#13 - 10/2018

τι είναι τα data και σε ποιον ανήκουν;

Τα data (και η γενικευμένη, καθολική data-ποίηση) είναι το καινούργιο “χρυσάφι”, η καινούργια ατέλειωτη πρώτη ύλη του βιοπληροφορικού καπιταλισμού. Η 4η βιομηχανική επανάσταση στηρίζεται παντού στα data, στα δεδομένα: στη συγκέντρωση, στη διαχείριση και στην επεξεργασία τους, στην καπιταλιστική αξιοποίησή τους. Όλα τα αναγγελμένα θαύματα της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, απ’ το internet of things μέχρι το cloud, απ’ την εξατομικευμένη ιατρική μέχρι την καθολική μεσολάβηση / μηχανοποίηση της καθημερινής ζωής, στηρίζονται στα ή περνάνε μέσα από τα data.

Δεν θα ήταν δυνατόν να υποτιμήσουμε αυτήν την εξέλιξη. Σ’ αυτό το τεύχος δημοσιοποιούμε μεταφρασμένο ένα πολύ πρόσφατο (21 Αυγούστου) άρθρο του Dennis Snower [*O 68χρονος αμερικάνος Dennis Snower είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου του Κιέλου για την Παγκόσμια Οικονομία, και ερευνητής του Κέντρου Ερευνών Οικονομικής Πολιτικής (διεθνές think tank, θεωρούμενο “αριστερό”, με έδρα την Ουάσιγκτον).] με θέμα αυτό που ο ίδιος ονομάζει “Χειραφέτηση απ’ την ψηφιακή σκλαβιά”. Το ενδιαφέρον του άρθρου, εκτός απ’ το “κύρος” του συγγραφέα του, είναι ότι θέλει να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας “αριστερής” ιδεολογικής κατεύθυνσης σε ότι αφορά το ζήτημα “data” που, κατά την άποψή μας, είναι επικίνδυνα χειραγωγική· ενόσω μιλάει για “ελευθερία”. Ακριβώς γι’ αυτό ακολουθεί ένα δεύτερο κείμενο, δικό μας.
Χωρίς να προκαταλάβουμε περισσότερο την ανάγνωση και την γνώμη σας για το άρθρο του Snower, σημειώνουμε ότι εστιάζει:
- σ’ αυτό που ονομάζει “ψηφιακή σκλαβιά”, δηλαδή την δωρεάν παροχή των δεδομένων μας, που πρέπει να αντικατασταθεί (όπως υποστηρίζει) απ’ την δυνατότητά μας να τα πουλάμε· και
- σ’ αυτό που ονομάζει “ψηφιακή ταυτότητα”, εννοώντας την σαν την ικανή και αναγκαία μορφή της κατοχύρωσης της ατομικής μας ιδιοκτησίας πάνω στα data μας.

Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι κανένα απ’ αυτά τα δύο ζητήματα δεν είναι “χτεσινό”. Ούτε ο Snower είναι ο πρώτος ή, έστω, ο πιο διάσημος που υποστηρίζει τις θέσεις που θα διαβάσετε στη συνέχεια. Είναι κάποιος ανάμεσα σε άλλους, μέσα σε μια ευρύτερη προπαγανδιστική εκστρατεία υπέρ των big data η οποία, στο αγγλοσαξονικό κόσμο τουλάχιστον, έχει ηλικία λίγων χρόνων. Ωστόσο, επειδή διάφορες “μετρήσεις της κοινής γνώμης” δείχνουν ότι στην ηπειρωτική ευρώπη, αντίθετα απ’ ότι συμβαίνει στην αγγλόσφαιρα (ηπα, αγγλία, αυστραλία) και στην ανατολική ασία (ιαπωνία, κίνα), υπάρχει μια έντονη δυσπιστία απέναντι στα θαύματα του είδους “big data”, η προσπάθεια του Shower, έχει ίσως μια ιδιαίτερη σημασία...

Ziggy Stardust

χειραφέτηση απ’ την ψηφιακή δουλεία

Φανταστείτε ένα νέο είδος σκλαβιάς - πείτε την σκλαβιά 2.0. Οι σκλάβοι δουλεύουν δωρεάν για τους ιδιοκτήτες τους· σαν αντάλλαγμα οι ιδιοκτήτες δίνουν στους δούλους δωρεάν φαγητό, ρούχα και στέγη. Επιπλέον - κι αυτό είναι η καινούργια προσθήκη - οι σκλάβοι είναι ελεύθεροι να εγκαταλείψουν τους ιδιοκτήτες τους όποτε θέλουν, αλλά αν φύγουν πρέπει να αφήσουν πίσω όλα τους τα υπάρχοντα, τους φίλους και τις σχέσεις τους, την υπόληψή τους και όλες τις εξωτερικές πλευρές της ταυτότητάς τους. Μια αγορά εργασίας που θα κτιζόταν πάνω σ’ αυτό το σύστημα θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτελεσματική και δίκαιη;
Η προφανής απάντηση: Ηλίθια ερώτηση, φυσικά και όχι. Αλλά αυτή η ηλίθια ερώτηση έχει γίνει ιδιαίτερα σημαντική για όλους μας σήμερα, μιας και είμαστε σκλάβοι 2.0 στον ψηφιακό κόσμο. Δίνουμε πληροφορίες για εμάς δωρεάν. Αυτή η δωρεάν εργασία επιτρέπει στα ψηφιακά δίκτυα - τις “μεγάλες 5” (Apple, Facebook, Amazon, Google, και Microsoft) - να συσσωρεύουν μεγάλα κέρδη. Σαν αντάλλαγμα μας δίνουν δωρεάν εφαρμογές και άλλες ιντερνετικές υπηρεσίες. Είμαστε ελεύθεροι να εγκαταλείψουμε οποιοδήποτε δίκτυο στο οποίο συμμετέχουμε, αλλά αν το κάνουμε, πρέπει να τα εγκαταλείψουμε όλα σ’ αυτά τα δίκτυα - τις πληροφορίες τις σχετικές μ’ εμάς, τις επαφές μας, τη γνώμη των άλλων για εμάς, τις ψηφιακές μας ταυτότητες. Δεν έχουμε δικαίωματα ιδιοκτησίας στα data που παράγουμε, και μόνο παράγοντας τέτοια data μπορούμε να έχουμε οφέλη απ’ τα ψηφιακά δίκτυα στα οποία συμμετέχουμε. Αυτή η σχέση ανάμεσα στα ψηφιακά δίκτυα και τους χρήστες τους είναι η ψηφιακή δουλεία 2.0.

Ένα αναποτελεσματικό και άδικο σύστημα

Αυτό το σύστημα είναι αναποτελεσματικό, αφού οι αγορές δεν μπορούν να παράξουν αποτελεσματικότητα όταν η ανταλλαγή εμπορευμάτων - πληροφορίες ιδιωτών έναντι κάποιων υπηρεσιών στο διαδίκτυο - είναι δωρεάν. Είναι το ανάλογο των παλιών σκλάβων που προσέφεραν δωρεάν εργασία με αντάλλαγμα δωρεάν φαγητό, ρούχα και στέγη. Δεν υπάρχει φυσικά καμία εγγύηση ότι η οριακή αξία των δωρεάν υπηρεσιών ίντερνετ που λαμβάνει ο καθένας είναι ίση με την οριακή αξία των πληροφοριών που δίνει για τον εαυτό του. Το αντίθετο. Έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι η αξία των πληροφοριών που δίνουν οι χρήστες στους ιδιοκτήτες των δικτύων είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ την αξία των υπηρεσιών που λαμβάνουν δωρεάν - όπως ακριβώς η οριακή αξία της εργασίας των σκλάβων ξεπερνούσε κατά πολύ την οριακή αξία του φαγητού, των ρούχων και της στέγης που έπαιρναν σαν αντάλλαγμα. Οι άνθρωποι με αναβαθμισμένα προσόντα στην παραγωγή data δεν έχουν κίνητρο να αξιοποιήσουν τα ταλέντα τους αν τα δεδομένα που δίνουν είναι δωρεάν. Τα χωρίς κόστος data, απ’ την άλλη, δεν δίνουν κανένα κίνητρο στην ανάπτυξη ικανοτήτων που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τις ιντερνετικές υπηρεσίες.
Αυτά τα είδη αναποτελεσματικότητας γίνονται ανεκτά απ’ τους παρόχους ψηφιακών υπηρεσιών, επειδή αυτά που χάνουν εξαιτίας τους τα κερδίζουν με το παραπάνω μέσω της δύναμης που αποκτούν στην αγορά μέσω της ψηφιακής σκλαβιάς 2.0. Ο Hal Varian, ο επικεφαλής οικονομολόγος της google, υποστηρίζει ότι τα data σήμερα είναι άφθονα και, κατά συνέπεια, σχεδόν χωρίς αξία, την ίδια στιγμή που οι σχεδιαστές των δικτύων είναι λίγοι και, κατά συνέπεια, παράγουν το μεγαλύτερο μέρος της αξίας στις ψηφιακές υπηρεσίες. Αυτός ο ισχυρισμός είναι αυτοαναφορικός. Είναι ανάλογος με το να υποστηρίζε κανείς ότι η δουλειά των σκλάβων, στην κορύφωση της σκλαβιάς, ήταν άφθονη και ότι το μεγαλύτερο μέρος της αξίας παραγόταν απ’ τους σχεδιαστές των καλλιεργειών όπου οι σκλάβοι δούλευαν. Είναι αδύνατο να υπολογιστεί η οριακή συμβολή των παρόχων δεδομένων και των σχεδιαστών των ψηφιακών δικτύων όταν η μία απ’ αυτές τις ομάδες δουλεύει δωρεάν. Επιπλέον, όπως σημειώνουν οι Posner και Weyl (2018), δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η οριακή αξία των δεδομένων που παράγονται απ’ τους χρήστες των δικτύων πέφτει όταν αυξάνει η ποσότητά τους, με δεδομένο ότι αυτά τα δεδομένα χρησιμοποιούνται για να κατασκευαστούν αλγόριθμοι για όλο και πιο σύνθετα θέματα (όπως η αναγνώριση προσώπου και συναισθημάτων, καθώς και οι προβλέψεις συμπεριφορών και συνειδήσεων).
Εκτός από αναποτελεσματικό το σύστημα είναι και άδικο, αφού οι ιδιοκτήτες των ψηφιακών δικτύων κατέχουν συντριπτική εξουσία. Είναι ιδιοκτήτες της πρόσβασης στα ψηφιακά δεδομένα στα οποία στηρίζονται οι χρήστες, σχεδόν όπως οι παλιοί ιδιοκτήτες σκλάβων ήταν ιδιοκτήτες της πρόσβασης και στις βασικές τους ανάγκες. Το γεγονός ότι οι ιδιοκτήτες σκλάβων έδιναν κάτι με αξία στους σκλάβους τους δεν έκανε την ανταλλαγή δίκαιη. Οι ιδιοκτήτες σκλάβων ήταν σε θέση να ασκούν την εξουσία τους στην αγορά για το δικό τους όφελος, όπως κάνουν σημερα οι ιδιοκτήτες των ψηφιακών δικτύων.

Η λύση: ψηφιακή χειραφέτηση

Υπάρχει μια δυναμική λύση απέναντι σ’ αυτό το τερατωδώς άδικο και σπάταλο σύστημα: η ψηφιακή χειραφέτηση. Ακριβώς όπως η χειραφέτηση απ’ την παλιά σκλαβιά έδωσε στους σκλάβους δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στις υπηρεσίες που παρείχαν, έτσι η χειραφέτηση απ’ την ψηφιακή σκλαβιά πρέπει να δώσει στους χρήστες δικαίωματα ιδιοκτησίας πάνω στα δεδομένα που παράγουν.
Από την στιγμή που οι χρήστες δεν έχουν ιδιοκτησιακά δικαίωματα πάνω στα δεδομένα τους, γενικά δεν γνωρίζουν πως χρησιμοποιούνται οι πληροφορίες τους. Είναι αντικείμενα χειραγωγικών διαφημίσεων που εκμεταλλεύονται τα δεδομένα τους. Είναι εκτεθειμένοι σε επιθέσεις από hackers. Είναι σε μεγάλο βαθμό αδύναμοι στα χέρια των παγκόσμιων ψηφιακών μονοπωλίων. Είναι εκτεθειμένοι στην ψηφιακή αυτοματοποίηση, δίνοντας την δυνατότητα στις μηχανές να αναλάβουν δουλειές ρουτίνας που κάνουν οι ίδιοι, χωρίς να έχουν την δυνατότητα να δημιουργήσουν καινούργια, δημιουργημένα απ’ τους χρήστες, είδη εργασίας. Όλα αυτά τα προβλήματα μπορούν να ξεπεραστούν μέσα απ’ την αναγνώριση ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στους ψηφιακούς χρήστες, για το γεγονός ότι παρέχουν τα δεδομένα τους.
Υπάρχει ένα μικρός αλλά διευρυνόμενος αριθμός διορατικών πολιτικών που ζητούν μια τέτοια μεταρρύθμιση. Πρόσφατα, στο Global Solutions Summit, η καγκελάριος Merkel πρότεινε ότι τα ψηφιακά δεδομένα θα πρέπει να τιμολογούνται και οι χρήστες να μπορούν να τα πωλούν. Δεν αξίζει να είναι κανείς διστακτικός απέναντι σε μια τέτοια μεταρρύθμιση - την βελτίωση της προστασίας των δεδομένων, την δυνατότητα των χρηστών να έχουν περισσότερες πληροφορίες για το πως χρησιμοποιούνται τα δεδομένα τους, κλπ - μιας και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι θα υπάρξουν δυνατές φωνές απ’ τις ομάδες ειδικών ψηφιακών συμφερόντων που θα μας ζητήσουν να είμαστε διστακτικοί. Μια περιεκτική λύση - που θα προσφέρει αληθινή χειραφέτηση - είναι εφικτή. Έχουμε τη γνώση και την τεχνολογία να την εφαρμόσουμε. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι η πολιτική θέληση.
Η λύση θα μπορούσε να ονομαστεί Digital Freedom Pass (DFP). Αυτό το DFP σημαίνει ότι κάθε άτομο θα έχει ένα ψηφιακό ισοδύναμο ενός πορτοφολιού, το οποίο θα περιέχει κοστολογημένα κομμάτια της ψηφιακής ταυτότητάς του/της. Επιπλεον, κάθε άτομο να έχει ένα ιδιωτικό κλειδί, το οποίο θα επιτρέπει την πρόσβαση στο πορτοφόλι του και στα κρυπτογραφημένα δεδομένα του σε απεριόριστο μεν αλλά μόνο εγκεκριμένο σύνολο άλλων ατόμων. Το άτομο, μ’ αυτό τον τρόπο, θα έχει έλεγχο ποια δεδομένα του θα μοιραστεί, με ποιον και πότε. Αυτό θα κάνει το πρόσωπο “κυρίαρχο” πάνω στην ψηφιακή του ταυτότητα, μια κατάσταση που θα μπορούσε να ονομάζεται “αυτοελεγχόμενη ταυτότητα”.

Στον κόσμο της τεχνολογίας, η “ψηφιακή ταυτότητα” είναι πληροφορίες για κάποια οντότητα (για παράδειγμα έναν ιδιώτη) που αντιπροσωπεύουν αυτήν την οντότητα. Η ψηφιακή ταυτότητα δημιουργείται απ’ την χρήση προσωπικών πληροφοριών και τις πράξεις των ατόμων στο διαδίκτυο. Στον πραγματικό κόσμο, είναι ο καθένας μας πάροχος των στοιχείων της ταυτότητάς μας, εφόσον παράγουμε τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στους άλλους να μας αναγνωρίσουν. Στο διαδίκτυο έχουμε “παρόχους ταυτότητας”, που μας προμηθεύουν με δείκτες αναγνώρισης (συχνά ένα password) που ισχύει σε συγκεκριμένα domain, αποδεικνύοντας ότι είμαστε εμείς. Κατά συνέπεια, οι πάροχοι ταυτότητας εστιάζουν σ’ εκείνα τα χαρακτηριστικά μας που έχουν σχέση με τον δικό τους οργανισμό και τα δικά του χαρακτηριστικά και τους στόχους του. Αυτά τα χαρακτηριστικά ταυτοποίησης ανήκουν στον ψηφιακό οργανισμό, όχι σ’ εμάς. Οπότε, τελικά, αποκτάμε έναν μεγάλο αριθμό online προσωπικοτήτων σκόρπιων σε διάφορες εταιρείες. Αντίθετα, η “αυτοελεγχόμενη ταυτότητα” κρατάει την ταυτότητά μας στα δικά μας χέρια.

Οι ψηφιακές ταυτότητες πρέπει να είναι “ασφαλείς”, που σημαίνει ότι πρέπει να καλύπτουν προδιαγραφές ιδιωτικότητας και αλήθειας. “Ασφάλεια” σημαίνει ότι μόνο εγκεκριμένοι παραλήπτες θα έχουν πρόσβαση στην ψηφιακή σου ταυτότητα· “αλήθεια” σημαίνει ότι οι πληροφορίες που περιλαμβάνονται στην ψηφιακή σου ταυτότητα είναι σωστές. Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica και άλλα παρόμοια δείχνουν ότι υπάρχουν σοβαρά προβλήματα σε σχέση με την ιδιωτικότητα. Η απουσία ενός υπόβαθρου ελέγχου αυθεντικότητας των πληροφοριών που οι χρήστες παρέχουν στους παρόχους ψηφιακής ταυτότητας δημιουργεί προβλήματα πλαστότητας.

Προϋποθέσεις για την επιτυχία της ψηφιακής χειραφέτησης

Η αυτοελεγχόμενη ταυτότητα δίνει στο άτομο τον έλεγχο της ψηφιακής ταυτότητάς του / της, δίνοντάς του την πλήρη πρόσβαση στα δεδομένα του· κάτι που είναι πρωτάκουστο στη σημερινή ψηφιακή επικράτεια. Η ψηφιακή ταυτότητα του καθενός θα πρέπει να είναι σταθερή, διαρκής, φορητή, διαλειτουργική και ασφαλής. Αυτές οι ιδιότητες έχουν αναγνωριστεί σαν σημαντικές προϋποθέσεις για να επιτευχθεί η ελευθερία στον ψηφιακό χώρο.
Εφόσον τα άτομα θα είναι υπεύθυνα για τις ψηφιακές τους ταυτότητες, θα είναι τα ίδια που θα έχουν την ευθύνη να ικανοποιούνται αυτές οι προϋποθέσεις. Για να το πετύχουν αυτό, θα χρειαστούν δημόσια βοήθεια στη διαχείριση των ψηφιακών ταυτοτήτων. Για παράδειγμα, θα χρειαστεί να έχουν πρόσβαση σε χρήσιμες ψηφιακές πηγές απόδειξης της ορθότητας των πληροφοριών που δίνουν και λαμβάνουν (μέσω ψηφιακών υπογραφών τρίτων μερών, που θα αποδεικνύουν την αυθεντικότητα των πληροφοριών), διαδικασίες που θα εξασφαλιζουν την συναίνεση στη χρήση του περιεχομένου και στη μεταφορά των δεδομένων, και συστήματα που θα διασφαλίζουν συναινετικά δικαίωματα χρήσης των ατομικών δεδομένων. Η εφαρμογή τέτοιων συστημάτων μπορεί να πάρει έμπνευση από εφαρμογές αποκέντρωσης, όπως είναι το blockchain και τα έξυπνα συμβόλαια. Αυτές οι εφαρμογές μας επιτρέπουν να αναζητούμε αποκεντρωμένους εγγυητές ταυτότητας, χωρίς να υπάρχει ένας συγκεντρωτικός κατάλογος. Επιτρέπουν σε όλους να επιβεβαιώνουν τα δεδομένα για τους εαυτούς τους, χρησιμοποιώντας αποκεντρωμένους, αξιόπιστους τρόπους.

Απ’ την στιγμή που η ψηφιακή ταυτότητα θα πρέπει να λειτουργεί μέσα (και) σε νομικές διαδικασίες, θα είναι ζωτικής σημασίας να διαμορφωθεί ένα διεθνές νομικό πλαίσιο που θα εξασφαλίζει αυτές τις λειτουργίες. Γι’ αυτόν τον σκοπό, ο “γενικός νόμος προστασίας των δεδομένων” (general data protection regulation, GDRP) χρησιμοποιεί τις βασικές αρχές του Lex loci solutionis [1Για παράδειγμα τα γενέθλια σαν (σημαντική) προσωπική στιγμή / γιορτή είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα ληξιαρχεία και την αστυνομική ταυτότητα και δεν υπήρχε πριν απ’ αυτήν. Σε αντίθεση με την ονομαστική γιορτή που ήταν δεμένη με τον θρησκευτικό ετήσιο κύκλο, αλλά και τις σχέσεις συγγένειας / διαδοχής / κληρονομιάς.] σύμφωνα με τις οποίες οι συναλλαγές συνδέονται με την υπηκοότητα των ατόμων που εμπλέκονται σ’ αυτές.

Αυτό που ονομάζω Digital Freedom Pass καλύπτει όλη την γκάμα των αυτοελεγχόμενων ταυτοτήτων, μαζί με τις υποστηρικτικές τεχνολογίες, τα νομικά συστήματα και τις τυποποιημένες διεπαφές. Το DFP τοποθετεί τους χρήστες στο κέντρο της διαχείρισης των ταυτοτήτων τους. Επιτρέπει στους χρήστες να χρησιμοποιούν την ταυτότητά τους σε διαφορετικές τοποθεσίες, πάντα όμως με την δική τους έγκριση. Επιπλέον, αφού οι αποκεντρωμένες ταυτότητες είναι δύσκολα προσβάσιμες, είναι επίσης δύσκολο να χακαριστούν.

Αυτό το σχήμα έχει γίνει ήδη αντικείμενο επεξεργασίας και εφαρμόζεται σε μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις. Το openID, ένα ανοικτό και αποκεντρωμένο πρωτόκολο πιστοποίησης, επιτρέπει στους χρήστες του να ελέγχουν τα προσωπικά δεδομένα τους δίνοντάς τους την δυνατότητα να ταυτοποιηθούν από άλλους χρήστες, χωρίς να είναι απαραίτητοι εξωτερικοί πάροχοι ταυτότητας. Το ID2020 είναι μια συνεργασία δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, που έχει σκοπό να παρέχει σε κάθε άτομο στον πλανήτη πρόσβαση σε μια προσωπική, ιδιωτική, ασφαλή, διαρκή, και φορητή ψηφιακή ταυτότητα, με βάση τον στόχο νο 16 του προγράμματος του οηε για βιώσιμη ανάπτυξη. [2Μπορεί να βρει κανείς άλλα προσωπικά δεδομένα: για παράδειγμα το είδος των πτυχίων και των πιστοποιητικών γνώσεων που έχει κάποιος. Πράγματι, γι’ αυτά έχει προηγηθεί μεγάλος κόπος. Ανεκτίμητα πολύς!!! Έτσι ώστε αν επρόκειτο να τα πουλήσει κανείς κοστολογώντας τον κόπο της εκπαίδευσής του/της, θα ήταν πανάκριβα προσωπικά δεδομένα• που κανείς δεν θα ενδιαφερόταν να αγοράσει στις “εργασιακές” τιμές τους!!!] Το DFP μπορεί να οδηγήσει τέτοιες πρωτοβουλίες.
Το DFP δίνει την βάση για την πώληση των δεδομένων των χρηστών στις ψηφιακές εταιρείες. Η διαδικασία τέτοιων ψηφιακών πωλήσεων θα πρέπει να φορολογείται, και τα έσοδα να χρησιμοποιούνται για την επέκταση και την αναβάθμιση της πρόσβασης στο ίντερνετ, καθώς και για την μείωση του κόστους πρόσβασης στο διαδίκτυο για μειονεκτούντα άτομα.

Αλλά το DFP δεν θα γίνει από μόνο του. Υπάρχουν πάρα πολλές εταιρείες που τα συμφέροντά τους είναι να συνεχίσουν να έχουν τον έλεγχο των δεδομένων των χρηστών. Ούτε η σκλαβιά εξαφανίστηκε μόνη της. Για να είναι πετυχημένο το DFP χρειάζεται ευρύτερη αποδοχή. Για να υπάρξει τέτοια ευρύτερη αποδοχή στην Ε.Ε. θα χρειαστεί ένα νομικό πλαίσιο. Το DFP μπορεί να παίξει κεντρικό ρόλο στην διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής ενιαίας ψηφιακής αγοράς, και σαν υποστήριξη στο GDRP. Η πρόοδος σ’ αυτό το μέτωπο θα βάλει την Ε.Ε. στην πρωτοπορεία ενός κινήματος για την παγκόσμια χειραφέτηση των ανθρώπων απ’ την τωρινή ψηφιακή σκλαβιά.

Η άνοδος των παντοδύναμων ψηφιακών μονοπωλίων - που είναι συνδεδεμένη με την άνοδο των ανισοτήτων στις σημαντικότερες οικονομίες της αγοράς, την χειραγώγηση μεγάλης κλίμακας στην ψηφιακών χρηστών για πολιτικούς σκοπούς και μια εκτεταμένη αδυναμία των ψηφιακών χρηστών να ελέγξουν τους επιχειρηματικούς σκοπούς που υπηρετούν τα δεδομένα τους - απειλεί να υπονομεύσει τις οικονομίες της αγοράς και τις δημοκρατικές διαδικασίες. Το DFP μπορεί να προκαλέσει μια αντιστροφή αυτών των ανησυχητικών τάσεων, αφού θα μας δώσει ιδιοκτησιακά δικαιώματα πάνω στην πιο σημαντική περιουσία μας - τις πληροφορίες για εμάς - και, έτσι, θα μπορέσει να μας δώσει την πιο πολύτιμη ελευθερία στη σφαίρα της οικονομίας: την ελευθερία της επιλογής.

Dennis Snower

προσοχή στους “ελευθερωτές”!!!

Αποδίδεται στον Γκράμσι, απ’ τις Σημειώσεις της Φυλακής, η φράση “το παλιό έχει πεθάνει, το καινούργιο δεν έχει γεννηθεί ακόμα, ενδιάμεσα παρατηρούνται νοσηρά φαινόμενα”. Παρότι ο ιταλός κομμουνιστής έδειχνε τη νοσηρότητα μιας ορισμένης μεταβατικής περιόδου (o Gramsci έγραψε τις συγκεκριμένες σημειώσεις στη φυλακή μεταξύ 1929 και 1935) υπήρχε ένα αισιόδοξο στοιχείο στην παρατήρησή του. Ότι “το καινούργιο θα γεννηθεί” οριστικά κάποια στιγμή και, κατά συνέπεια, η ενδιάμεση νοσηρότητα θα τελειώσει. Τι θα συνέβαινε όμως αν το “καινούργιο” γεννιόταν και ξαναγεννιόταν διαρκώς, αναδυόμενο μέσα από μια εξελισσόμενη νοσηρότητα την οποία, ωστόσο, θα αναπαρήγαγε, άλλοτε σαν το λίπασμά του κι άλλοτε σαν την ομίχλη γύρω του; Η απάντηση δεν είναι ούτε απλή ούτε εύκολη.

Εν τω μεταξύ συμβαίνει και κάτι άλλο, ειδικά σε μεταβατικές περιόδους: εμφανίζονται πολλοί και διάφοροι “σοφοί”, τσαρλατάνοι δηλαδή που παριστάνουν τους “προφήτες” και τους “σωτήρες” - βγάζοντας το ψωμί τους (ή το πεντεσπάνι τους). Ο Dennis Snower - με βάση τα πιο λεγόμενά του - μπορεί άνετα να τοποθετηθεί σ’ αυτόν τον γαλαξία.

μπορεί κανείς να μιλάει για την “παραγωγή των δεδομένων του” ως εργασία;

Η αναφορά του Snower στη σκλαβιά και στην (καπιταλιστική) “ανατροπή / μετατροπή” της σε μισθωτή σχέση γίνεται για να υποστηρίξει ότι το πιο φυσιολογικό (και το πιο απελευθερωτικό) πράγμα στον κόσμο θα ήταν αντί να παρέχουμε δωρεάν τα data μας, να τα πουλάμε. Φυσικά στον καπιταλισμό του 21ου αιώνα ο καθένας μπορεί να πουλάει ότι θέλει. Υπάρχει, όμως, ουσιαστική σχέση ανάμεσα στην εργασία (άμμισθη, μισθωτή, κατ’ αποκοπήν, εργολαβική...) και στην “παραγωγή δεδομένων”; Μ’ άλλα λόγια: ο καθένας από εμάς σαν άτομο και το είδος μας συνολικά εργάζεται όταν εμφανίζεται σαν “παραγωγός δεδομένων”; Εντέλει: ακόμα και η ίδια η λέξη / διαδικασία “παραγωγή” ταιριάζει στα data;

Ας το ερευνήσουμε ξεκινώντας με παραδείγματα. Η ημερομηνία / χρονολογία γέννησης, ο τόπος γέννησης, και το επίπεδο σακχάρου στην τελευταία εξέταση αίματος είναι τρία “δεδομένα”. Τρία data. Μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι εργάζεται όποιος / όποια γεννιέται κάποια στιγμή, κάπου· ή όταν κάνει εξέταση αίματος; Είναι αδύνατο... Ας μην βγάλουμε όμως, ακόμα, οριστικό και γενικό συμπέρασμα. Σημειώνοντας, ωστόσο, ότι η έννοια της αξίας σαν αποτελέσμα της εργασίας είναι αρκετά δουλεμένη (τόσο απ’ τον Μαρξ όσο και πριν απ’ αυτόν).
Ποια είναι, τώρα, η αξία του “προσωπικού δεδομένου” μου που λέγεται ημερομηνία / χρονολογία γέννησης, ή τόπος γέννησης, ή επίπεδο σακχάρου στο αίμα; Ξέρουμε για το πρώτο ότι επί αιώνες δεν είχε καμία αξία· ούτε καν στις πρώτες φάσεις του καπιταλισμού. Άρχισε να αποκτάει αξία γραφειοκρατικής ταξινόμησης των πληθυσμών, αξία για την βιοπολιτική της εξουσίας, όταν τα καπιταλιστικά κράτη ξεκίνησαν να οργανώνουν γενικές υποχρεώσεις των υπηκόων τους προς αυτά, όπως η εκπαίδευση, η γενική φορολόγηση ή η στράτευση σε συγκεκριμένη ηλικία. Και, κατά συνέπεια, άρχισαν τις γενικές καταγραφές (ληξιαρχικές πράξεις γέννησης και θανάτου, αστυνομικές ταυτότητες...) Ο τόπος γέννησης, απ’ την άλλη, είχε (και ενδεχομένως εξακολουθεί να έχει) μεγάλη (συναισθηματική) αξία εφόσον ήταν άμεσα συνδεδεμένος με την καθημερινή ζωή, τις στενές ή ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις, τα ήθη και τα έθιμα, ακόμα και με τις ομιλούμενες διαλέκτους. Η καταγραφή του τόπου γέννησης απ’ τα κράτη, συνδεδεμένη με τον έλεγχο της κινητικότητας του πληθυσμού (με ζητήματα χωροταξίας και δημόσιας υγείας δηλαδή), είχε ιδιαίτερη αξία για την οργάνωση της κρατικής γραφειοκρατίας· όμως είχε εντελώς διαφορετική αξία από την υποκειμενική αξία της εντοπιότητας.
Κι αυτό ήταν όλο: δύο προσωπικά δεδομένα που κάποια στιγμή έγιναν στοιχεία (αστυνομικής) ταυτότητας, κρατώντας, τροποποιώντας ή/και χάνοντας την αρχική τους αξία (θα έλεγε κάποιος, μήπως, αξία χρήσης;).1 Η όποια αξία τους (εκτός κράτους) ήταν αυτοτελής, και πάντως όχι άμεσα συσχετίσιμη με άλλα δεδομένα, όπως για παράδειγμα “η κατάσταση της υγείας”.
Είναι τώρα σαφές ότι αυτά τα δύο προσωπικά δεδομένα, στις συνθήκες της γενικής datoποίησης, υπάγονται σε άλλη, εντελώς διαφορετική αξιολόγηση σαν data, στον συνδυασμό τους με άλλα. Για παράδειγμα η ημερομηνία / χρονολογία γέννησης είναι μια ευκαιρία για ένα πλήθος εταιρειών να σου “ευχηθούν χρόνια πολλά”, κάνοντάς σου μια πρόταση αγοράς με έκπτωση - σαν “δώρο”... Ή είναι τμήμα ενός password το οποίο κάποιος θέλει να θυμάται εύκολα...

Ανάλογα θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε το επίπεδο σακχάρου στο αίμα. Σαν ένας αριθμός (ή σαν μια αλληλουχία αριθμών μέσα από διαδοχικές εξετάσεις, ας πούμε “καμπύλης σαχάρου”) δεν ήταν ποτέ απόλυτα ιδιωτικό δεδομένο. Με την έννοια ότι είχε αξία (και πάλι: αξία χρήσης;) κυρίως σαν διαγνωστικός παράγοντας, άρα για τον γιατρό, άρα για ένα (ιατρικό) “σώμα γνώσης” που μπορούσε να το “μεταφράσει”σε κάτι πέρα από έναν αριθμό. Ενδεμένως σαν σύμπτωμα... Ως εκεί. Τώρα είναι διαφορετικό αν το ίδιο δεδομένο ζητιέται είτε από εργοδότη είτε από ασφαλιστική εταιρεία· ακόμα και σαν “έλεγχος ποιότητας” πριν από την επισημοποίηση ενός γάμου...

Ένα πρώτο συμπέρασμα, με παράδειγμα αυτά τα “παλιά” προσωπικά δεδομένα: Θα υπήρχε περίπτωση να πουλιούνται στις σχέσεις μέσα απ’ τις οποίες προέκυψαν σαν “προσωπικά δεδομένα”; Θα υπήρχε περίπτωση να πουλάει κανείς την ημερομηνία / χρονολογία γέννησής του στο ληξιαρχείο, ή τα αποτελέσματα των ιατρικών του τεστ στον γιατρό του; Όχι. Δεν έχουν “εμπορική αξία” μέσα στα συγκεκριμένα context!
Αν αλλάξει το πλαίσιο αναφοράς; Αν, για παράδειγμα, τα αποτελέσματα των ιατρικών τεστ τα ζητάει μια εταιρεία σκευασμάτων, ώστε να τα αξιοποιήσει φτιάχνοντας πελατολόγιο και οργανώνοντας την διαφήμισή της; Ακόμα κι αν υποθέσει κανείς ότι σαν πρώτη ύλη για εμπορικούς σκοπούς τα “παλιά” προσωπικά δεδομένα αποκτούν εμπορική αξία (ενώ στο προηγούμενο, “παλιό” πλαίσιο αναφοράς δεν έχουν) ποια θα ήταν η τιμή πώλησης (όταν υπάρχουν κι αλλού, “δωρεάν”, με “μηδενική τιμή πώλησης”;) Δεν μπορεί να υπάρξει σαφής απάντηση· κάποιοι θα πουν οι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης θα καθορίσουν την τιμή. Θα δούμε στη συνέχεια αν μπορεί να γίνει έτσι. Ωστόσο εκείνος που θα πουλήσει τα προσωπικά δεδομένα του για την υγεία του αγνοεί τόσο την γενική προσφορά (τέτοιων δεδομένων) όσο και την γενική ζήτηση... Με δυο λόγια αγνοεί εντελώς “τα δεδομένα της αγοράς”!...

Ας συνεχίσουμε με δύο πιο σύγχρονα data. Τις αγορές κάποιου / κάποιας την τελευταία εβδομάδα, και το σύνολο των μετακινήσεών του / της το ίδιο διάστημα. Όχι μόνο ήταν “κάτι” χωρίς εμπορική αξία ως πρόσφατα, αλλά επίσης ήταν “κάτι” ανύπαρκτο σα “δεδομένο”. Υπήρχε, μόνο, στις διηγήσεις στις παρέες ή στις οικογένειες: α, δεν σου είπα, αγόρασα αυτό.... ή α, δεν σου είπα, καθώς περνούσα από κει είδα αυτό...
Ένα καινούργιο πλαίσιο αναφοράς (ας πούμε η στρατηγική των διαφημιστικών εταιρειών) δημιουργεί ενδιαφέρον γι’ αυτά τα δεδομένα... Όχι, μόνο, για την κάθε ομάδα δεδομένων (αγορές ή μετακινήσεις) μόνη της, αλλά στον συνδυασμό τους. Σε ποια τιμή όμως; Ποιός την προσδιορίζει; Ο πωλητής θα αγνοεί το εύρος της ζήτησης για τέτοια data, και το εύρος της προσφοράς... Για τον ίδιο έχουν μηδενική αξία. Για τον υποψήφιο αγοραστή;

Έχουμε, τώρα, ένα υποτυπώδες αλλά χαρακτηριστικό υλικό για να ρωτήσουμε: η ημερομηνία / χρονολογία γέννησης (προσοχή: η ημερομηνία / χρονολογία, όχι η γέννηση η ίδια!), ο τόπος γέννησης, η πίεση του αίματος, οι αγορές της τελευταίας εβδομάδας, οι μετακινήσεις στην ίδια περίοδο, είναι αποτελέσματα εργασίας; Ποια εργασία “παράγει” την καταγωγή, ή την σωστή / λάθος λειτουργία ενός αδένα ή ενός οργάνου του σώματος; Ποια εργασία “παράγει” τις στάσεις στις μετακινήσεις στην πόλη;

Είναι σ’ εμάς σαφές (όσο και προκλητικό): ΔΕΝ μπορεί να υποστηριχτεί μια “εργασιακή θεωρία” για την “δημιουργία” πάμπολλων δεδομένων! Ούτε, κατά συνέπεια, μπορεί να υποστηριχτεί η εμπορευματοποίησή τους με επιχείρημα τον “κόπο” που είναι απαραίτητος για την δημιουργία τους!2 Εν ολίγοις: ο παραλληλισμός με την δουλειά των σκλάβων (και την μισθωτή σκλαβιά) είναι κάτι παραπάνω από ατυχής. Είναι δόλιος. (Θα δούμε στη συνέχεια που έγκειται η δολιότητα...)

τι δεν είναι τα data;

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο ΔΕΝ υπάρχει συγκεκριμένος ορισμός τι είναι “δεδομένο”!!! Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι πρόκειται για την “μονάδα πληροφορίας” - αλλά έτσι γίνεται μια μετάθεση ορισμών απ’ το “δεδομένο” στην “πληροφορία”, για την οποία επίσης ΔΕΝ υπάρχει συγκεκριμένος και ακριβής ορισμός!!
Δεν είναι καθόλου τολμηρό, αντίθετα είναι ιστορικά ακριβές, να υποστηρίξει κανείς ότι τα data (στον πληθυντικό) είναι μια πολύ πρόσφατη κατασκευή σαν “έννοια”, ένα είδος μετα-εννόησης άμεσα και οργανικά σχετισμένο με την σύλληψη και την λειτουργία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μια συγκεκριμένη μαθηματική θεωρία που συνέλαβε την λειτουργία και την χρησιμότητα της μηχανικής διευθέτησης “αποφάνσεων” ναι ή όχι (με πιο διάσημο δημιουργό τον αμερικάνο μαθηματικό Claude Shannon) είχε ανάγκη από ονόματα (και θεωρία) για την λειτουργία αυτών των διακοπτών δύο θέσεων (“ναι” ή “όχι”). Χωρίς υπερβολή η ιδέα περί data γέννησε τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και όχι το ανάποδο: οτιδήποτε μπορεί να αναχθεί στο on ή off (της ροής ηλεκτρικού ρεύματος) είναι δεδομένο (και με ορισμένες προϋποθέσεις πληροφορία).

Συνεπώς data είναι αυτό που χρειάζεται για να γίνονται υπολογισμοί. Οτιδήποτε, αρκεί να είναι εφικτό να γίνουν υπολογισμοί μ’ αυτό. Απ’ αυτή την άποψη θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι - κατ’ αρχήν - δεν υπάρχουν “προσωπικά δεδομένα”, όπως δεν υπάρχουν “προσωπικοί αριθμοί” ή “προσωπικές εξισώσεις”.
Υπάρχει, όμως, προσωπικό ύψος ή βάρος. Όπως υπάρχει προσωπική μέτρηση χοληστερίνης, ή προσωπική κατάθεση στην τράπεζα. Αφού οτιδήποτε μπορεί να αναχθεί σε μια μορφή ικανή και αναγκαία για να γίνει “αντικείμενο υπολογισμών”, οποιαδήποτε ατομική, ή συλλογική κατάσταση, μπορεί να μετατραπεί σε data. Απ’ τον βήχα ως την κατάθλιψη, και απ’ την αγαπημένη ομάδα στο ποδόσφαιρο μέχρι την επιλογή χρώματος μαλλιών.

Η διαδικασία που “δημιουργεί τα data” είναι η μετα-εννόηση [3Αν η λέξη “μετα-εννόηση” φαίνεται μυστηριώδης, αντικατέστησέ την με την “εννόηση απ’ την μεριά του ειδικού / μετρητή”.] του οτιδήποτε, είτε χρειάζεται κόπο για να δημιουργηθεί είτε όχι. Δεν ευσταθεί, λοιπόν, ότι “παράγουμε τα προσωπικά δεδομένα” μας, είτε η λέξη “παραγωγή” υπονοεί εργασία, είτε καλλιτεχνική δημιουργία, είτε οτιδήποτε άλλο. Η πραγματικότητα είναι ότι data είναι το όνομα της υπεξαίρεσης της ζωής μας από μια συγκεκριμένη διαδικασία υπολογισμών!
Κι εδώ βρίσκεται μια θεμελιώδης διαφορά. Αν δεχτούμε ότι “παράγουμε τα data μας” τότε το θέμα του “δικαιώματος κυριότητας” μπορεί να μπει όμορφα κι απλά στην ιστορική συνέχεια της αστικής αντίληψης (και νομοθεσίας) περί ατομικής ιδιοκτησίας. Αν, όμως, δεχτούμε ότι “μας κλέβουν μετατρέποντάς μας σε μονάδες πληροφορίας / data έτσι ώστε να γινόμαστε αντικείμενο υπολογισμών”, τότε οι λέξεις “δικαίωμα κυριότητας” μια μόνο έννοια μπορούν να έχουν: της άρνησης απέναντι στην κλοπή / υπεξαίρεση!

Είναι θέμα γούστου η επιλογή του τι είναι τι; Όχι. Μπορεί κάποιος / κάποια να έχει το α ή β ύψος ή βάρος (καταστάσεις που αλλάζουν διαρκώς στη ζωή) και να υποστηριχτεί ότι “παράγει το ύψος” ή “παράγει το βάρος” του / της... Ωστόσο δεν παράγει ούτε τις μονάδες μέτρησης (τους πόντους και τα γραμμάρια) ούτε καν την ανάγκη μέτρησης!!! Για το πρώτο (τις μονάδες μέτρησης) υπεύθυνη - “παραγωγικά” υπεύθυνη - είναι μια επιστήμη. Η αριθμητική. Για το δεύτερο (την ανάγκη μέτρησης) υπεύθυνες - “παραγωγικά” υπεύθυνες - είναι συγκεκριμένες κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες, που αναγνωρίζουν σαν “αληθινό”, “υπαρκτό” μόνο ό,τι μετριέται.

Ας χρησιμοποιήσουμε και πάλι ένα παράδειγμα. Είναι ήδη τεχνολογικά εφικτό τα data που προκύπτουν από 1000 διαφορετικά σημεία του σώματός μας να “παράγουν” (με την κατάλληλη επεξεργασία / τους κατάλληλους αλγόριθμους) ένα πλήρες και διαρκώς ανανεούμενο ψηφιακό αντίγραφό μας, σε κάποιον υπολογιστή. Απ’ την αναλυτική και πλήρη καταγραφή της λειτουργίας των οργάνων (και κάθε μικρότερης ή μεγαλύτερης αλλαγής σ’ αυτές τις λειτουργίες) ως το “είδος” των σκέψεων που κάνουμε (αν είναι ευχάριστες ή δυσάρεστες)... Απ’ την καταγραφή όλων των κινήσεων ακόμα και μικροκινήσεων 24 ώρες την ημέρα 7 μέρες την βδομάδα, καθώς και των πράξεων μας, μέχρι την διάρκεια και την “ποιότητα” του ύπνου, την “ποιότητα” της σεξουαλικότητας, κλπ κλπ.
Αυτές οι διαρκείς ροές των προσωπικών μας data από 1000 πηγές συγκεντρώνονται από έναν ιατρικό οργανισμό. Που εγγυάται την παρακολούθηση της βιολογικής, συναισθηματικής, και διανοητικής υγείας μας σε πραγματικό χρόνο· την έγκαιρη “πρόληψη” προβλημάτων· την on line παροχή συμβουλών οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή της νύχτας· κλπ κλπ - έναντι μιας σχετικά ανεκτής μηνιαίας χρέωσης... Πάνω απ’ την συγκέντρωση και την επεξεργασία των άπειρης ποσότητας προσωπικών μας data γράφει με μεγάλα γράμματα ΚΑΛΗ ΥΓΕΙΑ. Θεωρεί κανείς ρεαλιστικό ότι κάτω απ’ αυτήν την τόσο σημαντική ταμπέλα θα μπορούσε να συμβεί οποιαδήποτε “διαπραγμάτευση” του είδους όχι, δεν σας πληρώνω εγώ για την “παροχή υπηρεσιών” αλλά εσείς που παίρνετε τα data μου; Μάλλον όχι.
Οι ίδιες διαρκείς ροές των προσωπικών μας data από 1000 πηγές δεν συγκεντρώνονται από έναν ιατρικό οργανισμό, αλλά από έναν οργανισμό δημόσιας τάξης και ασφάλειας. Που εγγυάται την παρακολούθηση της βιολογικής, συναισθηματικης και διανοητικής ισορροπίας μας σε πραγματικό χρόνο· τον έγκαιρο εντοπισμό προβλημάτων που μας δημιουργούν συμπεριφορές άλλων, ή των προβλημάτων που δημιουργούν οι δικές μας συμπεριφορές· την online παροχή οδηγιών σε οποιαδήποτε στιγμή “έκτακτης ανάγκης” (από ένα μικροκαυγαδάκι μέχρι ένα γλίστρημα στο δρόμο...)· κλπ κλπ - έναντι μιας κρατικής επιβράβευσης (μας) με πόντους “σωστού πολίτη”. Πάνω απ’ την συγκέντρωση και την επεξεργασία των άπειρης ποσότητας προσωπικών μας data γράφει με μεγάλα γράμματα ΔΗΜΟΣΙΑ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ. Θεωρεί κανείς ρεαλιστικό ότι κάτω απ’ αυτήν την τόσο σημαντική ταμπέλα θα μπορούσε να γίνει οποιαδήποτε “διαπραγμάτευση” του είδους, όχι, δεν θα δίνω τα data από 1000 σημεία μου αλλά μόνο από 10;

Και στις δύο περιπτώσεις [4Η δεύτερη δείχνει δυστοπική, ωστόσο συμβαίνει ήδη σε πολύ μεγάλη έκταση (αν και όχι με εμφυτευμένους στο σώμα αισθητήρες) στην κινεζική κοινωνία. Υπάρχει στη δύση ένας κάποιος υπόγειος φθόνος γι’ αυτό το κατόρθωμα του κινεζικού κράτους: στη δύση τα προσωπικά δεδομένα συγκεντρώνονται από διάφορες επιχειρήσεις / πλατφόρμες, ενώ στην κίνα όλες οι πλατφόρμες είναι ενωμένες σε μία.
Για να διορθώσουν αυτήν την “ατέλεια” οι μυστικές υπηρεσίες στη δύση έχουν επιστρατεύσει (είτε με εκβιασμούς είτε με ανταλλάγματα) αυτές τις επιχειρηματικές πλατφόρμες συγκέντρωσης προσωπικών δεδομένων, κάνοντας την ενοποίησή τους (για λογαριασμό του κεντρικού ελέγχου) στα κρυφά.] υπάρχει ένα πολιτικό / ιδεολογικό / θεσμικό “πλαίσιο αναφοράς”, σε ότι αφορά τον “διαχειριστή των δεδομένων” μας. Με την κατάλληλη πειθώ / προπαγάνδα (δεν είναι δα τόσο δύσκολο!) μπορούν και οι δυο να εμφανιστούν απαραίτητοι: ο πρώτος για ατομικούς λόγους (υγεία), ο δεύτερος για κοινωνικούς (δημόσια τάξη). Δεν υπάρχει όμως ενιαία οικονομική / εμπορική τάξη στην κοινωνική σημασιοδότησή τους. Είναι δεδομένο ότι πληρώνεις για την καλή σου υγεία· και ότι δεν πληρώνεσαι για την δημόσια τάξη (εκτός αν είσαι ρουφιάνος!). Στην πρώτη περίπτωση η υπεξαίρεση των δεδομένων μας γίνεται συναινετικά· επιπλέον αγοράζουμε τα “συμπεράσματα” των υπολογισμών. Στην δεύτερη περίπτωση η υπεξαίρεση των δεδομένων μας γίνεται αναγκαστικά· αφού δεν θα ήταν φρόνιμο (για την mainstream αντίληψη) να έχεις κάτι να κρύψεις απ’ τις αρχές...

Εν τέλει αυτό που παρουσιάζεται συστηματικά σαν ατομική (ή και συλλογική) παραγωγή δεδομένων είναι η φετιχιστική αντιστροφή της γενικευμένης πληροφοριοποίησης. Ενώ, δηλαδή, αυτή οργανώνεται και βελτιώνεται κεντρικά (είτε απ’ τις επιχειρήσεις είτε απ’ τα κράτη) επιβάλλοντάς μας να γινόμαστε “data”, η χαρούμενη πειθαρχία μας σ’ αυτή τη διαδικασία που είναι το αποτέλεσμά της εμφανίζεται σαν η κινούσα αιτία της!!! Ο λόγος ύπαρξης της γενικευμένης πληροφοριοποίησης: Ε, αφού “παράγετε συνέχεια data” τι να κάνουμε κι εμείς; Να μην τα αξιοποιήσουμε;
Είναι το ίδιο κωμικό σα να έλεγε κανείς πριν λίγους αιώνες: Ε, αφού περπατάτε συνέχεια, και πάτε πότε εδώ και πότε εκεί, τι να κάνω κι εγώ; Να μην φτιάχνω (και να πουλάω) χάρτες;

Έχοντας στο μυαλό το σύνολο των data, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ατομική (ή και συλλογική) “παραγωγή δεδομένων”. Τα δεδομένα, τα data, είναι μια συγκεκριμένη διαδικασία μέτρησης· πιο σωστά μια συγκεκριμένη διαδικασία μετατροπής των πάντων σε πρώτη ύλη ενός ειδικού τύπου υπολογισμών (που λέγονται αλγόριθμοι). Τα προσωπικά μας δεδομένα δεν είναι τα δεδομένα που έχει παράξει ο καθένας μας· είναι οι πλευρές της καθημερινότητας που υπεξαιρέθηκαν, κλάπηκαν, μετατρεπόμενες σε “μονάδες πληροφορίας”, για λογαριασμό ενός συγκεκριμένου τεχνικά μοντέλου “αξιοποίησής” τους.

τι είναι τα data;

Η έννοια της “πρώτης ύλης” είναι για εμάς βασική· με τους αναγκαίους επαναπροσδιορισμούς. “Πρώτη ύλη” είναι το ακατέργαστο μετάλλευμα Χ ή Ψ, ανακατεμένο με άλλα πετρώματα... “Πρώτη ύλη” είναι το χώμα, η γη... “Πρώτη ύλη” είναι το νερό... “Πρώτη ύλη” είναι το ακατέργαστο πετρέλαιο... Για κάθε είδος πρώτης ύλης μπορεί κάποιος, αν επιμένει, να “βρει έναν κατασκευαστή”. Τον μεγαλοδύναμο... Ή το big bang... Ωστόσο αυτές οι “πρώτες ύλες” δεν υπάρχουν - για - να - αξιοποιηθούν - καπιταλιστικά. Υπάρχουν σκέτα· και μάλιστα (για τα μεταλλεύματα) μπορεί να υπάρχουν αδιάφορα. Εν τέλει η ζωή η ίδια, στις εκατομμύρια μορφές που αυτή εκδηλώνεται στον πλανήτη γη, μπορεί να θεωρηθεί “πρώτη ύλη” (αν τραβήξει την προσοχή της καπιταλιστικής αξιοποίησης): αλλιώς υπάρχει σκέτα. “Πρώτη ύλη” σημαίνει εδώ και τουλάχιστον 2 αιώνες: “κάτι - που - αποκτάει - αξία υπό την προϋπόθεση της καπιταλιστικής συσσώρευσης και αξιοποίησής του”.

Η υπεξαίρεση των “προσωπικών μας δεδομένων”, η υπεξαίρεση δηλαδή της ζωής μας στο βαθμό που μετατρέπεται σε “μονάδες πληροφοριών”, σε data, είναι ένα μέρος μόνο της γενικής, βιοπληροφορικής υπεξαίρεσης της ζωής (και όχι μόνο) στον πλανήτη. Με τον ίδιο τρόπο που το είδος μας γενικά (και ο καθένας / η καθεμιά μας ειδικά) γίνεται “data generator”, με τον ίδιο ακριβώς γίνονται data generators όλες οι έμβιες μορφές. Απ’ τους ιούς ως τα ανώτερα θηλαστικά. Data generators γίνονται ακόμα ο άνεμος, τα σύννεφα, ή οι κινήσεις των τεκτονικών πλακών στον γήινο φλοιό· οι ηλιακές εκρήξεις· οι επιφάνειες (προς το παρόν) άλλων πλανητών του ηλιακού συστήματος· το απέραντο, σκοτεινό διάστημα... Κανείς δεν διανοείται να υποστηρίξει ότι τα μικρόβια “παράγουν δεδομένα” - κι ούτε λόγος, φυσικά, για “εργασία”, “δουλεία”, “χειραφέτηση”, “ατομική ιδιοκτησία” ή εμπόριο απ’ την μεριά των “παραγωγών data”...

Ειδωμένη λοιπόν σ’ όλη την έκταση και την έντασή της η γενικευμένη data-ποίηση δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί σαν η βιοπληροφορική υπεξαίρεση / κωδικοποίηση των πάντων! Απέναντί της αυτά τα πάντα, έμβια ή μη, δεν είναι τίποτα άλλο απ’ την “πρώτη ύλη” της ύπαρξης αυτής καθαυτής, της ύπαρξης που υπεξαιρείται. Ύπαρξης ζωντανής ή όχι.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να μιλήσουμε για κοινωνική “πρώτη ύλη” περιοριζόμενοι στο είδος μας; Ναι. Είναι τα πάντα της ύπαρξής του, εννοημένα στην κοινωνικότητά τους, δηλαδή στη διασύνδεση και στην αλληλεπίδρασή τους. Κι αυτό, η διασύνδεση και η αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων του είδους μας, κάνει την (ανθρώπινη) κοινωνική “πρώτη ύλη” και την γενικευμένη dato-ποίησή της πολύ ενδιαφέρουσα - καπιταλιστικά.
Για παράδειγμα: η ανάλυση του dna της μύγας ή η μελέτη του πως πετάει εξαντλείται στην data-ποίηση μέσω της μελέτης “ατόμων” του είδους. Δεν υπάρχει ζήτημα data-ποίησης των αλληλοσυσχετίσεων ανάμεσα στις δισεκατομύρια μύγες σαν είδος· δεν υπάρχει ζήτημα data-ποίησης της “κοινωνικότητας” των μυγών. Ή μπορεί να dato-ποιηθεί το άτομο ενός χημικού στοιχείου, αλλά πέρα απ’ τις (χημικές αντιδράσεις) δεν υπάρχει ζήτημα αλληλοσυσχέτισής του... με τις μύγες (για παράδειγμα).

Στην κοινωνική “πρώτη ύλη” τα πάντα είναι (ή πρέπει να γίνουν) μεγέθη προς καταγραφή, μέτρηση, συσχέτιση, επεξεργασία, κλπ. Χέζεις; “Παράγεις data”. Αναπνέεις; “Παράγεις data”; Θυμάσαι ή ξεχνάς; “Παράγεις data”. Κοιμάσαι; “Παράγεις data”. Ξαγρυπνάς; “Παράγεις data”. Χέζεις, αναπνέεις, θυμάσαι, ξεχνάς, κοιμάσαι, ξαγρυπνάς; Τα πάντα μπορούν (και πρέπει) να υπεξαιρεθούν, να γίνουν ψηφιακά μεταδιδόμενες “μονάδες πληροφοριών”, data· να συσσωρευτούν· να αποθηκευτούν όσο το δυνατόν πιο τακτοποιημένα (όχι σε άμορφους σωρούς!)· να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας (δηλαδή υπολογισμών) από σύνθετους, “έξυπνους” αλγόριθμους· να οδηγήσουν σε συμπεράσματα αξιοποιήσιμα είτε για την καπιταλιστική κερδοφορία είτε για τον κρατικό έλεγχο.

Η data-ποίηση σαν βασικό στοιχείο της 4ης βιομηχανικής επανάσταση (της εδραίωσης του Βιοπληροφορικού καπιταλιστικού Παραδείγματος) ξανα-αντικρύζει την ανθρώπινη ζωή και κοινωνικότητα, και την αντιμετωπίζει σαν χέρσα γη! Σαν ένα “πάγιο του κεφάλαιου” που ως πριν, με τις “παραδοσιακές μεθόδους καλλιέργειας”, έδινε πολύ λίγα· μικρές (οικονομικές ή/και πολιτικές) “γεω-προσόδους”. Μια χέρσα γη λοιπόν, που πρέπει να ξανακαλλιεργηθεί αυτή τη φορά με μια ριζοσπαστική μέθοδο, με μια ριζοσπαστική κωδικοποίηση. Να γίνει στόχος υπεξαίρεσης, να “εξαχθούν” απ’ αυτήν την χέρσα γη (την ζωή και την κοινωνικότητα του είδους μας - και όχι μόνο, αλλά περιοριζόμαστε σ’ αυτό) τα μέγιστα δυνατά σε ποσότητα και ποιότητα “στοιχεία”, τα μέγιστα δυνατά κέρδη. Μια χέρσα γη που πρέπει να γίνει αντικείμενο της πιο εντατικής εκμετάλλευσης ever, αποικιοποιούμενη σε εντελώς καινούργια τεχνολογική βάση!

Ότι υπάρχει μαζική συναίνεση σ’ αυτή την εξέλιξη είναι απόλυτα βέβαιο!!! Από άγνοια, ανοησία ή υποδούλωση· το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Είναι χάρη σ’ αυτήν την μαζική συναίνεση που όχι μόνο η καινούργια αυτή διαδικασία καπιταλιστικής συσσώρευσης και εκμετάλλευσης περνάει απαρατήρητη σαν αυτό που είναι πραγματικά, αλλά επίσης έχει γίνει δυνατό να προβάλλεται αντεστραμμένη. Σαν μια διαδικασία για το καλό του είδους μας· και του καθενός χωριστά.

“ψηφιακή χειραφέτηση” μέσω της “ατομικής ιδιοκτησίας”;

Είναι, νομίζουμε, σαφές ότι αυτή η διαδικασία ωρίμασε τόσο πολύ και τόσο ανεξέλεγκτα μέσα σε 3 το πολύ δεκαετίες, ώστε η έννοια της “χειραφέτησης” μπορεί να διαστρεβλωθεί πολύ εύκολα. Δεν πρόκειται για χειραφέτηση εναντίον της διαδικασίας. Αλλά για (ψευτο)χειραφέτηση εντός της. Στην πραγματικότητα: νομιμοποίησή της έναντι ελεημοσύνης! Κατά την γνώμη μας πρόκειται για μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι αδιαμόρφωτοι ακόμα αλλά υπαρκτοί κοινωνικοί φόβοι για τα big data· και για την πραγματική κατοχή τους από μια χούφτα μεγαεταιρείες (και υπηρεσίες ασφάλειας).
Η ατομική ιδιοκτησία των data (η ατομική συνεργασία στην data-ποίηση) εμφανίζεται σαν αντίβαρο στην ήδηενεργή και δυναμική συγκέντρωση κεφαλαίου σε ότι αφορά την υπεξαίρεση / συσσώρευση data· και στις επερχόμενες καινούργιες μορφές καπιταλιστικής κερδοφορίας απ’ αυτά.

Όμως - καθόλου παράδοξο - “ατομική ιδιοκτησία” στα data δεν σημαίνει ακριβώς ατομική ιδιοκτησία!!! Είναι άλλο να έχεις τα λεφτά σου στο πορτοφόλι σου και εντελώς διαφορετικό να τα έχεις σε τραπεζικό λογαριασμό· την διαφορά την κατάλαβαν όλοι στα μέρη μας όταν επιβλήθηκαν capital controls! Ξαφνικά, χωρίς κανείς να αμφισβητεί τυπικά την ιδιοκτησία των καταθέσεών τους, απλά ... δεν τις είχαν.
Ανάλογα, έχουν αρχίσει ήδη να εμφανίζονται ηλεκτρονικές εταιρείες “θησαυροφυλάκια” προσωπικών data, που μεσολαβούν στην εμπορευματοποίησή τους. Μία απ’ τις πρώτες είναι η αμερικανική datacoup, που ιδρύθηκε το 2012, με έδρα τη Ν. Υόρκη.

Η datacoup προσφέρει για μια δοκιμαστική περίοδο ενός μήνα 8 δολάρια (!) για να έχει την συναίνεση του υποψήφιου πελάτη της στην πρόσβασή της στους λογαριασμούς του στο facebook, στο linkedln, στο google+, καθώς και στην κίνηση των πιστωτικών και χρεωστικών καρτών του. Ο πελάτης διαλέγει ποιων λογαριασμών του τα data θέλει να “πουλήσει”, και ύστερα η datacoup τον ενημερώνει με διάφορα διαγράμματα για την αξία των δεδομένων του. Η datacoup πουλάει τα επεξεργασμένα data σε κάποιους (λίγους ως τώρα) ενδιαφερόμενους. Οι πελάτες ενημερώνονται γι’ αυτές τις συναλλαγές.
Τον Μάρτη του 2014 η catacoup είχε 1500 πελάτες / χρήστες. Είτε είναι λογικό είτε όχι κανένας απ’ αυτούς δεν έβγαζε παραπάνω από 5 δολάρια τον μήνα, απ’ την ιδιοκτησία του στα προσωπικά δεδομένα του και το εμπόριό τους.... Όμως οι θιασώτες του “βγάλε φράγκα απ’ τα δεδομένα σου” δεν πτοούνται. Λένε ότι αυτό το τόσο χαμηλό έσοδο (ας μην το πούμε “data μισθό”!!) οφείλεται στο ότι οι ενδιαφερόμενοι (διαφημιστές ή ότι άλλο) βρίσκουν αλλού πολύ περισσότερα δεδομένα που δεν τους κοστίζουν τίποτα σαν τέτοια. Αν (υποστηρίζουν) όλο και περισσότεροι “αποκτήσουν την ιδιοκτησία” οι τιμές θα ανέβουν...

data και μικρέμποροι

Δεν θα αποκλείαμε το να θέλουν κάποιοι να “βγάζουν λεφτά” σαν αφεντικά - του - εαυτού - τους μ’ αυτήν την μορφή: πωλητές (ή ενοικιαστές) κάποιων απ’ τα προσωπικά δεδομένα τους. Υπάρχουν άνθρωποι που από ανάγκη πουλάνε όργανά τους. Υπάρχουν (από ανάγκη ή επιλογή) άντρες πωλητές σπέρματος και γυναίκες πωλήτριες ωαρίων. Η εμπορευματοποίηση σα “λογική” (ή, αν θέλετε, σαν “ηθική”) είναι εξαιρετικά προχωρημένη στον καπιταλιστικό 21ο αιώνα για να μας επιτρέπεται να αποκλείσουμε οτιδήποτε!
Εν τούτοις ο τρόπος που έχει προχωρήσει ήδη η γενικευμένη data-ποίηση διαφέρει από άλλες περιπτώσεις (εν δυνάμει) εμπορευματοποίησης. Το πιο απλό και προσιτό παράδειγμα είναι τα λεγόμενα social media. Ακόμα κι αν ο Χ χρήστης αποφασίσει ότι “πουλάει τα δεδομένα του” αυτά που λένε οι “επαφές” του γι’ αυτόν (και γίνονται data δωρεάν) μπορεί να είναι υπεραρκετά για την σκιαγράφηση του profil του. Αυτόματα τα δικά του “κλειδωμένα” δεδομένα μπορεί να είναι έως και άχρηστα. Στη δικτυακή ηλεκτρονική “κοινωνικότητα” πρέπει να “κλειδώσουν” ταυτόχρονα πολλοί “κόμβοι” για να υπάρχει μια κάποια αναταραχή / τεχνητά δημιουργημένη δυσκολία free συσσώρευσης.

Πέρα, όμως, απ’ το αν είναι εφικτή η “ατομική ιδιοκτησία των προσωπικών δεδομένων”, το σε ποιο βαθμό είναι εφικτή, και επίσης αν είναι εφικτό το εμπόριο τους, η μαζική κωδίκωση / υπεξαίρεση μέσω της γενικευμένης data-ποίησης είναι ΤΟ γεγονός στον καπιταλιστικό 21ο αιώνα.
Η κατανόηση και η αντιμετώπισή του θα αποδειχθεί αργά ή γρήγορα ζήτημα ζωής.

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

* O 68χρονος αμερικάνος Dennis Snower είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου του Κιέλου για την Παγκόσμια Οικονομία, και ερευνητής του Κέντρου Ερευνών Οικονομικής Πολιτικής (διεθνές think tank, θεωρούμενο “αριστερό”, με έδρα την Ουάσιγκτον).
[ επιστροφή ]

1 - Για παράδειγμα τα γενέθλια σαν (σημαντική) προσωπική στιγμή / γιορτή είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα ληξιαρχεία και την αστυνομική ταυτότητα και δεν υπήρχε πριν απ’ αυτήν. Σε αντίθεση με την ονομαστική γιορτή που ήταν δεμένη με τον θρησκευτικό ετήσιο κύκλο, αλλά και τις σχέσεις συγγένειας / διαδοχής / κληρονομιάς.
[ επιστροφή ]

2 - Μπορεί να βρει κανείς άλλα προσωπικά δεδομένα: για παράδειγμα το είδος των πτυχίων και των πιστοποιητικών γνώσεων που έχει κάποιος. Πράγματι, γι’ αυτά έχει προηγηθεί μεγάλος κόπος. Ανεκτίμητα πολύς!!! Έτσι ώστε αν επρόκειτο να τα πουλήσει κανείς κοστολογώντας τον κόπο της εκπαίδευσής του/της, θα ήταν πανάκριβα προσωπικά δεδομένα· που κανείς δεν θα ενδιαφερόταν να αγοράσει στις “εργασιακές” τιμές τους!!!
[ επιστροφή ]

3 - Αν η λέξη “μετα-εννόηση” φαίνεται μυστηριώδης, αντικατέστησέ την με την “εννόηση απ’ την μεριά του ειδικού / μετρητή”.
[ επιστροφή ]

4 - Η δεύτερη δείχνει δυστοπική, ωστόσο συμβαίνει ήδη σε πολύ μεγάλη έκταση (αν και όχι με εμφυτευμένους στο σώμα αισθητήρες) στην κινεζική κοινωνία. Υπάρχει στη δύση ένας κάποιος υπόγειος φθόνος γι’ αυτό το κατόρθωμα του κινεζικού κράτους: στη δύση τα προσωπικά δεδομένα συγκεντρώνονται από διάφορες επιχειρήσεις / πλατφόρμες, ενώ στην κίνα όλες οι πλατφόρμες είναι ενωμένες σε μία.
Για να διορθώσουν αυτήν την “ατέλεια” οι μυστικές υπηρεσίες στη δύση έχουν επιστρατεύσει (είτε με εκβιασμούς είτε με ανταλλάγματα) αυτές τις επιχειρηματικές πλατφόρμες συγκέντρωσης προσωπικών δεδομένων, κάνοντας την ενοποίησή τους (για λογαριασμό του κεντρικού ελέγχου) στα κρυφά.
[ επιστροφή ]