#10 - 10/2017

DIYbio: η βελτίωση του εαυτού στον 21ο αιώνα

Θα υπέθετε κανείς ότι οι biohackers είναι ένα περιθωριακό πρωτοκοσμικό φαινόμενο, κάποιοι “κολλημένοι” εδώ κι εκεί. Πράγματι, από αριθμητική άποψη οι biohackers μπορεί να είναι λίγοι / λίγες, προς το παρόν. Από ιδεολογική άποψη όμως το biohacking υποδεικνύει κάτι πλειοψηφικό. Σύμφωνα με έναν ορισμό:

Biohacking είναι ένα όνομα που ακούγεται τρελό για κάτι που δεν είναι καθόλου τρελό: την επιθυμία να είμαστε η απόλυτα καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.

Πριν παρασυρθεί, λοιπόν, κάποιος απ’ το δεύτερο συνθετικό του όρου, το “-hacking”, θεωρώντας ότι αφορά κάποιους “πιστιρικάδες κατσαβιδάκηδες”, χρειάζεται προσοχή στο πως μπορεί να εννοηθεί, σε συνθήκες 21ου αιώνα, “η απόλυτα καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας”.
Το πρώτο και ιστορικά τεκμηριώσιμο, είναι ότι αυτή η επιθυμία ανήκει στον πολύ ευρύ και γενικό κύκλο των επιθυμιών “βελτίωσης του εαυτού” και “φροντίδας του εαυτού”, που αφορά τις πρωτοκοσμικές κοινωνίες απ’ την δεκαετία του 1970 και μετά. Απ’ τα γυμναστήρια ως τον υγιεινισμό και απ’ τις πλαστικές επεμβάσεις μέχρι την χημεία της “βελτίωσης της απόδοσης”, στο μεγαλύτερο μέρος της αυτή η δέσμη κοινωνικών πρακτικών περιστράφηκε γύρω από μια βασική ιδέα: της αιώνιας νεότητας. Στο όνομα της “απόδοσης” (σε διάφορες μορφές της: απ’ την σεξουαλική ως την διανοητική) το ιστορικό περιεχόμενο που είχε για 4 περίπου δεκαετίες η “φροντίδα και η βελτίωση του εαυτού” ήταν αντι-γηραντικό.
Μέσα σ’ αυτόν τον πολύ πλατύ, δεδομένο και κοινωνικά “χωνεμένο” ιστορικό κύκλο κοινωνικών πρακτικών, το biohacking (με το “τρελό” του όνομα...) έρχεται να προσθέσει ή/και να αναδείξει κάτι ιδιαίτερο. Την έννοια της “βέλτιστης εκδοχής του εαυτού”. Αυτή η έννοια της “βέλτιστης εκδοχής” είναι η αποδοχή του 1.0, 2.0, 3.0 κλπ, της κάθε φορά βέλτιστης εκδοχής των software: το biohacking γεννιέται, κατ’ αρχήν σαν έννοια, απ’ το διαρκές upgrading των πληροφορικών μηχανών.
Μ’ άλλα λόγια το σύγχρονο τεχνολογικό περιβάλλον είναι το εννοιακό περιβάλλον μιας καινούργιας ιστορικής φάσης της “βελτίωσης και της φροντίδας του εαυτού”. Μέσα σ’ αυτό, το hacking, δεν είναι τίποτα άλλο απ’ την do it yourself προσέγγιση της “αυτοδιάθεσης” αυτής της επιθυμίας (για φροντίδα και βελτίωση...). Όσο για το bio; Αφορά τον προσανατολισμό: φροντίδα και βελτίωση του εαυτού μέσω της βιολογίας και των βιοτεχνολογιών. Η αντι-γήρανση παραμένει σταθερός στόχος αναφοράς. Όμως δεν είναι πια μόνη της. Η φροντίδα και η βελτίωση του εαυτού προσδιορίζονται πλέον και με βάση τις “δυνατότητες” που υπόσχονται οι νέες τεχνολογίες: είναι τέτοιο πράγμα (φροντίδα και βελτίωση...), για παράδειγμα, το να ανοίγεις τις πόρτες ή τον υπολογιστή σου με ένα νεύμα...

Παρότι το biohacking έχει βγει απ’ την προηγούμενη ιστορική φάση της “φροντίδας του εαυτού” όπως η Αθηνά απ’ το κεφάλι του Δία, υπάρχει μια στρατηγική μετατόπιση: απ’ την διατήρηση της νεότητας (ή, έστω, της εικόνας της) στην επαύξηση. Απ’ την προσήλωση στην κατάσταση του “εαυτού μου όταν ήταν νέος”, μια προσέγγιση που κοιτούσε νοσταλγικά προς τα πίσω, στην προσήλωση της “διαρκούς αναβάθμισης του εαυτού μου”, μια προσέγγιση στραμμένη στο (μηχανικό) παρόν και μέλλον. Στην φάση του biohacking η παρελθούσα νεότητα δεν είναι το ιδανικό, καθώς είναι τεχνολογικά φτωχή ή/και ξεπερασμένη. Υπάρχει μια διαφορετική “νεότητα” που είναι ζητούμενη, μια ιδέα περί “νεότητας” που κοιτάει μπροστά: η διαρκής προσαρμογή στις δυνατότητες τεχνολογικής επαύξησης του εαυτού.

Βιοτεχνολογία “garage”...

Το biohacking εμφανίζεται σαν ένα ρεύμα που έχει ξεκινήσει απ’ “τα κάτω”· δεν είμαστε σίγουροι ότι αυτό είναι αλήθεια. Έχει μια σχέση αλληλοενίσχυσης με δύο προτάγματα. Το επιστήμη για όλους, και το βιοτεχνολογία για όλους. Υπάρχει σ’ αυτήν την “λαοφιλία” μια φανερή απομίμηση (;) του computer for all, μιας αμερικάνικης νεανικής / φοιτητικής πρωτοβουλίας στα ‘70s, απ’ όπου ξεπήδησε πρώτα η ιδέα και το ζητούμενο και στη συνέχεια η κατασκευή των προσωπικών υπολογιστών. (Να θυμήσουμε ότι εκείνη την εποχή οι υπολογιστές ήταν τεράστιοι σε μέγεθος και μόνο για βιομηχανική ή/και γραφειοκρατική χρήση).
Το επιστήμη για όλους δεν προτείνει επανάσταση στα εκπαιδευτικά συστήματα! Αυτό έχει ενδιαφέρον, επειδή πιάνει την “επιστήμη”, σαν γνώση, όχι απ’ την αρχή της αλλά από οπουδήποτε. Η γραμμική ανάπτυξη των επιστημονικών γνώσεων μέσα από πολύχρονη εκπαίδευση δεν έχει θέση σ’ αυτή τη ρητορική. Θα έλεγε κανείς ότι μια τέτοια προσέγγιση είναι “αντιεπιστημονική”, αλλά αυτό διορθώνεται αν δει κανείς για τι πρόκειται. Το επιστήμη για όλους είναι μάλλον μια παρότρυνση προς την μεγάλη μάζα των υπηκόων να συμμετέχουν στα crowdsourcing προγράμματα διάφορων προελεύσεων. Κατά κύριο λόγο σημαίνει εθελοντική συγκέντρωση παρατηρήσεων / data από όλους (σε θέματα υγείας, κοινωνικών υπηρεσιών, περιβάλλοντος, αλλά και αστροφυσικής). Αυτό συνεπάγεται, φυσικά, μαζική εξοικείωση στη “dat-οποίηση” της πραγματικότητας, και εν λευκώ παράδοση αυτής της συσσώρευσης στους κατασκευαστές αλγορίθμων.
Το βιοτεχνολογίες για όλους, που θα μπορούσε να θεωρηθεί υποσύνολο του επιστήμη για όλους, εμφανίζεται σαν ένα βήμα πιο πάνω απ’ την συμμετοχή στην (απλή) καταγραφή και συγκέντρωση δεδομένων. Περιλαμβάνει και πειραματισμούς βιολογικού περιεχομένου. Μπορεί να βρει κανείς βασικό εξοπλισμό να πουλιέται στο διαδίκτυο (συχνά από “δεύτερο χέρι”) σε τιμές προσιτές, ειδικά αν πληρώνει κάποια ομάδα φιλόδοξων και περίεργων πειραματιστών, με ρεφενέ ή με crowdfunding.
Η γκάμα αυτών των diy “πειραματιστών” είναι μεγάλη (στην πραγματικότητα: άγνωστη). Συνήθως σ’ αυτές τις ομάδες συμμετέχουν και κανονικοί επαγγελματίες, γνώστες επικυρωμένοι με πτυχία δηλαδή. Το πράγμα ξεκινάει από απλές παρατηρήσεις και φτάνει μέχρι διάφορες εκδοχές biohacking. Είτε αμιγώς βιολογικού περιεχομένου (για παράδειγμα: έλεγχος της σύνθεσης διάφορων τροφίμων), είτε με την μείξη βιολογίας και κυβερνητικής. Οι πειραματικές εμφυτεύσεις μικροκυκλωμάτων περιλαμβάνονται σ’ αυτό το ρεπερτόριο.

Η συνηγορία στην DIYbio αναβιώνει τα ελευθεριακά επιχειρήματα του παρελθόντος: δικαίωμα πρόσβασης (στις βιοτεχνολογίες...) για τον καθένα, αντι-ιεραρχία, συλλογικότητα και κοινοτισμός, αντιεμπορευματικότητα, κλπ. Επιπλέον οι πρωταγωνιστές αυτού του ρεύματος υποστηρίζουν ότι έχουν πιο αυστηρούς “βιο-ηθικούς κανόνες” σε σχέση με τα ερευνητικά κέντρα των επιχειρήσεων. Οπωσδήποτε είναι ένα ερώτημα το ποιος ελέγχει τι. Απ’ την άλλη μεριά δείχνει μάλλον απαντημένο αυτό: καθώς το τεχνολογικό υπόβαθρο, οι μηχανές δηλαδή, εξελίσσονται, οι “παλιές” τέτοιες φτηναίνουν, ακόμα και διαφόρων ειδών μηχανές / βιολογικοί αναλυτές. Κατά συνέπεια, γίνονται προσιτές (από την άποψη του κόστους) σε μια αγορά που μπορεί να αυτοχαρακτηρίζεται σαν “ερασιτεχνική”. Αν προσθέσει κανείς την πτώση του κόστους στην “ανάλυση” του dna, θα συμπέραινε ότι οι χωροχρόνοι του DIYbio είναι στην περίμετρο των επίσημων βιοτεχνολογιών, κυρίως σαν μια διαδικασία κοινωνικής νομιμοποίησής τους.

Υπάρχει, φυσικά, και μια επικίνδυνη πλευρά. Απ’ την DIYbio μπορεί να αναδυθεί κάποιο είδος βιο-τρομοκρατίας. Ή, εξίσου πιθανό, κάποια τέτοιου είδους ερασιτεχνικά εργαστήρια να στοχοποιηθούν απ’ τις αρχές· παρότι οι γενετικά τροποποιημένοι ιοί που θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν σαν όπλα, είναι καλά φυλασσόμενα στρατιωτικά μυστικά.
Αυτή η στοχοποίηση έχει γίνει τουλάχιστον μια φορά. Απέτυχε. Αλλά έχει ενδιαφέρον, επειδή εκείνος που κατηγορήθηκε σαν βιο-τρομοκράτης θα μπορούσε να θεωρηθεί απ’ τους πρωτοπόρους κάποιων πλευρών του biohacking· αν και δεν έχει επιδιώξει τέτοιον τίτλο.

Ο αυστραλο-κύπριος περφόρμερ Στέλιος Αρκαδίου (Stelarc επί το καλλιτεχνικότερο...) έγινε διάσημος όταν βρήκε πλαστικό χειρούργο για να του κολλήσει με επιτυχία ένα πτερύγιο αυτιού στο χέρι... Το 2015 δήλωσε ότι σκόπευε να φυτέψει ένα λεπτό μικρόφωνο μέσα στο “τρίτο αυτί” και να το έχει συνδεδεμένο με υπολογιστή 24 ώρες το 24ωρο - έτσι ώστε οποιοσδήποτε, οπουδήποτε στον κόσμο, να ακούει τι λέγεται εκεί που θα βρίσκεται αυτός και το έξτρα αυτί του...
“Ένα μικρό βήμα για τον καλλιτέχνη, ένα άλμα για την βιομηχανία μπαντονέτας!”

c.a.e.

Το απόγευμα της 11ης Μάη του 2004 ο Steven Kurtz κάλεσε το αμερικανικό “πρώτων βοηθειών” λέγοντας ότι η γυναίκα του, η Hope, δεν αναπνέει. Το νοσοκομειακό έφτασε μαζί με ένα περιπολικό, αλλά η Hope είχε ήδη πεθάνει. Οι μπάτσοι όμως ανακάλυψαν μέσα στο σπίτι κάτι άλλο: ένα βιολογικό εργαστήριο, με μικροσκόπιο, μια φυγόκεντρο και καλλιέργειες βακτηριδίων σε τριβλία. Τα παράθυρα γύρω ήταν σκεπασμένα, και στα ράφια ανακάλυψαν βιβλία με τίτλους του είδους “Η βιολογία της καταστροφής” (“the biology of doom”) και “Σπόρια, Επιδημίες και Ιστορία: η Ιστορία του Άνθρακα”. Εννοείται ότι κινητοποιήθηκε το fbi, και ό,τι ειδικό στη βιολογική τρομοκρατία διέθεταν οι ηπα. Λίγους μήνες μετά, το καλοκαίρι του 2004, ο Steven Kurtz κλήθηκε στον ανακριτή να καταθέσει κατηγορούμενος ότι κατείχε παράνομα δύο είδη βακτηριδίων, καθώς και για πλαστογραφία mail. Αυτές οι κατηγορίες θα μπορούσαν να τον στείλουν φυλακή έως και 20 χρόνια.
Ευτυχώς για τον Steven Kurtz ήταν γνωστός. Ήταν καθηγητής στο κρατικό πανεπιστήμιο της Ν. Υόρκης στο Buffalo και, κυρίως, ήταν μέλος της νεοϋρκέζικης καλλιτεχνικής / ακτιβιστικής ομάδας Critical Art Ensemble. Τόσο αυτός όσο και η γυναίκα του ήταν γνωστό, τουλάχιστον στην avant garde σκηνή της Ν. Υόρκης, ότι χρησιμοποιούν βιολογικά ή και χημικά στοιχεία σε διάφορες εγκαταστάσεις (installations) τους.
Η κινητοποίηση των καλλιτεχνικών κύκλων της Ν. Υόρκης αλλά και των μεγάλων καθεστωτικών αμερικανικών media δεν απάλλαξαν τον Kurtz απ’ τις δικαστικές ταλαιπωρίες, που κράτησαν για αρκετούς μήνες· τον γλύτωσαν όμως από μια καταδίκη που έμοιαζε βέβαιη.

Καταδίκη που θα ήταν βέβαιη αν ήταν αραβο-αμερικάνος· ή σκέτος άραβας, ή μουσουλμάνος. Με τι θα μπορούσαν να πειραματίζονται τα ερασιτεχνικά DIY biolaboratories; Όχι με άνθρακα ή ευλογιά. Αλλά δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς δείγματα κάποιου ιού της γρίπης που έχει ανακηρυχθεί ιδιαίτερα φονικός, αν η επιδημία έχει πάρει έκταση. Προφανώς, εκτός αν έχει το αθωωτικό της καλλιτεχνικής πρωτοπορείας, ο δεκάλογος του καλού biohacker δεν θα τον γλυτώσει... Ειδικά αν είναι επείγον να βρεθούν “βιοτρομοκρατικοί πυρήνες εν υπνώσει”.

Έχει μια κάποια σημασία, λοιπόν, αυτό το τωρινό δίπολο. Τα τελευταία χρόνια διάφορες πλευρές του biohacking και του bioscience for all έχουν γίνει βασικά πεδία “καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος”. Διάφορες περφόμανς και εκθέσεις, υπό τον γενικό τίτλο bio-art, λειτουργούν αντικειμενικά σαν ατζέντηδες της Αλλαγής Παραδείγματος. [1Παρότι η Αθήνα παρα είναι επαρχιακή για να στέκεται στο διεθνές κέντρο τέτοιων εκδηλώσεων, δεν έχουν λείψει καλλιτεχνικές εκθέσεις· αν και χωρίς να τραβήξουν μεγάλη προσοχή. Τον Φλεβάρη του 2006, για παράδειγμα, στήθηκε σε χώρους της σχολής καλών τεχνών η διεθνής έκθεση In Vivo In Vitro, με επεξηγηματικό υπότιτλο: η τέχνη στην εποχή της βιοτεχνολογικής επανάστασης. Σα καινούργιο είδος στα μέρη μας η Bio Art χρειαζόταν κάποια παρουσίαση:
...Η Bio Art είναι η τέχνη που χρησιμοποιεί ως μέσο, αλλά και ως μορφή παρεμβατικού σχολιασμού, τη βιοτεχνολογία: Καλλιέργεια ζωντανού ιστού, μορφολογικές τροποποιήσεις, βιο-μηχανολογικές κατασκευές.... Άλλοι,χρησιμοποιούν τεχνητή ζωή (artificial life, δηλαδή προσομοίωση της συμπεριφοράς της βιολογικής ονότητας με χρήση ειδικών αλγορίθμων στο πρόγραμμα), ή τεχνητή νοημοσύνη, ή και συνδυασμό από βιολογικές και τεχνολογικές αντότητες...
(Περισσότερα κριτικά διαθέσιμα στο http://biotechwatch.gr/BioArt).
Το καλοκαίρι του 2009 η ελληνική εταιρεία μεταμοσχεύσεων συνδιοργάνωσε στην Αθήνα μια περιοδεύουσα ανά τον κόσμο ιδιωτική έκθεση με τίτλο Bodies Revealed: μια παρέλαση ανθρώπινων σωμάτων (“άγνωστης προέλευσης”...) ταριχευμένων σε διάφορα “κομμάτια”. Αν και θεματολογικά δεν ανήκε, από πρώτη ματιά, στο φουτουριστικό περιβάλλον άλλων εκθέσεων bioart και θα μπορούσε να μοιάζει περισσότερο με ένα 3D “μάθημα ανατομίας”, τον γνωστό πίνακα του Ρέμπραντ, η καλλιτεχνική επικαιρότητα τέτοιου είδους ανατομικού “βλέμματος στο σώμα” βάζει και τέτοιες εκθέσεις στο λογαριασμό του μετασχηματισμού του. (Περισσότερα κριτικά για την προέλευση των πτωμάτων διαθέσιμα στο http://aboutbodies.blogspot.gr).
Πρόσφατα τέλος, στα τέλη του 2016, στη στέγη του ιδρύματος Ωνάση, έγινε μια έκθεση με τίτλο: Υβρίδια: Στα όρια τέχνης και τεχνολογίας.] Θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι αυτή είναι από μεν καλλιτεχνική άποψη μια προσπάθεια εντυπωσιασμού· από πολιτική άποψη δε μια (όχι προμεθοδευμένη...) κίνηση να περάσουν οι βιοτεχνολογίες στην pop κουλτούρα. Απ’ την άλλη μεριά, άλλες πλευρές των ίδιων τεχνολογιών θεωρούνται επικίνδυνες· έως και “όπλα μαζικής καταστροφής”.

Απ’ τη μια μεριά η τρομοκρατία (ο πόλεμος) και απ’ την άλλη η καλλιτεχνική πρωτοπορεία οριοθετούν το πεδίο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε: το νέο βιο-πληροφορικό (καπιταλιστικό) παράδειγμα, ο καινούργιος θαυμαστός κόσμος και η προσαρμογή μας σ’ αυτόν, μέσα απ’ την βελτίωση / επαύξησή μας. Πιθανά αυτό είναι μια μεταβατική περίοδος: ανάμεσα στον μεγακίνδυνο (βιοτρομοκρατία) και στην μεγαγοητεία (τέχνη) το πεδίο είναι γεμάτο μικρομεσαίους κινδύνους και μικρομεσαίες αισθητικές: το εμφυτευμένο τζιπ δεν είναι μόνο “λειτουργικό”... είναι και “ωραίο”! Μια μικρή παραμόρφωση στο δέρμα, η υπόδειξη ενός μικρού υποδόρειου “πράγματος”, που μπορεί και πρέπει να επιδεικνύεται και σαν η αισθητική της ηλεκτρομηχανικής “βελτίωσης”...

Ziggy Stardust

Σημείωση

1 - Παρότι η Αθήνα παρα είναι επαρχιακή για να στέκεται στο διεθνές κέντρο τέτοιων εκδηλώσεων, δεν έχουν λείψει καλλιτεχνικές εκθέσεις· αν και χωρίς να τραβήξουν μεγάλη προσοχή. Τον Φλεβάρη του 2006, για παράδειγμα, στήθηκε σε χώρους της σχολής καλών τεχνών η διεθνής έκθεση In Vivo In Vitro, με επεξηγηματικό υπότιτλο: η τέχνη στην εποχή της βιοτεχνολογικής επανάστασης. Σα καινούργιο είδος στα μέρη μας η Bio Art χρειαζόταν κάποια παρουσίαση:

...Η Bio Art είναι η τέχνη που χρησιμοποιεί ως μέσο, αλλά και ως μορφή παρεμβατικού σχολιασμού, τη βιοτεχνολογία: Καλλιέργεια ζωντανού ιστού, μορφολογικές τροποποιήσεις, βιο-μηχανολογικές κατασκευές.... Άλλοι,χρησιμοποιούν τεχνητή ζωή (artificial life, δηλαδή προσομοίωση της συμπεριφοράς της βιολογικής ονότητας με χρήση ειδικών αλγορίθμων στο πρόγραμμα), ή τεχνητή νοημοσύνη, ή και συνδυασμό από βιολογικές και τεχνολογικές αντότητες... (Περισσότερα κριτικά διαθέσιμα στο http://biotechwatch.gr/BioArt).

Το καλοκαίρι του 2009 η ελληνική εταιρεία μεταμοσχεύσεων συνδιοργάνωσε στην Αθήνα μια περιοδεύουσα ανά τον κόσμο ιδιωτική έκθεση με τίτλο Bodies Revealed: μια παρέλαση ανθρώπινων σωμάτων (“άγνωστης προέλευσης”...) ταριχευμένων σε διάφορα “κομμάτια”. Αν και θεματολογικά δεν ανήκε, από πρώτη ματιά, στο φουτουριστικό περιβάλλον άλλων εκθέσεων bioart και θα μπορούσε να μοιάζει περισσότερο με ένα 3D “μάθημα ανατομίας”, τον γνωστό πίνακα του Ρέμπραντ, η καλλιτεχνική επικαιρότητα τέτοιου είδους ανατομικού “βλέμματος στο σώμα” βάζει και τέτοιες εκθέσεις στο λογαριασμό του μετασχηματισμού του. (Περισσότερα κριτικά για την προέλευση των πτωμάτων διαθέσιμα στο http://aboutbodies.blogspot.gr).
Πρόσφατα τέλος, στα τέλη του 2016, στη στέγη του ιδρύματος Ωνάση, έγινε μια έκθεση με τίτλο: Υβρίδια: Στα όρια τέχνης και τεχνολογίας.
[ επιστροφή ]