ΑΡΧΙΚΗ | ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ | SARAJEVO

#28 - 10/2023

• 01001100110128 – cyborg
• Mηχανικό, πολύ μηχανικό: σχόλια πάνω στην τεχνητή γενική νοημοσύνη
• Geoengineering: οι πιο αμφιλεγόμενες λύσεις εξηγούνται
• A very peppy poplar
• Big Bang: ο αποχαιρετισμός μιας θεωρίας; (πόσο ιερή είναι η επιστήµη;)
• Η κρυμμένη πλευρά της οικολογικής μετάβασης
• Άνθρωποι, νυχτερίδες, και ο εχθρός φύση
• Τι λέει ο Marx για τις gain-of-function έρευνες;
• Η απόφαση της εε: ζήτω η “απελευθέρωση” GMO στους ανθρώπινους οργανισµούς!
• bytes & genes

Η κρυμμένη πλευρά της οικολογικής μετάβασης

Οι μηχανές που κάνουν υπολογισμούς με πολύπλοκους αλγόριθμους, βασισμένες σε μεγάλες ποσότητες δεδομένων και εξάγουν προκάτ απαντήσεις που μοιάζουν έξυπνες, δεν τροφοδοτούνται μόνο από την κατακερματισμένη γνώση των δημιουργών τους, αλλά και από άλλα υλικά. Όπως το ρεύμα, τα δεδομένα μας και... το νερό. Σύμφωνα με μια έκθεση [1Making AI Less "Thirsty": Uncovering and Addressing the Secret Water Footprint of AI Models.] που δημοσιεύτηκε τον Απρίλη του 2023 «το ChatGPT χρειάζεται ένα μπουκάλι 500 ml νερό για μια απλή συνομιλία με περίπου 20-50 ερωτήσεις και απαντήσεις». Πιο συγκεκριμένα, η έκθεση αναφέρει:

Παρά τον κύκλο του νερού μέσω του φυσικού οικοσυστήματος του πλανήτη μας, το διαθέσιμο και κατάλληλο για χρήση καθαρό νερό είναι εξαιρετικά περιορισμένο και άνισα κατανεμημένο σε όλο τον κόσμο. Η σοβαρή λειψυδρία ήδη επηρεάζει 4 δισεκατομμύρια ανθρώπους, ή περίπου τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού, για τουλάχιστον ένα μήνα κάθε χρόνο.

Τα τεράστια κέντρα δεδομένων, τα «σπίτια» όπου η πλειονότητα των μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης εκπαιδεύονται και αναπτύσσονται, είναι γνωστό ότι είναι ενεργοβόρα, αντιπροσωπεύοντας συλλογικά το 2% της παγκόσμιας ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και μεγάλο αποτύπωμα άνθρακα. Ωστόσο, αυτό που είναι πολύ λιγότερο γνωστό είναι ότι είναι επίσης εξαιρετικά «διψασμένα» και καταναλώνουν τεράστια ποσότητα καθαρού νερού. Για παράδειγμα,τα ιδιόκτητα κέντρα δεδομένων της Google μόνο στις ΗΠΑ κατανάλωσαν 12,7 δισεκατομμύρια λίτρα γλυκού νερού για ψύξη το 2021, περίπου το 90% του οποίου ήταν πόσιμο νερό. Αυτή η εκπληκτική ποσότητα νερού είναι αρκετή για την παραγωγή 6,9 εκατομμυρίων αυτοκινήτων BMW ή 5,7 εκατομμυρίων ηλεκτρικών οχημάτων (συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής κυψελών μπαταριών) από την Tesla, σύμφωνα με στοιχεία κατανάλωσης νερού που δημοσίευσαν οι BMW και Tesla. Το συνδυασμένο αποτύπωμα νερού των κέντρων δεδομένων των ΗΠΑ συνολικά το 2014 υπολογίστηκε σε 626 δισεκατομμύρια λίτρα.

Αυτές οι τεράστιες ποσότητες νερού, οι οποίες είναι κυρίως καθαρό/πόσιμο νερό, χρησιμοποιούνται για να ψύξουν τα μηχανήματα στα data centers όπου, εκτός από «τεχνητή νοημοσύνη», «τρέχουν» και όλες οι υπόλοιπες εφαρμογές που χρησιμοποιούμε (ή όχι) καθημερινά. Η παραπάνω έκθεση επικεντρώνεται στην «τεχνητή νοημοσύνη» καθώς τα μηχανήματα και οι υπολογισμοί που χρειάζονται για αυτήν είναι πιο «βαριά». Όμως η πραγματικότητα δεν είναι και πολύ διαφορετική και χωρίς αυτήν. Τα ηλεκτρικά οχήματα, για παράδειγμα, που αναφέρονται παραπάνω θα ήταν άχρηστα χωρίς την ύπαρξη των ψηφιακών συστημάτων και κατά συνέπεια των data center, τα οποία θα προσφέρουν στον χρήστη (λιγότερο) και στον ιδιοκτήτη (περισσότερο) όλες αυτές τις ψηφιακές υπηρεσίες που υπόσχονται. Έτσι, αυτές οι υποσχέσεις καταλήγουν σε εκμετάλλευση του νερού - και άλλων πολλών φυσικών πόρων -  ακόμα και εκεί που υπάρχει έλλειψη, όπως στην Ουρουγουάη το περασμένο καλοκαίρι, όπου εν καιρώ λειψυδρίας τροφοδοτούσαν τα data centers της google με γλυκό/πόσιμο νερό και τα σπίτια με φιλτραρισμένο θαλασσινό.

Θα ήταν περιττό να υπερασπιστούμε το νερό για το νερό. Γενικά η φύση δεν μας έχει ανάγκη. Εμείς την έχουμε. Αλλά το ζήτημα τώρα είναι πώς την έχει ανάγκη και το νέο παράδειγμα, αυτό της «ψηφιακής μετάβασης» και της «πράσινης ανάπτυξης». Και την έχει ανάγκη πολύ περισσότερο σε σχέση με το προηγούμενο, αφού οι υλικές του προϋποθέσεις είναι πιο απαιτητικές σε φυσικούς πόρους. Το κείμενο που μεταφράζουμε παρακάτω τεκμηριώνει σε έναν βαθμό αυτό ακριβώς· το πώς δηλαδή αυτό που πλασσάρεται ως «πράσινη μετάβαση» και «κριτική στο παλίο ρυπογόνο μοντέλο», δεν είναι παρά ένας ακόμα μύθος της κυρίαρχης αφήγησης.

Καπιταλισμός και περιβαλλοντισμός. Η (μη) οικολογική μετάβαση [2Capitalismo e ambientalismo. La transizione (non) ecologica – Rivista Paginauno, Ιούνιος 2022]

Από την εξόρυξη πρώτων υλών μέχρι την τελική ανακύκλωση, η πράσινη αφήγηση είναι γεμάτη παραλείψεις: περιβαλλοντική καταστροφή, σπατάλη νερού, ρύπανση, εκμετάλλευση, κατανάλωση ενέργειας από την Big Tech. Η τελευταία καπιταλιστική τεχνολογική επανάσταση δεν έχει καμία σχέση με τον περιβαλλοντισμό.

Ας πάρουμε την περίπτωση των ανεμογεννητριών: η ανάπτυξη αυτής της αγοράς θα απαιτήσει, από τώρα έως το 2050, 3.200 εκ. τόνους χάλυβα, 310 εκ. τόνους αλουμινίου και 40 εκ. τόνους χαλκού, καθώς οι ανεμογεννήτριες θα χρειαστούν περισσότερες πρώτες ύλες από προηγούμενες τεχνολογίες. Για την ίδια δυναμικότητα [παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας], οι αιολικές υποδομές θα απαιτούν έως και δεκαπέντε φορές περισσότερο σκυρόδεμα, ενενήντα φορές περισσότερο αλουμίνιο και πενήντα φορές περισσότερο σίδηρο, χαλκό και γυαλί από τις εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούν παραδοσιακά καύσιμα.

O. Vidal, B. Goffe and N. Arndt, Metals for a Low-Carbon Society , Nature Geoscience, τομ. 6 Νοεμβρίου 2013

Η έκθεση δείχνει ξεκάθαρα ότι οι τεχνολογίες που υποτίθεται ότι συμπληρώνουν τη στροφή προς την καθαρή ενέργεια – αιολική, ηλιακή, υδρογόνο και ηλεκτρική – απαιτούν σημαντικά περισσότερους υλικούς πόρους για τη σύνθεσή τους από τα σημερινά παραδοσιακά συστήματα παροχής ενέργειας που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα.

Παγκόσμια Τράπεζα, Ο αυξανόμενος ρόλος των ορυκτών και μετάλλων για ένα μέλλον
χαμηλών εκπομπών άνθρακα, Ιούνιος 2017

Πρέπει να καθαριστούν 8,5 τόνοι πετρώματος για να παραχθεί ένα κιλό βαναδίου, 16 τόνοι για ένα κιλό δημητρίου, 50 τόνοι για το ισοδύναμο γάλλιο και 200 τόνοι για ένα ασήμαντο κιλό ενός ακόμα σπανιότερου μετάλλου, του λουτέτιου.

Guillaume Pitron, Ο πόλεμος των σπάνιων μετάλλων , Luiss Press, 2019

Οικολογική και ψηφιακή μετάβαση: μια φράση που έχει γίνει επιτακτική ανάγκη, ένα σύνθημα που κανείς δεν αμφισβητεί πια. Σπάνια γίναμε μάρτυρες μιας αλλαγής παραδείγματος με τέτοια ταχύτητα: από ένα θέμα που συζητιόταν από μειοψηφικές ομάδες και για συγκεκριμένα θέματα, μέσα σε λίγους μόνο μήνες ο περιβαλλοντισμός μετατράπηκε σε κυρίαρχη σκέψη. Ως γνωστόν, το σημείο καμπής ήταν το 2018 και η Γκρέτα Τούνμπεργκ.

Δεν χρειάζεται να υποκινούμε θεωρίες συνωμοσίας, αρκεί η απλή λογική: ο καθένας από εμάς γνωρίζει ότι μπορούμε να καθόμαστε έξω από το κοινοβούλιο της χώρας μας για μήνες χωρίς να έχουμε καμία προβολή στα μέσα ενημέρωσης, ούτε πρόσκληση να μιλήσουμε στη συνέλευση του ΟΗΕ και στο ετήσιο φόρουμ του Νταβός, εάν το θέμα που προωθούμε δεν διασταυρώνεται με τα συμφέροντα ενός οικονομικού τομέα που είναι ήδη ηγεμονικός ή αγωνίζεται να γίνει τέτοιος μέσα στο καπιταλιστικό πεδίο εξουσίας. Όπως διδάσκει ο Γκράμσι, η ηγεμονία βασίζεται στη συναίνεση: είναι «ηθική και πνευματική κατεύθυνση», είναι μια παιδαγωγική σχέση που βασίζεται στην αναγνώριση της νομιμότητας από τις μάζες. Και η δημιουργία αυτής της συναίνεσης ήταν η δουλειά που ανέθεσε η αναδυόμενη «πράσινη βιομηχανία», στηριζόμενη από την τεχνολογική βιομηχανία, στο κοριτσάκι με τις πλεξούδες.

Μια αθώα, καθαρή, παθιασμένη φιγούρα και εικόνα, πιθανότατα καλή τη πίστη, τέλεια για να μεταμορφωθεί σε σύμβολο μέσα σε μια αφήγηση που χτίστηκε για να αντλήσει δύναμη από το χαρακτηριστικό της γενιάς της: έφηβοι που ζητούν τον λογαριασμό από τους ενήλικες του κόσμου. Πολλές χώρες βρίσκονταν στο δρόμο της αγνόησης των συμφωνιών του Παρισιού του 2015, εν μέσω γενικής αδιαφορίας. Η Γκρέτα Τούνμπεργκ και αυτό που η Σχολή της Φρανκφούρτης όρισε ως «πολιτιστική βιομηχανία» δημιούργησαν τις Παρασκευές για το Μέλλον, με χιλιάδες παιδιά να βγαίνουν στους δρόμους «για έναν καλύτερο κόσμο» και, σε λίγους μήνες, η ηγεμονία επιβεβαιώθηκε: το θέμα της αλλαγής του κλίματος και η ενεργειακή μετάβαση έχει καθιερωθεί στα παγκόσμια τραπέζια και τον Δεκέμβριο του 2019 η Επιτροπή της ΕΕ άρχισε επίσης να μιλά για την «Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία».

Το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής και γενικά της περιβαλλοντικής καταστροφής του πλανήτη υπάρχει, επομένως η προσοχή που έλαβε τελικά η οικολογία είναι θετική. Ωστόσο, η αφήγηση που αποκαλύπτεται είναι ενοχικά μερική, και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού επηρεάζεται από τα καπιταλιστικά συμφέροντα που τη χειραγωγούσαν. Οι λεγόμενες «καθαρές» ενέργειες στην πραγματικότητα συνεπάγονται τη χρήση «βρώμικων» ορυκτών των οποίων η εκμετάλλευση κάθε άλλο παρά καθαρή είναι. Οι λεγόμενες «ανανεώσιμες» ενέργειες βασίζονται στην εκμετάλλευση πρώτων υλών που δεν είναι ανανεώσιμες. Τέλος, η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση είχε πλέον γίνει, για τον καπιταλισμό, αναπόφευκτο και απαραίτητο βήμα - αν και επώδυνο για ορισμένους βιομηχανικούς τομείς – το οποίο θα φέρει μαζί του γεωπολιτικές αλλαγές.

Μη καθαρό και μη ανανεώσιμο

Το σημείο εκκίνησης που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι η οικολογική μετάβαση δεν μπορεί να γίνει χωρίς την ψηφιακή. Πρόκειται για τα λεγόμενα «έξυπνα δίκτυα», δομημένα με λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία θα μπορούν να ρυθμίζουν τη ροή της ηλεκτρικής ενέργειας στα σπίτια και τις βιομηχανίες με βάση τις ανάγκες. Θα είναι αλγόριθμοι πρόγνωσης καιρού που θα βελτιώσουν την απόδοση των φωτοβολταϊκών πανέλων. Είναι ψηφιακοί αισθητήρες που θα μπορούν να ρυθμίζουν την ένταση του φωτισμού στους δρόμους με βάση την κυκλοφορία τους, ενώ οι «μαγνήτες σπάνιων γαιών» είναι το απαραίτητο συστατικό των ηλεκτρικών αυτοκινήτων, των ανεμογεννητριών, των φωτοβολταϊκών πάνελ και όλων των ψηφιακών τεχνολογιών. Μαγνήτες που έκαναν δυνατή τη σημαντική μείωση του βάρους και του μεγέθους των αντικειμένων σε σύγκριση με αυτούς από φερρίτη: με την ίδια ισχύ, οι πρώτοι είναι εκατό φορές μικρότεροι από τους δεύτερους. Αυτοί είναι οι μαγνήτες που επέτρεψαν στους ηλεκτρικούς κινητήρες να ανταγωνιστούν τους θερμικούς, ενώ οι σπάνιες γαίες, με τις καταλυτικές και οπτικές καθώς και μαγνητικές τους ιδιότητες, εισάγονται ως αναντικατάστατα στοιχεία σε smartphone, υπολογιστές, οθόνες όλων των τύπων, ρομποτική (συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτικών), λαμπτήρες χαμηλής ενέργειας, ημιαγωγούς, βιομηχανικά υλικά (για να γίνουν ελαφρύτερα και πιο ανθεκτικά), ηλιακούς συλλέκτες, ανεμογεννήτριες, μπαταρίες ηλεκτρικών αυτοκινήτων κλπ. Ο ηλεκτρομαγνητισμός είναι η ενέργεια ισχύος της πράσινης μετάβασης και οι σπάνιες γαίες είναι η πρώτη ύλη του οικολογικού και ψηφιακού μέλλοντος.

Το βιβλίο του Guillaume Pitron, The War of Rare Metals (Luiss Press, 2019), πλούσιο σε πηγές, σημειώσεις, βιβλιογραφία και παραρτήματα, είναι το κατάλληλο κείμενο για να ξεκινήσετε να κινείστε σε αυτόν τον κόσμο. Υπάρχουν περίπου τριάντα σπάνια μέταλλα [3Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει καταρτίσει κατάλογο με αυτά τα σπάνια μέταλλα, ορίζοντας τα ως «βασικές πρώτες ύλες». Είναι τα εξής: αντιμόνιο, βαρίτης, βηρύλλιο, βισμούθιο, βορικό άλας, κοβάλτιο, άνθρακας οπτάνθρακα, φθορίτης, γάλλιο, γερμάνιο άφνιο, ήλιο, ίνδιο, μαγνήσιο, φυσικός γραφίτης, φυσικό καουτσούκ, νιόβιο, φωσφορίτης, φώσφορος, μέταλλο πυριτίου, τουφένιο, τάνταλο βανάδιο, ιδίδες πλατίνας, μέταλλα της ομάδας πλατίνας, βαριές σπάνιες γαίες και ελαφριές σπάνιες γαίες.], ενώ υπάρχουν 17 στοιχεία σπανίων γαιών [4Σπάνιες γαίες: λανθάνιο, δημήτριο, πρασεοδύμιο, νεοδύμιο, προμέθιο, σαμάριο, ευρώπιο, γαδολίνιο, τέρβιο, δυσπρόσιο, χόλμιο, έρβιο, θούλιο, υττέρβιο, λουτέτιο, σκάνδιο, ύττριο.]. Παρά το όνομά τους, είναι σχετικά άφθονα στον φλοιό της γης, αλλά η εξαγώγιμη συγκέντρωσή τους δεν είναι τόσο υψηλή. Ως εκ τούτου, η διαδικασία εξόρυξης και καθαρισμού είναι μακριά και εξαιρετικά ρυπογόνος και χρησιμοποιεί τεράστιες ποσότητες νερού. Ξεκινάει με τη σύνθλιψη των λίθων και μετά προχωράει στη χρήση χημικών αντιδραστηρίων όπως το θειικό και το νιτρικό οξύ, βήματα που επαναλαμβάνονται δεκάδες φορές. Στο τέλος της διύλισης, εκατοντάδες κυβικά μέτρα νερού παραμένουν φορτωμένα με οξέα και βαρέα μέταλλα που μολύνουν το έδαφος και τους υδροφόρους ορίζοντες. Η εξόρυξη δεν είναι καν απαλλαγμένη από ραδιενέργεια. Όχι λόγω των ίδιων των σπάνιων γαιών, αλλά λόγω ορισμένων ορυκτών (όπως το θόριο ή το ουράνιο) τα οποία χρησιμοποιούνται στη διαδικασία διαχωρισμού που ακολουθεί: ο ρυθμός ραδιενέργειας είναι ασθενής σύμφωνα με τους πίνακες της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας, αλλά είναι απόβλητα που πρέπει να αποθηκευτούν με ασφάλεια για εκατοντάδες χρόνια.

Στην πραγματικότητα, δεν είναι τυχαίο ότι τα κύρια ορυχεία βρίσκονται στον τρίτο κόσμο ή σε αναπτυσσόμενες χώρες. Η ενεργειακή και ψηφιακή μετάβαση, όπως έχει δομηθεί, είναι μια «μετάβαση για τις πλουσιότερες τάξεις», υπογραμμίζει σωστά ο Pitron. Η Γαλλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, είχαν σημαντικά κοιτάσματα και βιομηχανίες. Το ορυχείο Mountain Pass στις ΗΠΑ κυριάρχησε στην αγορά σπάνιων γαιών μέχρι το 1985, για να κλείσει το 2002 λόγω συνεχιζόμενης περιβαλλοντικής ζημίας και επακόλουθων δικαστικών υποθέσεων. Άνοιξε ξανά το 2012 αλλά κήρυξε πτώχευση το 2014, αδυνατώντας να είναι ανταγωνιστικό με την κινεζική αγορά, που γεννήθηκε στο μεταξύ. Από το 2018 προσπαθεί ξανά: ο στόχος των ΗΠΑ να μειώσουν την εξάρτησή τους από την Κίνα για έναν επί του παρόντος στρατηγικό πόρο έχει καταλήξει σε προβλήματα ρύπανσης. Στη δεκαετία του 1980, ο γαλλικός όμιλος Rhône-Poulenc διύλισε το 50% της παγκόσμιας αγοράς σπάνιων γαιών: η ραδιενέργεια ήταν πανταχού παρούσα. Υπό την πίεση των ΜΚΟ και των τοπικών επιτροπών, στα μέσα της δεκαετίας του 1990 εγκατέλειψε το πιο ρυπογόνο μέρος της διαδικασίας παραγωγής, αγοράζοντας μερικώς καθαρισμένα ορυκτά από την Κίνα. Στη συνέχεια, η Δύση ανέθεσε σε εξωτερικούς συνεργάτες την καταστροφή και τη ρύπανση του περιβάλλοντος και σήμερα η Κίνα καλύπτει το 95% των αναγκών του κόσμου σε σπάνιες γαίες.

Παραδόξως, η εκμετάλλευση ενός ορυχείου - και αυτό ισχύει όχι μόνο για τις σπάνιες γαίες αλλά για όλα τα μέταλλα που είναι απαραίτητα για τις πράσινες υποδομές - είναι επίσης μια δραστηριότητα υψηλής έντασης ενέργειας ή, για να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα της οικολογικής μετάβασης, με «ισχυρή εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου». Και θα είναι έτσι όλο και περισσότερο. Διότι η αυξανόμενη ζήτηση θα καλυφθεί με την εκμετάλλευση ακόμη και των λιγότερο κερδοφόρων κοιτασμάτων - όπως συνέβη και με το πετρέλαιο. «Ορισμένοι ειδικοί λένε ότι τα επιβεβαιωμένα αποθέματα σπάνιων ορυκτών είναι μικρότερα από αυτά που υπάρχουν στην πραγματικότητα, αφού απομένουν κοιτάσματα προς ανακάλυψη» αναφέρει ο Pitron, επικαλούμενος τον χημικό Ugo Bardi, «και ότι επομένως δεν θα υπήρχε λόγος ανησυχίας για κίνδυνο έλλειψης. Ωστόσο, η παραγωγή αυτών των μετάλλων τροφοδοτεί μεταξύ του 7 και 8% της παγκόσμιας ενέργειας». Τι θα συνέβαινε εάν η αναλογία αυξανόταν στο 20-30% ή υψηλότερα; Σύμφωνα με τον Bardi, στη Χιλή η ενέργεια που απαιτείται για την εξόρυξη χαλκού αυξήθηκε κατά 50% μεταξύ 2001 και 2010, ενώ η συνολική παραγωγή χαλκού αυξήθηκε μόνο κατά 14%. Επομένως, τα όρια στην εξόρυξη έχουν να κάνουν με την ενέργεια και όχι με την ποσότητα.

Ωστόσο, είναι αναμφίβολα και πεπερασμένοι πόροι, και ήδη αρχίζουμε να μιλάμε για ελλείψεις: με τον σημερινό ρυθμό παραγωγής, τα κερδοφόρα αποθέματα περίπου δεκαπέντε βασικών μετάλλων και σπάνιων μετάλλων θα εξαντληθούν σε λιγότερο από πενήντα χρόνια. Ακόμη και νωρίτερα εάν η ζήτηση αυξανόταν. Και η ζήτηση θα αυξηθεί.
Περιορίζοντας το βλέμμα μας μόνο στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα, η Επιτροπή της ΕΕ έγραψε τον Σεπτέμβριο του 2020 στην τριετή έκθεση Η ανθεκτικότητα των κρίσιμων πρώτων υλών: «Για τις μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων και την αποθήκευση ενέργειας, η ΕΕ θα χρειαζόταν έως και 18 φορές περισσότερο λίθιο και έως και 5 φορές περισσότερο κοβάλτιο από την τρέχουσα προσφορά ολόκληρης της οικονομίας το 2030 και 60 φορές περισσότερο λίθιο και 15 φορές περισσότερο κοβάλτιο το 2050. Εάν δεν αντιμετωπιστεί, αυτή η αύξηση της ζήτησης θα μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα προσφοράς. Η ζήτηση για σπάνιες γαίες που χρησιμοποιούνται σε μόνιμους μαγνήτες, για παράδειγμα στα ηλεκτρικά οχήματα, τις ψηφιακές τεχνολογίες ή τις ανεμογεννήτριες, θα μπορούσε να δεκαπλασιαστεί έως το 2050» [5Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανθεκτικότητα ως προς τις πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας: Χαρτογραφώντας την πορεία προς μεγαλύτερη ασφάλεια και βιωσιμότητα. Διαθέσιμο στα ελληνικά.].

Μέχρι σήμερα, η ανακύκλωση έχει επίσης αποκλειστεί. Έχουν βρεθεί τεχνικές για να το πραγματοποιήσουν αυτό, αλλά είναι αργές και πολύπλοκες διαδικασίες - οι σπάνιες γαίες δεν εισέρχονται στην καθαρή τους κατάσταση στην κατασκευή τεχνολογικών συσκευών αλλά με τη μορφή κραμάτων – ασύμφορες οικονομικά που, με τη σειρά τους, χρησιμοποιούν άλλα χημικά προϊόντα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τονίζει επίσης αυτό στην έκθεση που αναφέρεται παραπάνω: «Η ΕΕ βρίσκεται στην πρώτη γραμμή στον τομέα της κυκλικής οικονομίας και έχει ήδη αυξήσει τη χρήση δευτερογενών πρώτων υλών. Για παράδειγμα, περισσότερο από το 50% ορισμένων μετάλλων όπως ο σίδηρος, ο ψευδάργυρος ή η πλατίνα ανακυκλώνονται και καλύπτουν περισσότερο από το 25% της κατανάλωσης στην ΕΕ. Ωστόσο, στην περίπτωση άλλων πρώτων υλών, ιδίως εκείνων που χρησιμοποιούνται σε τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας ή σε εφαρμογές υψηλής τεχνολογίας, όπως οι σπάνιες γαίες, το γάλλιο ή το ίνδιο, η δευτερογενής παραγωγή αντιπροσωπεύει μόνο μια οριακή συμβολή.

Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, η πτυχή της ανθρώπινης εκμετάλλευσης και της βλάβης στην υγεία. Κάθε τόσο, βγαίνουν φωτογραφίες, για να εξαφανιστούν την επόμενη μέρα - ακόμα και στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, τους πρωταθλητές της οικολογικής και ψηφιακής μετάβασης- παιδιών στη δουλειά, με μισθούς πείνας, βυθισμένα μέχρι τον κορμό τους σε μολυσμένο νερό ορυχείων ή τοξικά απόβλητα . Ήδη το 2016, η ετήσια έκθεση των Pure Earth και Green Cross Switzerland ενημέρωσε την κατάταξη των δέκα κορυφαίων ρυπογόνων βιομηχανιών με βάση τις βλάβες στην υγεία που προκαλούνται στους ανθρώπους: η πρώτη είναι αυτή της ανακύκλωσης χρησιμοποιημένων μπαταριών μολύβδου-οξέος (που χρησιμοποιούνται σε οχήματα), η δεύτερη είναι η εξόρυξη και η επεξεργασία εξόρυξης [6The Toxics Beneath Our Feet - Green Cross Switzerland, Pure Earth – 2016.].

Ακόμη και για τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, την σημαία της πράσινης μετάβασης, η οικολογική ισορροπία ολόκληρου του κύκλου ζωής του οχήματος είναι ακόμα αβέβαιη. Μεταξύ θετικών και άλλων αρνητικών μελετών, αυτό στο οποίο όλοι συμφωνούν είναι ότι η παραγωγή τους - από τη φάση εξόρυξης ορυκτών, στη βιομηχανική κατασκευή, μέχρι την τελική διάθεση - έχει χειρότερο περιβαλλοντικό αντίκτυπο από την παραγωγή αυτοκινήτων με κινητήρες εσωτερικής καύσης, ειδικά λόγω των μπαταριών λιθίου (γενικά καταμετρώνται μόνο οι εκπομπές CO2 και όχι η σπατάλη νερού, η ρύπανση του εδάφους και των υδροφόρων οριζόντων, η αποψίλωση των δασών, η ραδιενέργεια, η καταστροφή της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων κλπ.) Όταν η ανάλυση προχωρήσει στη χρήση του οχήματος, τα σενάρια είναι διαφορετικά, γιατί αυτό που έχει ισχυρό αντίκτυπο είναι το ενεργειακό μείγμα που θα χρησιμοποιηθεί για την φόρτιση, μεταξύ των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και των ορυκτών πηγών.

«Με απλά λόγια», καταλήγει η μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας που αναφέρεται στην αρχή του άρθρου [7The Growing Role of Minerals and Metals for a Low Carbon Future - World Bank 2017], «το μέλλον των πράσινων τεχνολογιών (αιολική, ηλιακή, υδρογόνου και ηλεκτρική) έχει μεγάλη ένταση εξόρυξης υλικών και, εάν δεν γίνει σωστή διαχείριση, θα μπορούσε να υπονομεύσει τις προσπάθειες και τις πολιτικές των χωρών για την επίτευξη στόχων για το κλίμα και τους σχετικούς στόχους βιώσιμης ανάπτυξης. Επιπλέον, έχει δυνητικά σημαντικές επιπτώσεις στα τοπικά οικοσυστήματα, τα υδάτινα συστήματα και τις κοινότητες».

Στις πράσινες τεχνολογίες προστίθενται οι υλικές και ενεργειακές ανάγκες του ψηφιακού κόσμου: το «cloud», η εικονική πραγματικότητα, το διαδίκτυο… Οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας κάνουν ό,τι μπορούν για να πουλήσουν μια αιωρούμενη και ασώματη εικόνα (το σύννεφο...) εγγενώς φιλική στο περιβάλλον, την ώρα που οι σπάνιες γαίες αποτελούν ουσιαστικές και αναντικατάστατες πρώτες ύλες για την τεχνολογία της και ολόκληρη η υποδομή της είναι ριζικά υλική: δορυφόροι, ρουκέτες για την εκτόξευση τους, υπολογιστές που ρυθμίζουν την τροχιά τους και τη μετάδοση πληροφοριών, υποθαλάσσια καλώδια , εναέρια και υπόγεια δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας, τεράστια και πολυάριθμα data centers και τέλος τα tablet, οι υπολογιστές και τα smartphone που έχουμε όλοι στα χέρια μας και τα οποία πρέπει να επαναφορτίζουμε συνεχώς. Μια «μεγαμηχανή» που καταβροχθίζει ενέργεια - και νερό, απαραίτητα για τα συστήματα ψύξης των κέντρων δεδομένων.

Σύμφωνα με μια μελέτη του 2018 [8Assessing ICT global emissions footprint: Trends to 2040 and recommendations. Διαθέσιμη εδώ: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S095965261733233X], «η κατανάλωση ενέργειας των υπολογιστών, των data centers, του εξοπλισμού δικτύων και άλλων συσκευών ΤΠΕ [9ΤΠΕ: Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνιών.] (εξαιρουμένων των smartphone) έχει φτάσει το 8% της συνολικής παγκόσμιας κατανάλωσης και αναμένεται να φτάσει το 14% έως το 2020. Αυτό που προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη είναι ότι αυτοί οι αριθμοί και οι προβλέψεις δεν περιλαμβάνουν τη φάση της κατασκευής, ειδικά υπό το φως του γεγονότος ότι οι συσκευές ΤΠΕ έχουν πολύ μικρότερη ωφέλιμη ζωή (2-5 χρόνια) από οποιοδήποτε άλλο υλικό εξάρτημα». Στην πραγματικότητα, η σχεδιασμένη «αχρήστευση» (το γεγονός δηλαδή ότι οι συσκευές καθίστανται άχρηστες πολύ γρήγορα) τροφοδοτεί τη διαδικασία παραγωγής, από την εξόρυξη μέχρι το τελικό προϊόν. Η ανάλυση προβλέπει ότι μέχρι το 2040 ο τομέας της τεχνολογίας θα αντιπροσωπεύει το 14% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, που ισοδυναμεί με «περισσότερο από το ήμισυ της τρέχουσας συνεισφοράς ολόκληρου του τομέα των μεταφορών».

Σύμφωνα με μια έκθεση του 2019 [10Lean ICT: Towards digital sobriety – The Shift project.], «η κατανάλωση ενέργειας των ΤΠΕ αυξάνεται κατά 9% κάθε χρόνο. Η ψηφιακή μετάβαση, όπως εφαρμόζεται επί του παρόντος, συμμετέχει περισσότερο στην υπερθέρμανση του πλανήτη παρά στην αποτροπή της». Και πάλι, στην ίδια έκθεση: «Το μερίδιο των ΤΠΕ στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου έχει αυξηθεί κατά το ήμισυ από το 2013, από 2,5% σε 3,7%. Η ιδιοποίηση ενός σταδιακά δυσανάλογου μεριδίου της διαθέσιμης ηλεκτρικής ενέργειας αυξάνει την ένταση στην παραγωγή της, η οποία ήδη αγωνίζεται να απελευθερωθεί από τον άνθρακα».

Συμπερασματικά, αυτό που παραλείπει η αφήγηση της οικολογικής και ψηφιακής μετάβασης για να παρουσιαστεί ως βελτιωμένη από περιβαλλοντική άποψη είναι η συνολική ματιά στον βιομηχανικό κύκλο, από την εξόρυξη πρώτων υλών έως την τελική ανακύκλωση, που διέρχεται από την κατασκευή των τεχνολογιών και τις συνολικές ενεργειακές ανάγκες.

Είναι απλά ο καπιταλισμός, μωρό μου!

Από τον άνθρακα με την ατμομηχανή, στο πετρέλαιο με τη θερμική μηχανή, στις σπάνιες γαίες και την ψηφιακή τεχνολογία, ο καπιταλισμός είναι καθ' οδόν. Ήταν πάντα η τεχνολογία αιχμής που καθοδηγούσε και σημάδευε τις φάσεις της βιομηχανικής επανάστασης. Δεν είναι επιλογή, είναι μια εγγενής δυναμική του συστήματος: η επιστημονική πρόοδος - την οποία χρηματοδοτεί το ιδιωτικό κεφάλαιο για να μπορέσει να το κατευθύνει προς τα δικά του συμφέροντα - δημιουργεί νέες αγορές και νέες ευκαιρίες για κέρδη (άφθονα κέρδη, καθώς αρχικά ολιγοπωλιακά ), δημιουργεί ανανέωση της παραγωγής και των αγαθών - νέα συστήματα και νέα αντικείμενα - δημιουργεί νέες επαγόμενες επιθυμίες για την καταναλωτική κοινωνία και νέες κυρίαρχες ιδεολογίες να μετατραπούν σε συναίνεση των κυριαρχούμενων, για να τροφοδοτήσουν την κοινωνία του θεάματος. Χωρίς τεχνική ανανέωση ο καπιταλισμός δεν θα επιβίωνε. Η ψηφιακή τεχνολογία είναι η νέα «ατμομηχανή» και οι σπάνιες γαίες είναι η πηγή ενέργειάς της. Και όπως και στις προηγούμενες μεταβάσεις, υπάρχουν τιμωρημένοι καπιταλιστικοί τομείς που θα εξαφανιστούν - και που τώρα αγωνίζονται να αντισταθούν όσο το δυνατόν περισσότερο - και εταιρείες που θα κλείσουν αν δεν βρουν τον χρόνο να ενημερωθούν· αλλά αυτός είναι ο κανόνας του παιχνιδιού.

Μέσα στο πεδίο της καπιταλιστικής εξουσίας υπάρχει πάντα ο τομέας που κυριαρχεί: είναι ο άξονας της βιομηχανικής επανάστασης που σηματοδοτεί τη φάση, επομένως είναι ιστορικά καθορισμένος και ως κορυφή έχει τη στενότερη σχέση με την πολιτική και την στρατιωτική εξουσία. Σήμερα κυριαρχεί ο ψηφιακός τομέας, ο οποίος όχι μόνο έχει διαποτίσει όλους τους τομείς παραγωγής, από τη βιομηχανία έως τις υπηρεσίες αλλά, αφού συνδέεται με την «πράσινη ανάπτυξη», έχει προωθήσει την άνοδό του μέσω του δημόσιου χρήματος - NRRP, Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, χρηματοδότηση που σχετίζεται με τη μετάβαση κλπ.

Το σύμβολο με τις πλεξούδες, επομένως, θα μπορούσε να προωθήσει μόνο μια μερική αφήγηση της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης, στην οποία παραλείπονται οι μη καθαρές και μη ανανεώσιμες πτυχές. Στην πραγματικότητα, είναι τουλάχιστον αφελές να πιστεύουμε ότι οι πολυεθνικές που είναι οι βασίλισσες της κεφαλαιοποίησης στο χρηματιστήριο, της εκμετάλλευσης της εργασίας, της αξιοποίησης της ζωής και των δεδομένων, λαμβάνουν ξαφνικά υπόψη την περιβαλλοντική μοίρα του πλανήτη και κατά συνέπεια του παγκόσμιου πληθυσμού. Είναι απλά ο καπιταλισμός, μωρό μου!

Ασυμφωνία

Χωρίς να θέλω να ανοίξω κάποια γεωπολιτική ανάλυση - που θα άξιζε μια πολύ πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση - ορισμένες πτυχές είναι ολοφάνερες. Κάθε τεχνολογική επανάσταση αντιστοιχεί σε μια νέα πηγή ενέργειας, που ισοδυναμεί με έναν νέο κύκλο παγκόσμιας ηγεμονίας: τη Μεγάλη Βρετανία με τον άνθρακα, τις Ηνωμένες Πολιτείες με το πετρέλαιο, την Κίνα με τις σπάνιες γαίες.

Για τις δυτικές χώρες η ψηφιακή βιομηχανία, η μηχανή της τρέχουσας καπιταλιστικής επανάστασης, κυβερνά στις ΗΠΑ, αλλά η προμηθεϊκή της φωτιά βρίσκεται στην ουράνια αυτοκρατορία, η οποία έχει σχεδόν φτάσει τη δύναμη και την ικανότητα να φιλοδοξεί να αφαιρέσει την παγκόσμια ηγεμονία από τις Ηνωμένες Πολιτείες . Θα χρειαστεί ακόμα χρόνος - ειδικά για να εκδιωχθεί το δολάριο ως το νόμισμα αναφοράς στον κόσμο. Οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση γνωρίζουν καλά την κρίσιμη κατάσταση. Οι πρώτοι παρακολουθούν προσεκτικά την παγκόσμια παραγωγή και τα αποθέματα σπάνιων γαιών, σε ετήσια έκθεση της κυβέρνησης από το Εθνικό Κέντρο Πληροφοριών για τα Ορυκτά [11Rare Earths Statistics and Information]. Οι δεύτεροι παρακολουθούν την εξάρτησή τους σε «κρίσιμες πρώτες ύλες», που ορίζονται ως «τις πιο σημαντικές από οικονομική άποψη και που παρουσιάζουν υψηλό κίνδυνο εφοδιασμού». Η πρόσβασή τους σε αυτές αποτελεί στην πραγματικότητα «ένα ζήτημα στρατηγικής ασφάλειας για τη φιλοδοξία της Ευρώπης να επιτύχει την Πράσινη Συμφωνία» [12Όπως πριν, στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην υποσημείωση 3.].

Τα ορυκτά και οι σπάνιες γαίες είναι πεπερασμένοι πόροι. Ο κίνδυνος ελλείψεων λαμβάνεται ήδη υπόψη στις μεσοπρόθεσμες/μακροπρόθεσμες αναλύσεις. Βραχυπρόθεσμα, διδάσκει η ιστορία, «έλλειψη» σημαίνει συσσώρευση αποθεμάτων - δηλαδή περιορισμοί εξαγωγών: η Κίνα τους έχει ήδη απειλήσει και τους έχει εφαρμόσει εν μέρει - κερδοσκοπία τιμών και πόλεμοι για τον έλεγχο των πόρων. Αντιμετωπίζουμε μια φάση συγκρούσεων, αυξανόμενων γεωπολιτικών εντάσεων - από τις οποίες πυροδοτήθηκε και ο πόλεμος στην Ουκρανία - αυξάνοντας την ανισότητα και τη φτώχεια.

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τον πλανήτη και τις ζωές μας. Είναι η οικολογική και ψηφιακή μετάβαση, με στόχο τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, το μικρότερο κακό επί του παρόντος; Αν ναι, θα πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζουμε ότι συνεπάγεται υψηλό επίπεδο περιβαλλοντικής καταστροφής. Και να καταλάβουμε, πάνω απ' όλα, ότι ένα οικονομικό σύστημα που επιδιώκει την απεριόριστη συσσώρευση κέρδους, άρα την άπειρη παραγωγή αγαθών και τις επαγόμενες ανάγκες, έναν καταναλωτισμό που βασίζεται στην ανταλλακτική αξία και μια κοινωνία που έχει ξεχάσει την αξία χρήσης, είναι ασυμβίβαστο με την ύπαρξή μας σε έναν πεπερασμένο πλανήτη. Μπορούμε επίσης να εκτοξευθούμε σε έναν νέο Διαστημικό Αγώνα, και αυτό κάνουν ο Elon Musk, ο Jeff Bezos, ο Larry Page και η Big Tech γενικά, ένα κυνήγι για νέες εκμεταλλεύσεις ορυκτών και σχεδιασμοί διαστημικών αποικιών. Η λύση σίγουρα δεν θα βρεθεί εκεί - εκτός αν θέλουμε να θυσιάσουμε χιλιάδες ή εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές και να εγκαταλείψουμε την καταπολέμηση της φτώχειας και της ανισότητας- αλλά μόνο αν πάμε στη ρίζα του προβλήματος: τον καπιταλισμό.

 Μετάφραση: Wintermute

Σημειώσεις

1 - Making AI Less "Thirsty": Uncovering and Addressing the Secret Water Footprint of AI Models. Διαθέσιμη εδώ.
[ επιστροφή ]

2 - Capitalismo e ambientalismo. La transizione (non) ecologica – Rivista Paginauno, Ιούνιος 2022
[ επιστροφή ]

3 - Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει καταρτίσει κατάλογο με αυτά τα σπάνια μέταλλα, ορίζοντας τα ως «βασικές πρώτες ύλες». Είναι τα εξής: αντιμόνιο, βαρίτης, βηρύλλιο, βισμούθιο, βορικό άλας, κοβάλτιο, άνθρακας οπτάνθρακα, φθορίτης, γάλλιο, γερμάνιο άφνιο, ήλιο, ίνδιο, μαγνήσιο, φυσικός γραφίτης, φυσικό καουτσούκ, νιόβιο, φωσφορίτης, φώσφορος, μέταλλο πυριτίου, τουφένιο, τάνταλο βανάδιο, ιδίδες πλατίνας, μέταλλα της ομάδας πλατίνας, βαριές σπάνιες γαίες και ελαφριές σπάνιες γαίες.
[ επιστροφή ]

4 - Σπάνιες γαίες: λανθάνιο, δημήτριο, πρασεοδύμιο, νεοδύμιο, προμέθιο, σαμάριο, ευρώπιο, γαδολίνιο, τέρβιο, δυσπρόσιο, χόλμιο, έρβιο, θούλιο, υττέρβιο, λουτέτιο, σκάνδιο, ύττριο.
[ επιστροφή ]

5 - Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανθεκτικότητα ως προς τις πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας: Χαρτογραφώντας την πορεία προς μεγαλύτερη ασφάλεια και βιωσιμότητα. Διαθέσιμο στα ελληνικά εδώ.
[ επιστροφή ]

6 - The Toxics Beneath Our Feet - Green Cross Switzerland, Pure Earth – 2016. Διαθέσιμο εδώ.
[ επιστροφή ]

7 - The Growing Role of Minerals and Metals for a Low Carbon Future - World Bank 2017
[ επιστροφή ]

8 - Assessing ICT global emissions footprint: Trends to 2040 & recommendations. Διαθέσιμη εδώ.
[ επιστροφή ]

9 - ΤΠΕ: Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνιών.
[ επιστροφή ]

10 - Lean ICT: Towards digital sobriety – The Shift project. Διαθέσιμη εδώ.
[ επιστροφή ]

11 - Rare Earths Statistics and Information
[ επιστροφή ]

12 - Όπως πριν, στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην υποσημείωση 3.
[ επιστροφή ]