#21 - 06/2021

“Πράσινη ενέργεια”: καθόλου επί γης ειρήνη!!!

Τα ονόματα έχουν σημασία

Λεγόταν “φαινόμενο του θερμοκηπίου” και ήταν ο Φόβος και ο Τρόμος της επερχόμενης Αποκάλυψης! Τόσο φόβος και τόσο τρόμος ώστε απ’ την μια μεριά ήταν λογικό και ζητούμενο τεράστια ποσά χρημάτων (που λιμνάζουν εδώ κι εκεί) να βρουν διέξοδο πραγματικών “πράσινων” επενδύσεων· κι απ’ την άλλη να πρέπει να αλλάξουμε (σαν υπήκοοι) συμπεριφορές και πρακτικές της καθημερινής ζωής ώστε να συμβάλουμε, σαν “κοινωνικά υπεύθυνα άτομα”, με τις μικρές δυνάμεις του ο καθένας και η καθεμιά, στη διάσωση του πλανήτη...

Ήταν (και παραμένει) μια χρήσιμη (για τα αφεντικά) προσπάθεια μαζικής επιστράτευσης στην Αλλαγή Καπιταλιστικού Μοντέλου, ταύτισης ανάμεσα σε “πράσινους” βιομήχανους και “πράσινους” καταναλωτές· μια εκστρατεία κοινωνικής ειρήνης κάτω απ’ την απειλή της ανόδου της στάθμης των ωκεανών. Τα είχε όλα αυτή η εκστρατεία εκτός απ’ το βασικό: δεν μπορούσε να εξαναγκάσει τον καθένα χωριστά, ατομικά, να πειθαρχήσει! Όσο σπουδαίο κι αν ήταν το θέαμα των παγόβουνων που ξεκολλάνε στην Αρκτική, δεν μπορούσε να αρπάξει κανέναν απ’ το λαιμό, να τον ρίξει κάτω και να τον αναγκάσει να γίνει “πειθαρχημένος στρατιώτης”...

Αυτό (το ήξεραν οι ειδικοί) ήταν το πλεονέκτημα και η αναγκαιότητα μιας καλά σκηνοθετημένης “πανδημίας”, ενός καλά στημένου Θεάματος Μαύρου Θανάτου: σε απόλυτη αντίθεση με το ύψος της θάλασσας και την μεγακλίμακα της Καταστροφής λόγω Θερμικού Θανάτου, ένας ή περισσότεροι ιοί και η μικροκλίμακά τους μπορούν να πουληθούν (να επιβληθούν δηλαδή) στη λιανική: Εσύ είσαι άρρωστος! Εσύ θα πεθάνεις! Εσύ, απρόσεκτε κακούργε, θα σκοτώσεις μια γιαγιά κάπου στο βάθος!!!

Αναμφίβολα η “υγεία” (και όχι η “θερμοπληξία”!) πήρε τα ηνία της πειθάρχησης στις νόρμες της 4ης (καπιτλαιστικής) βιομηχανικής επανάστασης απ’ το “φαινόμενο του θερμοκηπίου”. Ήταν εύκολο... Εν τω μεταξύ το “φαινόμενο” άλλαξε όνομα. Έγινε κλιματική αλλαγή. Υποψιαζόμαστε το γιατί: ενώ ο καπιταλισμός των κινητήρων εσωτερικής καύσης, του πετρελαίου και των παραγώγων του, που περνάνε στην ανθρώπινη ιστορία (και σίγουρα χάνουν την στρατηγική σημασία τους σε πολλούς τομείς), οι σοβαρές και όχι προπαγανδιστικές προβλέψεις των ειδικών αφήνουν ανοικτό το ενδεχόμενο, στις επόμενες δεκαετίες, όχι “υπερθέρμανσης”αλλά σχετικής “ψύχρανσης” του πλανήτη!!! Βλέπετε: όσο χρήσιμη κι αν ήταν η στοχοποίηση του διοξειδίου του άνθρακα σαν βασικής έως μοναδικής αιτίας για το “φαινόμενο του θερμοκηπίου”, όσο απαραίτητη κι αν ήταν αυτή η υπόδειξη για να επενδυθεί ιδεολογικά / φοβικά η Αλλαγή Ενεργειακού Μοντέλου (σαν βασικού συστατικού της Αλλαγής Καπιταλιστικού Μοντέλου), η αλήθεια είναι πως αυτός εδώ ο πλανήτης είναι μικρός, πολύ μικρός για να αποφύγει την επίδραση πάνω του άλλων κοσμικών φαινομένων, όπως για παράδειγμα των 11ετών περιοδικών διακυμάνσεων της ηλιακής ακτινοβολίας.1 Μια εποχή “ψύχρανσης” δεν θα χωρούσε στο “φαινόμενο”, και ανάποδα η ρητορική του “φαινομένου” δεν θα μπορούσε να εξηγήσει το γιατί τα παγόβουνα στην Αρκτική ξαναδημιουργούνται... Αντίθετα ο όρος κλιματική αλλαγή είναι πολύ πιο άνοικτός τόσο σε ζέστες όσο και σε κρύα· πολύ πιο περιεκτικός. Και μια περίοδος χαμηλών θερμοκρασιών θα απαιτήσει, σίγουρα, ακόμα μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας... Που θα είναι σε ικανό βαθμό πράσινη... Zero emissions!

Πρώτες ύλες πρασινάδας

Ας είναι... Θα σωθεί τουλάχιστον ο πλανήτης μ’ αυτήν την γενναία μετάβαση; Όχι ακριβώς! Ο πλανήτης θα μείνει καπιταλιστικός, με ότι συνεπάγεται αυτό. Δημοσιεύουμε μεταφρασμένο ένα ενδιαφέρον άρθρο του (πανεπιστημιακού) Michael T. Klare (απ’ το global research, 20 Μάη 2021) με τίτλο Resource Wars in a Renewable Future? Lithium, Cobalt, and Rare Earths.

Χάρη στο ίδιο το όνομά της - ανανεώσιμη ενέργεια - μπορούμε να φανταστούμε μια στιγμή στό όχι-και-τόσο-μακρινό μέλλον όπου θα εξαφανιστούν οι ανάγκες μας σε μη ανανεώσιμα καύσιμα όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και ο άνθρακας. Πράγματι, η διοίκηση Biden ανακοίνωσε έναν εντυπωσιακό στόχο για το 2035, την πλήρη απεξάρτηση των ηπα απ’ αυτές τις μη ανανεώσιμες πρώτες ύλες για την παραγωγή ηλεκτρισμού. Αυτό θα γίνει κυρίως μέσω της αξιοποίησης του ανέμου και του ήλιου.

Καθώς και άλλα κράτη κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση, υπάρχει ο πειρασμός να συμπεράνουμε ότι οι μέρες όπου ο ανταγωνισμός για τις πεπερασμένες πηγές ενέργειες ήταν μια διαρκής πηγή συγκρούσεων θα τελειώσουν σύντομα. Δυστυχώς ξανασκεφτείτε το: ενώ ο ήλιος και ο άνεμος είναι πράγματι διαρκώς ανανεώσιμες πηγές, τα υλικά που χρειάζονται για να μετατραπούν αυτές οι πηγές σε ηλεκτρισμό (υλικά όπως το κοβάλτσιο, ο χαλκός, το λίθιο, το νικέλιο και οι σπάνιες γαίες) δεν είναι καθόλου απεριόριστα. Μερικά απ’ αυτά είναι, στην πραγματικότητα, είναι πολύ πιο σπάνια απ’ το πετρέλαιο, πράγμα που σημαίνει ότι οι παγκόσμιες συγκρούσεις για ζωτικές πρώτες ύλες δεν πρόκειται να εξαφανιστούν με τον ερχομό της Εποχής των Ανανεώσιμων.

Για να εξηγήσουμε αυτή την κατάσταση, πρέπει να δούμε πως ο άνεμος και η ηλιακή ενέργεια μετατρέπονται σε αξιοποιήσιμες μορφές ηλεκτρισμού και κίνησης. Η ηλιακή ενέργεια συγκεντρώνεται με φωτοβολταϊκά κύτταρα, που τοποθετούνται σε μεγάλες σειρές, ενώ ο άνεμος αξιοποιείται με τεράστιες τουρμπίνες, που συνήθως εγκαθίστανται σε μεγάλες φάρμες ανεμοστροβίλων. Για να χρησιμοποιηθεί ο παραγόμενος ηλεκτρισμός στις μεταφορές, τα αυτοκίνητα και τα φορτηγά πρέπει να είναι εφοδιασμένα με υψηλής ποιότητας μπαταρίες ικανές να κρατούν μια φόρτισή τους για μεγάλες αποστάσεις. Κάθε τέτοια εγκατάσταση χρησιμοποιεί ικανές ποσότητες χαλκού για την μεταφορά του ηλεκτρισμού, όπως και μια γκάμα μη ανανεώσιμων υλικών. Οι ανεμογεννήτριες για παράδειγμα χρειάζονται μαγκανίτη, μολυβδένιο, νικέλιο, ψευδάργυρο και σπάνιες γαίες για να παράξουν ρεύμα, ενώ τα ηλεκτρικά οχήματα χρειάζονται κοβάλτιο, γραφίτη, λίθιο, μαγκανίτη και σπάνιες γαίες για τις μηχανές και τις μπαταρίες τους.
Προς το παρόν, με τον άνεμο και τον ήλιο να συνεισφέρουν μόνο το 7% της παγκόσμιας παραγωγής ρεύματος και τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα να είναι κάτω απ’ το 1% όσων οχημάτων κινούνται στους δρόμους, η παραγωγή αυτών των πρώτων υλών ίσια ίσια που φτάνει για να καλύψει την παγκόσμια ζήτηση. Αν οι ηπα και άλλα κράτη κινηθούν πράγματι προς ένα μέλλον πράσινης ενέργειας, η ζήτηση γι’ αυτά τα υλικά θα εκτοξευτεί και η παγκόσμια παραγωγή θα είναι πολύ χαμηλότερη απ’ τις προβλεπόμενες ανάγκες.
Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας (IEA) με τίτλο “Ο ρόλος των κρίσιμων ορυκτών στην μετάβαση σε Καθαρή Ενέργεια” η ζήτηση για λίθιο το 2040 θα είναι 50 φορές μεγαλύτερη απ’ ότι σήμερα και για κοβάλτιο και γραφίτη 30 φορές μεγαλύτερη αν ο κόσμος όντως κινηθεί προς την αντικατάσταση των οχημάτων εσωτερικής καύσης με ηλεκτρικά. Τέτοια αύξηση στη ζήτηση, φυσικά, θα σπρώξει τις σχετικές βιομηχανίες να αναπτύξουν νέες πηγές τέτοιων ορυκτών, αλλά αυτές που είναι γνωστές ως τώρα είναι περιορισμένες, και η διαδικασία της εξόρυξης και της κατεργασίας είναι ακριβή και σύνθετη. Με άλλα λόγια μπορεί να υπάρξουν σοβαρές ελλείψεις σε κρίσιμα ορυκτά.

Κι εδώ αρχίζουν οι επιπλέον επιπλοκές: για έναν αριθμό κρίσιμων ορυκτών συμπεριλαμβανόμενου του λιθίου και του κοβαλτίου, καθώς και των σπάνιων γαιών, η παραγωγή είναι συγκεντρωμένη σε λίγες χώρες, μια πραγματικότητα που μπορεί να οδηγήσει σε γεωπολιτικές συγκρούσεις σαν αυτές που έγιναν όταν ο κόσμος εξαρτιόταν από λίγες βασικές πηγές πετρελαίου. Σύμφωνα με την ΙΕΑ μόνο μια χώρα, η Δημοκρατία του Κονγκό, προμηθεύει αυτό τη στιγμή πάνω απ’ το 80% της παγκόσμιας ζήτησης σε κοβάλτιο· και άλλη μία - η Κίνα - το 70% των σπάνιων γαιών. Η παραγωγή λιθίου είναι συγκεντρωμένη βασικά σε δύο χώρες, την Αργεντινή και την Χιλή, που μαζί παράγουν το 80% της τωρινής παγκόσμιας ζήτησης, ενώ τέσσερες χώρες (η Αργεντινή, η Χιλή, το Κονγκό και το Περού) παράγουν το μεγαλύτερο μέρος του χαλκού. Με άλλα λόγια αυτές οι πρώτες ύλες που γίνονται ήδη στρατηγικές είναι πολύ περισσότερο συγκεντρωμένες σε πολύ λιγότερα μέρη σε σχέση με το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, οδηγώντας τους αναλυτές της ΙΕΑ σε ανησυχίες για τις μελλοντικές συγκρούσεις για την πρόσβαση σ’ αυτές.

Απ’ το πετρέλαιο στο λίθιο: οι γεωπολιτικές επιπλοκές της επανάστασης των ηλεκτρικών αυτοκινήτων

Ο ρόλος του πετρελαίου στη διαμόρφωση της παγκόσμιας γεωπολιτικής είναι γνωστός. Από τότε που το πετρέλαιο έγινε απαραίτητο για τις παγκόσμιες μεταφορές - άρα για την αποτελεσματική λειτουργία της παγκόσμιας οικονομίας - θεωρήθηε σαν “στρατηγική” πρώτη ύλη. Μιας και τα μεγαλύτερα κοιτάσματα πετρελαίου βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή, μια περιοχή του κόσμου που είναι ιστορικά μακριά απ’ τα βασικά κέντρα των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική και αντικείμενο πολιτικής χειραγώγησης, τα βασικά κράτη εισαγωγής πετρελαίου φρόντισαν να ασκούν κάποιον έλεγχο στην παραγωγή και στην εξαγωγή πετρελαίου απ’ αυτήν την περιοχή. Αυτό, φυσικά, οδήγησε σε όξυνση του ιμπεριαλισμού, που ξεκίνησε με τον Α παγκόσμιο πόλεμο, όταν η Βρετανία και άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις συγκρούστηκαν για τον αποικιακό έλεγχο των πετρελαιοπαραγωγών περιοχών του Περσικού Κόλπου. Συνεχίστηκε αυτή η όξυνση με τον Β παγκόσμιο, όταν οι ΗΠΑ μπήκαν δυναμικά σ’ αυτόν τον ανταγωνισμό.

Για τις ΗΠΑ η εξασφάλιση της πρόσβασης στο Μεσανατολικό πετρέλαιο έγινε στρατηγική προτεραιότητα μετά τα “πετρελαϊκά σοκ” του 1973 και του 1979 - το πρώτο εξαιτίας ενός εμπάργκο των αραβικών κρατών σαν απάντηση στην υποστηρίξη της Ουάσιγκτον στο Ισραήλ στον πόλεμο του ‘73· το δεύτερο εξαιτίας της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν. Για να αντιμετωπίσουν τις ατέλειωτες ουρές στα αμερικανικά βενζινάδικα και την ύφεση λόγω έλλειψης πετρελαίου, διαδοχικοί πρόεδροι ανέλαβαν να προστατέψουν τις εισαγωγές πετρελαίου “με κάθε μέσο”, συμπεριλαμβανόμενης της χρήσης στρατιωτικής βίας. Η ίδια επιλογή οδήγησε τον πρόεδρο Bush να ξεκινήσει τον πρώτο πόλεμο του κόλπου κατά του Saddam Hussein το 1991, και τον γυιό του να εισβάλει και να καταλάβει την χώρα το 2003.2

Το 2021 οι ΗΠΑ δεν εξαρτιόνταν πια απ’ το Μεσανατολικό πετρέλαιο εξαιτίας των σημαντικών αποθεμάτων σχιστολιθικού πετρελαίου του οποίου η εκμετάλλευση γίνεται με την τεχνολογία fracking. Όμως η σχέση ανάμεσα στο πετρέλαιο και τις γεωπολιτικές συγκρούσεις δεν εξαφανίστηκε. Οι περισσότεροι αναλυτές πιστεύουν ότι το πετρέλαιο θα συνεχίσει να έχει μεγάλο μερίδιο στην παγκόσμια παραγωγής ενέργειας τις ερχόμενες δεκαετίες, κι αυτό θα συνεχίσει να τρέφει πολιτικές και στρατιωτικές συγκρούσεις για τις όποιες πηγές. Για παράδειγμα υπάρχουν ήδη τέτοιες για υποθαλάσσια κοιτάσματα στην Βόρεια και στην Ανατολική θάλασσα της Κίνας, και κάποιοι αναλυτές προβλέπουν αναμέτρηση για τον έλεγχο των κοιτασμάτων πετρελαίου και ορυκτών στην Αρκτική.

Εδώ λοιπόν γεννιέται η ερώτηση αυτής της στιγμής: η έκρηξη των ηλεκτρικών αυτοκινήτων θα προκαλέσει αλλαγές στα πιο πάνω; Η αγορά ηλεκτρικών οχημάτων μεγαλώνει ήδη γρήγορα και υπάρχει η εκτίμηση ότι θα φτάσει στο 15% το 2030. Οι μεγαλύτερες αυτοκινητοβιομηχανίες επενδύουν έντονα σ’ αυτό το είδος οχημάτων, προβλέποντας έκρηξη στη ζήτηση. Υπήρχαν περίπου 370 μοντέλα ηλεκτρικών αυτοκινήτων διαθέσιμα προς πώληση σ’ όλο τον κόσμο το 2020 (μια αύξηση κατά 40% σε σχέση με το 2019) και οι αυτοκινητοβιομηχανίες ετοιμάζονται να παρουσιάσουν άλλα 450 ως το 2022. Η General Motors ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να σταματήσει εντελώς την παραγωγή αυτοκινήτων με κινητήρες βενζίνης και πετρελαίου το 2035, ενώ η Volvo ανακοίνωσε ότι θα πουλάει μόνο ηλεκτρικά απ’ το 2030 και μετά.

Είναι εύλογο να συμπεράνουμε ότι αυτή η αλλαγή θα επιταχυνθεί, με προφανείς συνέπειες στο παγκόσμιο εμπόριο πρώτων υλών. Κατά την ΙΕΑ ένα τυπικό ηλεκτρικό αυτοκίνητο απαιτεί 6 φορές παραπάνω ορυκτές πρώτες ύλες από ένα συμβατικό πετρελαιοκίνητο. Σ’ αυτό τον εξαπλασιασμό περιλαμβάνεται ο χαλκός της καλωδίωσης, το κοβάλτιο, ο γραφίτης, το λίθιο και το νικέλιο που χρειάζονται οι μπαταρίες, και οι σπάνιες γαίες για τους μαγνήτες των ηλεκτροκινητήρων.

Το λίθιο, βασικό συστατικό των μπαταριών ιόντων λιθίου που χρησιμοποιούν τα περισσότερα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, είναι το ελαφρύτερο γνωστό μέταλλο. Αν και υπάρχει σε αργιλικά κοιτάσματα ή μαζί με άλλα μεταλλεύματα, σπάνια εντοπίζεται σε συγκεντρώσεις που να μπορούν να εξορυχτούν εύκολα, αν και μπορεί να εξαχθεί και από κοιτάσματα αλάτων, όπως το Salar de Uyuni της Βολιβίας, την μεγαλύτερη χερσαία έκταση άλατος στον κόσμο. Προς το παρόν, περίπου το 58% του παγκόσμιου λιθίου εξορύσσεται στην Αυστραλία, άλλο ένα 20% στη Χιλή, 11% στην Κίνα, 6% στην Αργεντινή, και μικρότερα ποσοστά από αλλού. Μια αμερικανική εταιρεία, η Lithium Americas, πρόκειται να αναλάβει την εξόρυξη σημαντικών ποσοτήτων λιθιου από ένα αργιλικό κοίτασμα στη βόρεια Νεβάδα, αλλά υπάρχουν αντιδράσεις απ’ τους τοπικούς κτηνοτρόφους και τους Αυτόχθονες που φοβούνται την μόλυσνη του νερού.

Το κοβάλτιο είναι ένα άλλο σημαντικό συστατικό των μπαταριών ιόντων λιθίου. Σπάνια βρίσκεται σε καθαρά κοιτάσματα και συνήθως εξάγεται σαν παραπροϊόν της επεξεργασίας χαλκού και νικελίου. Σήμερα σχεδόν το σύνολο της εξόρυξής του γίνεται στην χαοτική Δημοκρατία του Κονγκό, κυρίως στην Επαρχία Katanga που είναι γνωστή σαν ζώνη χαλκού, μια περιοχή που στο παρελθόν προσπάθησε να αυτονομηθεί απ’ το κράτος του Κονγκό και όπου ακόμα υπάρχει αποσχιστικό κίνημα.

Οι σπάνιες γαίες είναι μια ομάδα 17 μεταλλικών στοιχείων διασκορπισμένων στην επιφάνεια της Γης, που όμως σπάνια βρίσκονται σε εξορύξιμες συγκεντρώσεις. Ανάμεσα σ’ αυτά τα υλικά μερικά είναι κρίσιμα για τις εφαρμογές παραγωγής πράσινης ενέργειας: το δυσπρόσιο, το λανθάνιο, το νεοδύμιο και το τέρβιο. Όταν χρησιμοποιηθούν σε κράματα με άλλα ορυκτά, βοηθούν στη μαγνήτιση των ηλεκτρικών κινητήρων σε συνθήκες υψηλών θερμοκρασιών, κάτι που είναι βασικό τόσο για τα ηλεκτρικά οχήματα όσο και για τις ανεμογεννήτριες. Προς το παρόν σχεδόν το 70% των σπάνιων γαιών προέρχονται απ’ την Κίνα, περίπου το 12% απ’ την Αυστραλία και το 8% απ’ τις ΗΠΑ.

Μια απλή ματιά στις θέσεις τέτοιων συγκεντρώσεων δείχνει ότι η μετάβαση στην πράσινη ενέργεια μπορεί να προκαλέσει σοβαρά γεωπολιτικά προβλήματα, ανάλογα με εκείνα που υπήρξαν στο παρελθόν εξαιτίας της εξάρτησης απ’ το πετρέλαιο. Κατ’ αρχήν, το κράτος που είναι στρατιωτικά το πιο δυνατό στον πλανήτη, οι ΗΠΑ, μπορούν να προμηθευτούν απ’ το εδαφός τους μόνο ελάχιστα ποσοστά σπάνιων γαιών και άλλων κρίσιμων ορυκτών όπως το νικέλιο και ο ψευδάργυρος, απαραίτητα για τις πράσινες τεχνολογίες. Ενώ η Αυστραλία, σαν στενός σύμμαχος, θα είναι αναμφίβολα ένας σημαντικός προμηθευτής κάποιων απ’ αυτά τα υλικά, η Κίνα, που όλο και περισσότερο θεωρείται αντίπαλος, είναι κρίσιμη όταν πρόκειται για τις σπάνιες γαίες· και το Κονγκό, μια απ’ τις πιο ασταθείς περιοχές του πλανήτη, είναι ο κύριος παραγωγός κοβαλτίου. Συνεπώς ας μην περάσει από κανενός το μυαλό ότι η μετάβαση σ’ ένα μέλλον ανανεώσιμων πηγών ενέργειας θα είναι εύκολη και χωρίς συγκρούσεις.

Εργοστάσιο επεξεργασίας σπάνιων γαιών - στην κίνα.

Η επερχόμενη στιγμή της αλήθειας

Αντιμέτωποι με την προοπτική άνισων ή δύσκολων προμηθειών τέτοιων κρίσιμων υλικών, οι στρατηγικοί αναλυτές θεμάτων ενέργειας καλούν ήδη σε προσπάθειες να αναπτυχθούν νέες πηγές σε όσο το δυνατόν περισσότερα σημεία του πλανήτη είναι δυνατόν.

“Τα τωρινά σχεδία επενδύσεων και προμήθειας για πολλά κρίσιμα ορυκτά είναι πολύ πίσω σε σχέση με το τι χρειάζεται για την επιταχυνόμενη ανάπτυξη φωτοβολταϊκών, ανεμογεννητριών και ηλεκτρικών αυτοκινήτων” λέει ο Fatih Birol, εκτελεστικός διευθυντής της ΙΕΑ. “Αυτοί οι κίνδυνοι είναι πραγματικοί, αλλά είναι δυνατόν να ξεπεραστούν. Η ανταπόκριση των πολιτικών και των επιχειρήσεων να δείξει αν αυτά τα κρίσιμα υλικά θα γίνουν φορέας για την μετάβαση στην καθαρή ενέργεια ή θα γίνουν εμπόδιο στη διαδικασία”.

Αλλά όπως ο Birol έτσι και τα υπόλοιπα στελέχη της ΙΕΑ αναγνωρίζουν ότι το ξεπέρασμα των εμποδίων για την αύξηση της παραγωγής δεν θα είναι εύκολο. Για παραδειγμα, το να ξεκινήσουν καινούργια ορυχεία είναι εξαιρετικά δαπανηρό και έχει πάμπολλους κινδύνους. Οι εξορυκτικές επιχειρήσεις μπορεί να είναι πρόθυμες να επενδύσουν δισεκατομύρια δολάρια σε μια χώρα σαν την Αυστραλία, όπου το νομικό πλαίσιο είναι φιλικό και όπου μπορούν να περιμένουν προστασία έναντι μελλοντικών ενδεχόμενων απαλλοτριώσεων ή πολέμου, αλλά πολλά υποσχόμενα κοιτάσματα βρίσκονται σε κράτη σαν το Κονγκό, τη Μιανμάρ, το Περού και την Ρωσία, όπου δεν ισχύουν αυτά. Για παράδειγμα, η πρόσφατη αναταραχή στην Μιανμάρ, βασικό παραγωγό συγκεκριμένων σπάνιων γαιών, έχει οδηγήσει ήδη σε ανησυχίες για την μελλοντική διαθεσιμότητά τους, προκαλώντας αύξηση των τιμών.

Η πτώση της ποιότητας των κοιτασμάτων είναι επίσης ένα πρόβλημα. Όταν πρόκειται για ορυχεία, αυτός ο πλανήτης έχει γεμίσει από τέτοια ακόμα και απ’ την Εποχή του Χαλκού, και πολλά απ’ τα καλύτερα κοιτάσματα έχουν ανακαλυφθεί και αξιοποιηθεί προ πολλού. “Τα τελευταία χρόνια η ποιότητα των μεταλλευμάτων συνεχίζει να πέφτει σε μια γκάμα εμπορευμάτων” σημειώνει η ΙΕΑ σε μια έκθεσή της για τα κρίσιμα ορυκτά και την πράσινη τεχνολογία. “Για παράδειγμα, η μέση συγκέντρωση στα κοιτάσματα χαλκού της Χιλής έχει πέσει κατά 30% τα τελευταία 15 χρόνια. Η εξόρυξη ενός υλικού από κοιτάσματα χαμηλής συγκέντρωσης απαιτεί περισσότερη ενέργεια, μεγαλώνει την πίεση στο κόστος παραγωγής, προκαλεί αέρια του θερμοκηπίου και όγκο απορριμάτων”.

Επιπλέον η εξόρυξη μεταλλευμάτων από υπόγεια κοιτάσματα συχνά απαιτεί την χρήση οξέων και άλλων τοξικών ουσιών και τυπικά χρειάζεται μεγάλες ποσότητες νερού που μολύνεται και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αλλού. Αυτό το πρόβλημα έχει γίνει ακόμα πιο έντονο μετά την καθιέρωση νομοθεσιών προστασίας του περιβάλλοντος αλλά και τις κινητοποιήσεις τοπικών κοινοτήτων. Σε πολλά σημεία του κόσμου, όπως η Νεβάδα προκειμένου για το λίθιο, νέες προσπάθειες εξόρυξης και επεξεργασίας προκαλούν ισχυρή αντίσταση απ’ την τοπική κοινωνία. Όταν, για παράδειγμα, η Lynas Corporation, μια Αυστραλιανή επιχείρηση, προσπάθησε να ξεφύγει απ’ την περιβαλλοντική νομοθεσία της Αυστραλίας με το να στέλνει τα μεταλλεύματα απ’ το ορυχεία σπανίων γαιών του Mount Weld στη Μαλαισία, για να γίνει εκεί η κατεργασία τους, τοπικοί ακτιβιστές οργάνωσαν μια καμπάνια με σκοπό να την εμποδίσουν.

Για την Ουάσιγκτον το πιο μεγάλο πρόβλημα σε ότι αφορά την προμήθεια βασικών υλικών για την πράσινη επανάσταση, είναι η επιδεινούμενες σχέσεις της με το Πεκίνο. Σε τελευταία ανάλυση η Κίνα αυτή τη στιγμή παράγει το 70% των παγκόσμιων αναγκών σε σπάνιες γαίες, και έχει επίσης σημαντικά κοιτάσματα από άλλα βασικά μέταλλα. Όχι λιγότερο σημαντικό είναι το γεγονός ότι αυτό το κράτος είναι υπεύθυνο για την κατεργασία πολλών κρίσιμων υλικών που εξορύσσονται αλλού. Όταν μπαίνει το ζήτημα της επεξεργασίας, τα νούμερα είναι εντυπωσιακά. Ενώ η Κίνα δεν παράγει σημαντικές ποσότητες κοβαλτίου ή νικελίου, κάνει το 65% της παγκόσμιας επεξεργασίας του πρώτου και το 35% της επεξεργασίας του δεύτερου. Και ενώ η Κίνα παράγει το 11% του παγκόσμιου λιθίου, είναι υπεύθυνη για το 60% της παγκόσμιας επεξεργασίας λιθίου. Προκειμένου για σπάνιες γαίες, η Κίνα είναι κυρίαρχη μ’ έναν συγκλονιστικό τρόπο. Όχι μόνο παράγει το 60% των ακατέργαστων πρώτων υλών, αλλά επίσης γύρω στο 90% των κατεργασμένων σπάνιων γαιών.

Για να πούμε τα πράγματα απλά, δεν υπάρχει τρόπος για τις ΗΠΑ ή άλλα κράτη να κάνουν μια μαζική μετάβαση απ’ τους υδρογονάνθρακες σε μια οικονομία στηριγμένη στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας χωρίς να έχουν οικονομικές σχέσεις με την Κίνα. Είναι σίγουρο ότι θα γίνουν προσπάθειες να μειώσουν τον βαθμό αυτής της εξάρτησης, αλλά δεν υπάρχει ρεαλιστική προοπτική να μειωθεί στο ορατό μέλλον η εξάρτηση απ’ την Κίνα για σπάνιες γαίες, λίθιο και άλλα κρίσιμα υλικά. Με άλλα λόγια, αν οι ΗΠΑ σκοπεύουν να πάνε από μια μέτρια ψυχροπολεμική στάση απέναντι στο Πεκίνο σε μια πιο επιθετική, κι αν σκοπεύουν να εμπλακούν σε προσπάθειες “αποκοπής” της οικονομίας απ’ την Λαϊκή Δημοκρατία σε στυλ Trump, όπως θέλουν πολλά “γεράκια” στο Κογκρέσσο, δεν υπάρχει περίπτωση: η διοίκηση Biden θα πρέπει να εγκαταλείψει τα σχέδιά της για ένα πράσινο μέλλον.

Μπορούμε φυσικά να φανταστούμε ένα μέλλον όπου τα κράτη πολεμούν μεταξύ τους για αυτές τις πρώτες ύλες, όπως κάποτε πολέμησαν για το πετρέλαιο. Ταυτόχρονα είναι εξαιρετικά πιθανό να προκύψει ένας κόσμος στον οποίο χώρες σαν την δική μας εγκαταλείπουν τα σχέδιά τους για πράσινη ενέργεια εξαιτίας της έλλειψης των απαραίτητων πρώτων υλών, και επιστρέφουν στους πόλεμους πετρελαίου.... Αλλά η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια στην Ουάσιγκτον και στο Πεκίνο να μην συνεργαστούν μεταξύ τους για την επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης... Οτιδήποτε διαφορετικό θα είναι σίγουρη καταστροφή, ή και ακόμα χειρότερο.

Μάλλον απαισιόδοξος ο Klare: “πράσινη” επανάσταση μπορεί να σημαίνει κάλιστα “πράσινους” πολέμους, “πράσινα” όπλα, κλπ.... Απ’ την μεριά μας διατηρούμε αμφιβολίες για το κατά πόσον ο ήλιος και ο άνεμος είναι δυνατόν να αποτελέσουν την κύρια μέθοδο ηλεκτροπαραγωγής στον καπιταλιστικό πλανήτη τις επόμενες δεκαετίες. Και τα δύο ανήκουν στον “καιρό”, κάτι εξ ορισμού ασταθές μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.
Υπάρχουν άλλες τεχνολογίες, πολύ πιο σταθερές, που άνετα θεωρούνται CO2 free, και έχουν αρκετές συμπάθειες. Μια κάποια “ενεργειακή κρίση” θα μπορούσε να τις κάνει και ευρύτερα αποδεκτές, κατά τα πρότυπα της γενετικής μηχανικής και των μεταλλάξεων στα ανθρώπινα κύτταρα.

Πρώτα απ’ όλα υπάρχει η τεχνολογία της πυρηνικής σχάσης, αυτή που ήδη εφαρμόζεται στα πυρηνικά εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στον πλανήτη. Μόνο “καθαρή” δεν μπορεί να θεωρηθεί, και το ατύχημα στη Fukushima το υπενθυμίζει δραματικά. Έτσι, ενώ στη δυτική ευρώπη και στη βόρεια αμερική υπάρχουν μεν πυρηνικοί αντιδραστήρες αλλά και η ανάμνηση του άλλοτε αντιπυρηνικού κινήματος (οπότε αυτοί οι αντιδραστήρες δεν αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες), στην ρωσία, την κίνα, την ινδία, τη νότια κορέα και την τουρκία το θέμα αντιμετωπίζεται αλλιώς. Ειδικά η κίνα πρέπει να θεωρηθεί πρωτοπόρα, εφόσον έφτιαξε 20 καινούργιους αντιδραστήρες την πεντατεία 2016- 2020, και σχεδιάζει άλλους τόσους την πενταετία 2021-2025. Η ρωσία, απ’ την μεριά της, εξάγει πυρηνικούς αντιδραστήρες “με το κλειδί στο χέρι” (ιράν, τουρκία), ενώ κατασκευάζει πλέον και πλωτούς τέτοιους, για την ηλεκτροδότηση απομονωμένων περιοχών ή για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Φυσικά αυτή η καθόλου “καθαρή” τεχνολογία έχει τις δικές της απαιτήσεις σε πρώτες ύλες...
Αναδύεται επίσης η τεχνολογία της ψυχρής σύντηξης. Αν και θεωρείται περιθωριακή ιδέα (και είχε εγκαταλειφθεί τις προηγούμενες δεκαετίες) έχει ξανατραβήξει την προσοχή και κάποιους ερευνητές. Το πλεονέκτημά της είναι ότι ο σχετικός αντιδραστήρας δουλεύει σε θερμοκρασία δωματίου.
Υπάρχει η τεχνολογία των κυψελών υδρογόνου... Και τέλος υπάρχει ο “τεχνητός ήλιος”, ένα προχωρημένο πείραμα κινέζων φυσικών, που έχουν κάνει εντυπωσιακό ξεκίνημα (αλλά ακόμα ξεκίνημα). Πρόκειται για εγχείρημα απομίμησης των πυρηνικών συντήξεων στον ήλιο με πρώτη ύλη το δευτέριο, που μπορεί να εξαχθεί απ’ το θαλασσινό νερό. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των κινέζων φυσικών, το δευτέριο που εξάγεται από ένα λίτρο θαλασσινού νερού μπορεί να παράγει την ενέργεια 300 λίτρων βενζίνης, καθαρά και χωρίς ραδιενεργά ή άλλα απόβλητα.

Αν εκτιμήσει κανείς το ζήτημα του Νέου Ενεργειακού Παραδείγματος στην 4η βιομηχανική επανάσταση από την σκοπιά των καπιταλιστικών αναγκαιοτήτων (και όχι των ιδεολογικών εκστρατειών του συστήματος), το βασικό του στοιχείο δεν είναι η “πρασινάδα” του αλλά η γενίκευση της χρήσης ηλεκτρισμού στις δραστηριότητες που ανήκαν στη διάρκεια του 20ου αιώνα στους κινητήρες εσωτερικής καύσης (υδρογονανθράκων), απ’ όπου κι αν παράγεται αυτός ο ηλεκτρισμός. Σ’ αυτό το φόντο, η αποθήκευση (οι μπαταρίες) είναι πράγματι κομβικό ζήτημα (άρα και τα υλικά τους το ίδιο)· αλλά οι κυψέλες υδρογόνου είναι μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση που δεν χρειάζεται ενεργειακή αποθήκευση.

Όλα αυτά είναι ζητήματα ανοικτά και σε εξέλιξη. Το συμπέρασμα μας είναι τελικά ότι αν η Ουάσιγκτον πρόκειται να ξεκινήσει ανοικτό, “κανονικό”, “θερμό” πόλεμο με το Πεκίνο, οι πρώτες ύλες για την ενεργειακή “πρασινάδα” θα είναι ο μικρότερης (αν και όχι ανύπαρκτης) σημασίας λόγος.

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

1 - Μια ενδιαφέρουσα πρόσφατη σχετική έρευνα (στα αγγλικά) με τίτλο Melting icebergs key to sequence of an ice age είναι διαθέσιμη στο εδώ>>
[ επιστροφή]

2 - Κατά την γνώμη μας η αμερικανική εισβολή στο ιράκ το 2003 και η στρατιωτική απόβαση στην ευρύτερη περιοχή είτε άμεση είτε έμμεση (μέσω proxies), δεν σκόπευε όπως νόμιζαν πολλοί στο να πάρουν αμερικανικές εταιρείες τα κοιτάσματα, αλλά στο να απαγορεύσει η Ουάσιγκτον σε ανταγωνιστές να τα εκμεταλλευτούν, κρατώντας τα σα “ρεζέρβες”.
[ επιστροφή]