφή]

4 - Από το Sarajevo 150 (Ιούνης 2020)
[ επιστροφή]