#02 - 02/2015

Οι μαργαριταρένιες πύλες του κυβερνοχώρου [*]

Γεννημένος από τον στρατιωτικό φόβο τη δεκαετία του ‘60, ο κυβερνοχώρος ξεπέρασε τα τελευταία χρόνια τα όρια του εβένινου πύργου και προκάλεσε έκρηξη στην κοινή συνείδηση. Με περισσότερους από πενήντα εκατομμύρια χρήστες να σερφάρουν στο Ίντερνετ, ο κυβερνοχώρος είναι, προφανώς, η “επικράτεια” που μεγαλώνει γρηγορότερα από κάθε άλλη στην παγκόσμια ιστορία. Υπόθεση μόνο για τους ειδικούς των υπολογιστών κάποτε, με την επινόηση του φιλικού για τον χρήστη World Wide Web, ο κυβερνοχώρος μετατράπηκε σε έναν αληθινά δημόσιο χώρο.
Η απλή διαθεσιμότητα της τεχνολογίας του δικτύου, ωστόσο, δεν επαρκεί για να εξηγήσει γιατί το κοινό έσπευσε να αγκαλιάσει τον κυβερνοχώρο με τέτοιο ενθουσιασμό. Οι άνθρωποι δεν αποδέχονται μια τεχνολογία μόνο και μόνο επειδή υπάρχει. Μια ανάγκη πρέπει να προκύψει. Πρέπει να υπάρχει μια λανθάνουσα επιθυμία προκειμένου να ικανοποιηθεί. Ποιά είναι η επιθυμία την οποία αντηχεί ο κυβερνοχώρος; Ποιό είναι, με λίγα λόγια, το ψυχολογικό κενό το οποίο γεμίζει το Ίντερνετ; Αν το κίνητρο του στρατού ήταν ο φόβος, ποιό είναι το κίνητρο που οδηγεί αυτήν την τρελλή ορμητικότητα του πολίτη στο διαδικτυωμένο χώρο; Σ’ αυτό το δοκίμιο προτείνω ως ψυχολογικό φαινόμενο, ότι η ξαφνική προσήλωση στον κυβερνοχώρο σήμερα μπορεί να ειδωθεί σαν ένας μοντέρνος παραλληλισμός της έκρηξης του Χριστιανισμού μετά την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα θέλω να σκιαγραφήσω μια αναλογία μεταξύ του Κυβερνοχώρου και της χριστιανικής αντίληψης του Παραδείσου.

Όπως οι πρώτοι Χριστιανοί αντιμετώπιζαν τον παράδεισο σαν ένα εξιδανικευμένο βασίλειο πέρα από το χάος και την παρακμή του υλικού κόσμου - η αποσύνθεση ήταν τόσο εμφανής καθώς η αυτοκρατορία κατέρεε γύρω τους - έτσι και αυτή τη στιγμή της κοινωνικής και περιβαλλοντικής αποσύνθεσης, οι σημερινοί προσήλυτοι του κυβερνοχώρου διαλαλούν το πεδίο τους σαν ένα ιδανικό βασίλειο “πάνω” και “πέρα” από τα προβλήματα του υλικού κόσμου. Ενώ οι πρώτοι Χριστιανοί διέδιδαν ότι ο παράδεισος είναι το βασίλειο στο οποίο η ανθρώπινη ψυχή θα απελευθερωνόταν από τις αδυναμίες και τα ελαττώματα της σάρκας, έτσι και οι σημερινοί υπέρμαχοι του κυβερνοχώρου τον χαιρετούν σαν έναν τόπο όπου θα ελευθερωθεί ο εαυτούς τους από τους περιορισμούς της φυσικής υπόστασης. Όπως ο παράδεισος, ο κυβερνοχώρος μας αποκαθάρει, δήθεν, από τις “αμαρτίες” του σώματος. Με λίγα λόγια, ο κυβερνοχώρος, όπως ο παράδεισος, αναγγέλεται σαν ένα υπέρτατο πεδίο· ένα μεταφυσικό βασίλειο για την ίδια την ψυχή.
Επίσης, μας είπαν, ότι η ηλικία, η φυλή και το φύλο θα εκπέσουν σε αχρηστία στην αναδυόμενη ψηφιακή δημοκρατία. Όπως ο παράδεισος είναι ανοικτός σε όλους όσους ακολουθούν τις διδασκαλίες του Χριστού, έτσι και ο κυβερνοχώρος είναι ανοικτός σε οποιονδήποτε μπορεί να έχει έναν προσωπικό υπολογιστή και μια σχετικά φτηνή μηνιαία συνδρομή στο δίκτυο. Όπως το βασίλειο του Χριστού, ο κυβερνοχώρος επεκτείνει το καλοσώρισμά του σ’ ολόκληρη την ανθρώπινη φυλή· τουλάχιστον έτσι ισχυρίζεται.

Στο βιβλίο του Travels in Hyperreality o Umberto Eco σκιαγραφεί ένα παραλληλισμό μεταξύ των τελευταίων χρόνων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Αμερικής στα τέλη του 20ου αιώνα. Η αποδυνάμωση της συγκεντρωτικής κυβέρνησης, η βαθμιαία διάλυση της εθνικής ομογένειας και η κατάρευση του κοινωνικού κράτους, αφήνουν την αρχαία Ρώμη και την Αμερική, στα τέλη του 20ου αιώνα, ανοιχτές στην εσωτερική ρήξη και συντριβή. “Η κατάρρευση της Great Pax (ταυτόχρονα στρατιωτικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής) εισάγει μια περίοδο οικονομικής κρίσης και ενός κενού εξουσίας”. [1Eco, Travels in Hyperreality (San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1986), 75.] Σ’ αυτό το κενό ο Eco εντοπίζει τους σπόρους του φεουδαρχισμού, όπου στη θέση της κεντρικής εξουσίας οι άνθρωποι αφήνονται να τους καταδυναστεύουν τα διάφορα φέουδα. Το σύγχρονο αντίστοιχο του φεουδαρχικού αφέντη είναι φυσικά η διεθνής επιχείρηση.
Όσο η κοσμική εξουσία χάνει το κύρος της, οι άνθρωποι επιστρέφουν στις μυστικές, μαγικές, λατρευτικές και θρησκευτικές μορφές για να προσφέρουν στήριγμα στις ζωές τους. Η αρχαία Ρώμη ήταν ένα καζάνι μυστικο-θρησκευτικού αναβρασμού, από τον ασκητικό αριθμο-μυστικισμό του Νεοπλατωνισμού, στην ηδονιστική αίρεση του Διόνυσου, στις Ανατολικές θρησκεία του Μίθρα και της Αστάρτης. Την ίδια περίοδο, ένα μεγάλο κύμα θρησκευτικού πάθους ενέσκυψε, φέρνοντας μαζί του τους πιστούς κάποιου Χριστού Ναζωραίου.

οι μαργαριταρένιες πύλες του κυβερνοχώρου

Παλιά ήταν ήσυχα εδώ... Αλλά τώρα έχουν αρχίσει να αποθηκεύουν τα δεδομένα τους...

Σε αντίθεση με τους Ιουδαίους, από τους οποίους ήταν μια αποσχισθείσα ομάδα, αυτοί οι “Χριστιανοί” άνοιγαν την θρησκευτική τους ομάδα στον καθένα. Δεν χρειαζόταν κάποιος να γεννηθεί Χριστιανός, ένα απλό βάπτισμα αρκούσε. Οι ιστορικοί παρατήρησαν ότι ο Χριστιανισμός ήταν βασικά μια δημοκρατική θρηκεία, και κατά την διάρκεια των πρώιμων χρόνων του ήταν ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη στις γυναίκες. Στον Ιουδαϊσμό, αναφέρει η ιστορικός Gerda Lerner, όχι μόνο οι γυναίκες απομακρύνονταν σ’ ένα ξεχωριστό δωμάτιο του γυναικονίτη και τους αρνούνταν εντελώς την εκπαίδευση στο Torah, αλλά η σύμβαση με το Θεό αφορούσε μόνο στους άνδρες: ήταν η πραξη της περιτομής. [2Gerda Lerner, The Creation of Patriarchy (New York: Oxford University Press, 1986), 200-01.] Ο Χριστιανισμός, αρχικά, δεν έδειχνε μια ειδική μεταχείριση λόγω φύλου. Πράγματι, η θρησκειολόγος Elaine Pagels, απέδειξε ότι ορισμένες πρώιμες μορφές του Χριστιανισμού επέτρεπαν στις γυναίκες να γίνουν ιερείς. [3Elaine Pagels, The Gnostic Gospels (New York: Vintage Books, 1981), 60-61.] Η σημαντική καινοτομία του Χριστιανισμού ήταν οι υποσχέσεις του για σωτηρία και λύτρωση για όλους, ασχέτως ύλου, φυλής ή εθνικότητας. Το βασίλειο του παραδείσου ήταν ανοικτό για τον καθένα. Αυτό που έπρεπε να κάνει ο καθένας ήταν ν’ αγκαλιάσει τις διδασκαλίες του Χριστού και, φυσικά, να εμμείνει σ’ αυτές. Στο τέλος του 4ου αιώνα ο Χριστιανισμός έγινε η επίσημη θρησκεία της Ρώμης. Χίλια εξακόσια χρόνια αργότερα, ο Eco μας θυμίζει ότι “είναι κοινός τόπος της σημερινής ιστοριογραφίας το ότι ζούμε εν μέσω της κρίσης της Pax Americana”. [4Eco, ο.π. 75.]
Η ραγδαία παρακμή της κεντρικής κυβέρνησης και η συντριβή της “αυτοκρατορίας” είναι συχνά θέματα των καθημερινών ειδήσεων. Οι “βάρβαροι” χτυπούν τις πύλες μας: οι “λατινικές ορδές” από το Νότο, οι οποίες, όπως μας είπαν, θα εξάλειφαν την κοινωνική μας ασφάλεια και τα συστήματα υγείας, και οι “κίτρινες ορδές” της Ασίας που υποθετικά κλέβουν τις δουλειές μας με την φτηνή εργασία τους και υποτιμούν την οικονομία μας με τα δόλια ηλεκτρονικά τους και τα μαζικής παραγωγής ρούχα. Η νομοθεσία για τους μετανάστες είναι το δικό μας τείχος του Αδριανού.

Ως απάντηση οι Αμερικάνοι, όπως οι Ρωμαίοι, επιστρέφουν στην θρησκεία για μια υποστήριξη στη ζωή τους. Η αμερικανική κοινωνία σήμερα πάλεται με μια απτή λαχτάρα για πνευματικότητα, είτε πρόκειται για το δόγμα της Χριστιανικής Συμμαχίας, το μυστικισμό Καλιφορνέζικου στυλ ή τον ψευδο-ιθαγενή Αμερικανισμό ενός στελέχους που αποσύρεται στην απόμερη κατοικία του. Ο κυβερνοχώρος δεν είναι ένα θρησκευτικό κατασκεύασμα· πράγματι, πολλοί κυβερνοναύτες ίσως αποφύγουν την θρησκεία per se. Παρόλα αυτά η απήχησή του μπορεί να κατανοηθεί με θρησκευτικούς κυρίως όρους. Υποστηρίζω ότι ο ρόλος που παίζει ο κυβερνοχώρος στην κοινή φαντασία σήμερα, ενώ δεν είναι προϊόν μιας συνειδητής θεολογίας, δεν είναι ανόμοιος με εκείνον που έπαιξε ο παράδεισος στην πρώιμη χριστιανική φαντασία. Χωρίς να είναι μια ανοικτά θρησκευτική κατασκευή είναι, ωστόσο, μια “εκκλησία” - λόγω του θρησκευτικού ρόλου που παίζει για πολλούς σύγχρονους αμερικάνους. Στην επιστημονική εποχή, φανερές εκδηλώσεις θρησκοληψίας κάνουν πολλούς ανθρώπους να νιώθουν άβολα. Η απήχηση του κυβερνοχώρου, επομένως, εντοπίζεται ακριβώς σ’ αυτό το παράδοξο: είναι η αναπροσαρμογή της συσκευασίας της παλιάς ιδέας του παράδεισου, αλλά με ένα κοσμικό και τεχνολογικά εγκεκριμένο τρόπο παρουσίασης. Το “τέλειο” βασίλειο μας περιμένει, μας είπαν, όχι πέρα απ’ τις μαργαριταρένιες πύλες αλλά πέρα από τις εισόδους του δικτύου. Πίσω από τις ηλεκτρονικές πόρτες που έχουν ως ετικέττα τις λέξεις “com”, “net” και “edu”.

Το ότι η ίδια η επιστήμη επέδειξε ένα τεχνολογικό υποκατάστατο του παραδείσου δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσει, όπως έγραψε η Αγγλίδα φιλόσοφος Mary Midgley, για παράδειγμα: “Η ιδέα ότι μπορούμε να φτάσουμε στη σωτηρία μέσω της επιστήμης είναι παλιά και ισχυρή... Οποιοδήποτε σύστημα σκέψης που έχει τον κυρίαρχο ρόλο που τώρα κατέχει η επιστήμη στις ζωές μας, πρέπι να διαμορφώσει τους ανάλογους μύθους και να σημαδέψει τη φαντασία μας σε βάθος. Δεν είναι απλά ένα χρήσιμο εργαλείο. Είναι επίσης ένα πρότυπο που ακολουθούμε σ’ ένα βαθύ επίπεδο προσπαθώντας να συναντήσουμε τις φανταστικές μας ανάγκες.” [5Mary Midgley, Science as Salvation: A Modern Myth and its Meaning (London: Routledge, 1992), 1.]
Η πίστη στη σωτηρία μέσω της επιστήμης και των τεχνολογικών της υποπροϊόντων δεν είναι πουθενά πιο βαθιά απ’ όσο στην Αμερική. Σε μια κοινωνία παθιασμένη με την τεχνολογία, ο κυβερνοχώρος σχεδόν αναπόφευκτα γίνεται το σύγχρονο όραμα του παραδείσου - η μεταφυσική αποθέωση του “τεχνολογικού” μεγαλείου.

Έχοντας σκιαγραφήσει τα κύρια σημεία της αναλογίες μου, ας εκφράσω τώρα τους παραλληλισμούς ανάμεσα στον κυβερνοχώρο και στον παράδεισο, γιατί ενώ κάποιοι είναι άμεσα εμφανείς, πιστεύω ότι άλλοι δεν είναι. Σίγουρα μια από τις βασικές ομοιότητες βρίσκεται στην δημοκρατική υπόσχεση της εισόδου σε όλους. Άνδρες και γυναίκες, ο Πρώτος και ο Τρίτος Κόσμος, Βορράς και Νότος, Δύση και Ανατολή - ο κυβερνοχώρος είναι εξίσου ανοικτός σε όλους. Τουλάχιστον στην αρχή. Όπως ο παράδεισος, ο κυβερνοχώρος δεν έχει εθνικά όρια, είναι χώρος πέρα απ’ τον “χώρο”, όπου άνδρες και γυναίκες από όλα τα έθνη μπορούν να συναντηθούν με αμοιβαία άνεση και ίση πρόσβαση. Όντως, μας είπαν, ο κυβερνοχώρος εξαλείφει εμπόδια όπως του φύλου, της φυλής και της εθνικότητας, μετατρέποντας τον καθένα σ’ ένα εξαϋλωμένο ψηφιακό ρεύμα. Όπως με τον χριστιανισμό, υπάρχει κάτι αληθινά θετικό εδώ για τις γυναίκες και τις μειονότητες. Αρκετοί σχολιαστές σημείωσαν σωστά ότι ο κυβερνοχώρος πιθανώς προσφέρει στις γυναίκες μια ελευθερία από την συνεχή πίεση της σεξουαλικής παρενόχλησης και της κρίσης με βάση το φύλο. Ένα παρόμοιο επιχείρημα διατυπώθηκε για τη φυλή. Επομένως, ίσως συμφωνήσουμε με την Laurie Anderson, που υποστηρίζει ότι στον κυβερνοχώρο γίνεται, κατά μία έννοια, ένας άγγελος· μια οντότητα του αιθέρα απελευθερωμένη από το φορτίο της προκατάληψης του φύλου και του χρώματος. Ερμαφρόδιτος, φυλετικά άμορφος και χρονολογικά μη καθορίσιμος, ο κυβερνοναύτης, όπως ο άγγελος, είναι μια “ιδανική” ύπαρξη. Έτσι τουλάχιστον είναι το όνειρο.

Η ειρωνεία είναι ότι οι κυβερνοναύτες χρησιμοποιούν μια φυσική, μυϊκή μεταφορά για τα ταξίδια τους στην υπερ-πραγματικότητα. Το να “σερφάρεις” στο δίκτυο δεν παραπέμπει σε εικόνες άυλης καθημερινότητας, αλλά σε ένα όραμα της φυσικής δύναμης, και για τον ανθρώπινο παράγοντα και για τον ίδιο τον χώρο. Εκεί όπου ο κυβερνοναύτης είναι προικισμένος με την χάρη και την δεξιοτεχνία του σέρφερ, ο χώρος παρομοιάζεται με τον ωκεανό. Εδώ ξανά το παράδοξο εμφανίζεται στο προσκήνιο. Σ’ ένα βασίλειο εξαΰλωσης, μας υποσχέθηκαν την ψευδαίσθηση της φυσικής τελειότητας. Οι άγγελοι φυσικά ήταν επίσης τέλειοι στην μορφή. Χαριτωμένοι, υπέροχοι και στολισμένοι με το ύστατο κομψό συμπλήρωμα στην εμφάνισή τους - τα φτερά - ήταν οι μεσαιωνικοί “όμορφοι άνθρωποι”. Όπως ένας άγγελος, ο κυβερνοναύτης είναι απελευθερωμένος από τις αισθητικές αμαρτίες του σώματος. Βρώμικη αναπνοή, άσχημα μαλλιά, ακμή, πιτυρίδα, χωλότητα, στραβισμός, παχυσαρκία και ρυτίδες: όλα ξεχασμένα στον υλικό κόσμο. Η φιλόσοφος του κυβερνοχώρου Allucquere Rozanne Stone, τόνισε ότι αυτή η όψη του κυβερνοχώρου ασκεί μια ιδιαίτερη έλξη στα αγόρια που βρίσκονται στην εφηβική ηλικία. Με τα σώματά τους να περνούν συνεχείς αλλαγές που φοβίζουν, οι έφηβοι, λέει, βλέπουν τον κυβερνοχώρο σαν ένα βασίλειο για να ξεφύγουν από την “αίσθηση ότι χάνουν τον έλεγχο” που συνοδεύει την ενσάρκωση του αρσενικού “εφήβου”. [6- Allucquere Rosanne Stone, “Will the Real Body Please Stand Up?: Boundary Stories About Virtual Cultures”, in Cyberspace: First Steps, ed. Michale Benedikt (Cambridge, MA: MIT Press, 1992), 107.] Ανίκανοι να ελέγχουν τη σάρκα τους που μεταμορφώνεται, ορμούν σ’ ένα βασίλειο όπου ξανακερδίζουν εξουσία και έλεγχο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πειρατές και οι σέρφερ του δικτύου είναι, ως επί το πλείστον, άνδρες.
Οι κυβερνοναύτες δεν απελευθερώνονται μόνο από τις αμαρτίες των δικών τους σωμάτων αλλά επίσης και από αυτές των άλλων. Στην εποχή του AIDS ο κυβερνοχώρος προσφέρει ένα μέρος για να έχει κάποιος ασφαλείς σχέσεις. Στη δεκαετία του ‘70 οι Αμερικάνοι πήγαιναν στα μπαρ και στις ντίσκο σε αναζήτηση συντρόφων. Στη δεκαετία του ‘80 πήγαιναν στα γυμναστήρια και στα κλαμπ. Αλλά σήμερα τέτοιες επιλογές κρύβουν σοβαρούς κινδύνους. Εκτός από το να κολλήσεις μια σεξουαλικά μεταδιδόμενη ασθένεια, κινδυνεύεις να σε βιάσουν ή να σου επιτεθούν τη νύχτα καθώς κυκλοφορείς έξω σε μια τεράστια αμερικάνικη πόλη. Είναι τόσο ασφαλέστερο να μπεις στο δίκτυο, όπου ο ρομαντισμός μπορεί να βρεθεί χωρίς να εγκαταλείψεις το καθιστικό σου. Οι ιστορίες κυβερνο-ρομαντισμού και κυβερνο-σεξ είναι πολλές. Τι θα μπορούσε να είναι ασφαλέστερο ή πιο αγνό από την απόλυτα άυλη αγάπη; Ένα χριστιανικό ιδανικό, αν ποτέ υπήρξε κάτι τέτοιο.

Σύμφωνα με τη νεοϋρκέζα καλλιτέχνιδα Adrianne Wortzel ο κυβερνοχώρος μας απελευθερώνει επίσης από τους ψυχολογικούς περιορισμούς. Στην Αμερική σήμερα, δηλώνει, πολλοί άνθρωποι δεν αισθάνονται ότι μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα στην πραγματική ζωή τους. Αναφέρεται στο πως ολοένα και περισσότεροι Αμερικάνοι που ζουν σ’ ένα πολιτισμό κυριαρχημένο από κωμικές σειρές στην τηλεόραση, νιώθουν αναγκασμένοι να έχουν ένα χαρούμενο ύφος και να παρουσιάζουν ένα πρόσωπο γελοιογραφίας στον υπόλοιπο κόσμο.
Αλλά μια τέτοια παραμόρφωση του πραγματικού εαυτού δεν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ χωρίς πληγή στην ψυχή, και η Wortzel πιστεύει ότι ο κυβερνοχώρος προσφέρει μια θεραπευτική απόδραση, δίνοντας διέξοδο στους “πραγματικούς εαυτούς” τους. Κι αν δεν ξέρεις ποιός είναι ο πραγματικός σου εαυτός, ο κυβερνοχώρος είναι ένα μέρος όπου μπορείς απλά να δημιουργήσεις ένα χαρακτήρα και να τον δοκιμάσεις. Η αλλαγή φύλου είναι ίσως το πιο κοινό πείραμα που δοκιμάζεται από τους κυβερνοναύτες, αλλά καθόλου το μοναδικό. Στις MUD οι παίκτες μετατρέπονται σε μάγισσες, σατανιστές, πριγκίπισσες και τέρατα. Πράγματι, λέει η Wortzel, τέτοια βασίλεια είναι κατοικημένα από ανθρωπο-ζωϊκά υβρίδια, όσο οι παίκτες πειραματίζονται με τα όρια του ανθρώπινου. Ακόμα και σε κοινά “chat rooms”, ο κυβερνοναύτης μπορεί να “είναι” οτιδήποτε για όσο καιρό μπορεί να υιοθετεί μια πειστική συμπεριφορά. Ο συνεσταλμένος διστακτικός τύπος μπορεί να μετατραπεί σε πειραχτήρι, η νευρωτική σε σεξουαλική ντίβα. Στο δίκτυο, η προσωπικότητα μπορεί να εξασκηθεί και να παιχτεί στο μέγιστο βαθμό. Η συνειδητοποίηση και η έκφραση του “πραγματικού εαυτού” είναι, φυσικά, κύρια θρησκευτικά θέματα, όχι μόνο στον χριστιανισμό. Μια επιπλέον άποψη της κυβερνοεπανάστασης που εφιστά την προσοχή σε οποιαδήποτε ανάλυση των παραλληλισμών με τον πρώιμο χριστιανισμό, είναι η έμφαση που δίνεται στις εικόνες. Παρόλο που αυτή τη στιγμή η περισσότερη επικοινωνία και πληροφορία στο δίκτυο είναι σε μορφή κειμένου, η κατάσταση αλλάζει γρήγορα. Με τον ερχομό του www και των νέων εργαλείων του δικτύου, οι εικόνες πολλαπλασιάζονται και αρκετοί κυβερνοειδικοί πιστεύουν ότι η εικόνα είναι το μέλλον. Αντί να στέλνουμε κειμενικά μηνύματα ο ένας στον άλλο, θα μπορούμε να στέλνουμε βίντεο σε πραγματικό χρόνο, ή προγράμματα “εκπροσώπους” μας προκειμένου να συνδιαλέγονται αντί για μας. Τα ίδια τα δεδομένα (data) θα πάρουν μορφή γραφημάτων, πραγματοποιώντας το όραμα του William Gibson που μιλούσε για ένα εικονικό τοπίο πληροφορίας. [7William Gibson, Neuromancer (New York: Ace Books, 1984).]
Στο μεταξύ, οι εικονικές σχολικές τάξεις και βιβλιοθήκες υποτίθεται ότι θα προμηθεύουν το ερευνητικό μυαλό με ένα ατέλειωτο φάσμα διαδραστικών οπτικών καινοτομιών, σχεδιασμένων να αφυπνίζουν ακόμη και τους πιο αμελείς μαθητές και να τους κρατούν σε εγρήγορση.

Βαριέμαι στο ροζ cloud.... Θες να πάμε να χαζέψουμε κανά προσωπικό δεδομένο; Καμμιά αμαρτιούλα, κανά ένοχο μυστικό... Ε;

Η Dr. Diane Ravitch, πρώην στέλεχος της Γενικής Γραμματείας Εκπαίδευσης των ΗΠΑ, γράφει: Σ’ αυτόν τον νέο κόσμο παιδαγωγικής αφθονίας, τα παιδιά αλλά και οι μεγάλοι, θα έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν ένα πρόγραμμα στην τηλεόρασή τους και να διδάσκονται ό,τι θέλουν, υπό συνθήκες που τους εξυπηρετούν καλύτερα... Ο νεαρός John, ίσως αποφασίσει ότι θέλει να μάθει την ιστορία της σύγχρονης Ιαπωνίας, πράγμα που μπορεί να κάνει καλώντας τις αυθεντίες και τους ειδικούς στο θέμα, οι οποίοι όχι μόνο θα χρησιμοποιήσουν συναρπαστικά γραφικά και εικόνες, αλλά θα αφηγηθούν την ιστορία σε βίντεο, γεγονός που θα εξάψει την περιέργεια και τη φαντασία του διδασκόμενου. [8Dr. Diane Ravitch, που αναφέρεται στο Neil Postman “Princeton Architectural Pressirtual Students, Digiatal Classroom”, The Nation (9 October 1995): 377. ]
Το Internet θα είναι ένας ωκεανός εικόνων, όπου ο,τιδήποτε θα μετατρέπεται σε μορφή εικόνας για εύκολη πνευματική χώνεψη και μέγιστη ψυχαγωγική αξία. Γιατί να διαβάζεις όταν μπορείς να βλέπεις;

Η έμφαση στην εικόνα ήταν ένα θέμα του μεσαίωνα όταν οι εκκλησίες έγιναν ναοί τέχνης. Τότε, η εκκλησιαστική τέχνη δεν ήταν μόνο διακοσμητική. Σε μια εποχή αμάθειας και αγραμματοσύνης εξυπηρέτησε την εκπαίδευση του πληθυσμού στην Χριστιανική κοσμοθεωρία. Οι ζωγραφικές εικόνες με ιστορίες της Βίβλου, του Χριστού, της Παναγίας και των αγίων ήταν ωραίες, αλλά έκαναν πολύ περισσότερα απ’ αυτό. Έτσι, όπως τα τηλεοπτικά ντοκυμαντέρ μας εκπαιδεύουν σήμερα, η θρησκευτική τέχνη κυριολεκτικά δίδασκε τους ανθρώπους σχετικά με τη Χριστιανική κοσμολογία. Όχι μόνο κοσμολογία, αλλά και ιστορία, βιολογία, γεωργία, κοινωνικές επιστήμες, ηθική και μεταφυσική ήταν ενσωματωμένες στην θρησκευτική τέχνη. Η Χριστιανική εποχή δεν ήταν τίποτ’ άλλο παρά οπτική, και οι πατέρες της εκκλησίας κατάλαβαν καλά πως να ασκούν εξουσία μέσω της εικόνας.
Όπως, λοιπόν, οι εικόνες διαδραμάτισαν σημαντικό εκπαιδευτικό ρόλο εκείνη την εποχή, έτσι επίσης, μας λένε τώρα, οι εικόνες θα γεμίσουν το εκπαιδευτικό κενό την εποχή του κυβερνοχώρου.

Κατα μία άλλη έννοια, ο κυβερνοχώρος σηματοδοτεί μια επιστροφή στο μεσαιωνικό μας παρελθόν, αφού ο κυβερνοχώρος, όπως ο παράδεισος, είναι μεταφυσική παρά φυσική κατασκευή. Υπ’ αυτήν την έννοια αντιπροσωπεύει μια δραματική ανατροφή των τελευταίων πεντακοσίων ετών Δυτικής ιστορίας η οποία, από την εποχή της Αναγέννησης, και ιδιαίτερα από τον 17ο αιώνα, όλο και περισσότερο έχει εστιαστεί στη φυσική σκέψη.
Η ανάδυση του ανθρώπου που χαρακτήριζε την Αναγεννησιακή κουλτούρα προϋποθέτει μια αφύπνιση του σώματος και του φυσικού χώρου. Μετά τις μεταφυσικές εμμονές του Μεσαίωνα, οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης έστρεψαν την προσοχή τους έξω, στον υλικό κόσμο: στην ομορφιά των σωμάτων, του τοπίου και της φυσικής μορφής. Η ανάπτυξη της προοπτικής στην αναπαράσταση δεν ήταν μόνο μια καλλιτεχνική επινόηση. Εμπεριείχε μια συστηματική εξέταση της φύσης του φυσικού χώρου, η οποία προετοίμασε τον Δυτικό νου για την επανάσταση στις φυσικές επιστήμες, που έγινε με πρωτοπόρους τους Κοπέρνικο, Κέπλερ και Γαλιλαίο. Το κύριο αποτέλεσμα αυτής της επανάστασης ήταν να βγάλει την Ευρώπη από την μεταφυσική κοσμολογία της μεσαιωνικής περιόδου και να τοποθετήσει την ανθρωπότητα αυστηρά σ’ ένα υλιστικό υπόβαθρο - την μαθηματικοποιημένη φυσική κοσμολογία κληρονομημένη σε μας απ’ τον Νεύτωνα.

Απ’ τον 17ο αιώνα, η Δυτική επιστήμη είναι μια διαδικασία για τη σταδιακή χειραγώγηση, με όλο και μεγαλύτερη λεπτομέρεια, του φυσικού κόσμου που μας περιβάλει. Σήμερα οι επιστήμονες έχουν χαρτογραφήσει την φυσική αρένα σε κάθε αντιληπτή βαθμίδα, απ’ το υποατομικό επίπεδο στο συμπαντικό. Έχουμε χαρτογραφήσει κάθε εκατοστό του δικού μας πλανήτη (κι αρκετό μέρος της Αφροδίτης και του Άρη επίσης). Με τρόπο που κανείς απ’ το είδος μας δεν το κατάφερε στο παρελθόν, εμείς μπορούμε να εντοπίσουμε του εαυτούς μας επακριβώς, γεωγραφικά και αστρομικά, στο σύμπαν μας· αν και μέχρι τώρα αυτή η έμμονη εξερεύνηση του διαστήματος είναι άκαρπη, διότι αυτό που ανακαλύψαμε είναι κυρίως ένα τεράστιο, ψυχρό και κενό διάστημα. Χρόνια ανίχνευσης του ουρανού με ραδιοτηλεσκόπια δεν απέδωσαν ένα επιβεβαιωμένο μήνυμα απ’ τα αστέρια. Σε αντίθεση με τους μεσαιωνικούς προγόνους μας, που ζούσαν σ’ έναν κόσμο γεμάτο από άλλα ευφυή όντα (άγγελους, αρχάγγελους, χερουβείμ, σεραφείμ, κλπ), εμείς βρίσκουμε τους εαυτούς μας απόλυτα μόνους. Η τεράστια έκταση του φυσικού χώρου, με τα δισεκατομμύρια έτη φωτός κενού και σκόνης, κάνει αυτή τη μοναξιά όλο και πιο αβάσταχτη και μειώνει τις προσδοκίες μας για κοσμική συνύπαρξη. Η επίμονη εξερεύνηση του φυσικού χώρου και η συνεπαγώμενη υλιστική φιλοσοφία της φύσης η οποία έχει γίνει καθοριστική αρχή της “νεωτερικής” Δυτικής εποχής, μας έχει μετατρέψει σε οργανικά κύτταρα χωρίς νόημα, σ’ ένα αποστειρωμένο κενό.

Τα όνειρά μας για το διάστημα συντροφεύονται εδώ και καιρό από την πίστη ότι θα βρούμε φίλους στ’ αστέρια. Η διάψευση αυτής της ελπίδας (καταρακώθηκε από τις επισκέψεις της nasa στους άνυδρους και νεκρούς πλανήτες του Άρη και της Αφροδίτης, και την έλλειψη συγκεκριμένης ανταπόκρισης στο πρόγραμμα seti) έχει δημιουργήσει μια διστακτικότητα απέναντι στην εξερεύνηση του διαστήματος. Οι άνθρωποι ενοχλούνται από το κενό. Όχι μόνο χρειάζονται συντρόφους, χρειάζονται και πνευματική επαφή. Το διάστημα δεν μας παρέχει τίποτα απ’ τα δυο. Απεκδύοντας τον κόσμο, όχι μόνο από αγγέλους και Θεούς, αλλά επίσης και από πνευματικές επαφές, η φυσική κοσμολογία μας έχει περιορίσει ως φυσικά όντα.
Υποθέτω ότι η μαζική έλξη του κυβερνοχώρου οφείλεται στο ότι πολλοί άνθρωποι ελπίζουν πως μπορεί να γεμίσει αυτό το κενό στη ζωή τους. Έτσι, μ’ ένα πολύ ειδικό τρόπο, ο κυβερνοχώρος αντιπροσωπεύει μια επιστροφή σε μεσαιωνικές αντιλήσεις γιατί επικεντρώνει ξανά από το φυσικό στο μεταφυσικό, από το σώμα στην ψυχή· όχι μόνο για το άτομο αλλά για την κοινωνία ως σύνολο. Γιατί ο κυβερνοχώρος είναι πάνω απ’ όλα ένα επικοινωνικαό πεδίο, ομαδοποίηση με άλλους ανθρώπους· πάνω από πενήντα εκατομύρια απ’ αυτούς ήδη, και διευρύνεται κάθε μέρα. Όπως ο παράδεισος, ο κυβερνοχώρος πουλήθηκε σε μας σαν ένας κοινός χώρος όπου τα τάγματα των πιστών θα επικοινωνούν μεταξύ τους σ’ έναν “παράδεισο” αδελφικής αγάπης, απελευθερωμένοι από την τυρανία της απόστασης και της σάρκας.

Σ’ αυτή την εποχή της αποξένωσης και της κοινωνικής αποσάρθρωσης, είναι άραγε παράξενο που νοιώθουμε γοητευμένοι από ένα τέτοιο όραμα; Όπως ο παράδεισος, ο κυβερνοχώρος είναι ένας χώρος όπου μας υπόσχονται τις χαρές της ελευθερίας, της εξουσίας, της επαφής, ακόμα και της αγάπης· ένα πεδίο όπου οι αδυναμίες του σώματος θα εξαφανιστούν, όπου η ψυχή θα είναι ελεύθερη να εκφραστεί πλήρως, όπου η εικόνα και η φαντασία θα συμφύρουν, και όπου, μέσω της ανάπτυξης των βάσεων δεδομένων on line, όλα θα γίνουν γνωστά. Σ’ ένα τέτοιο χώρο δε θα είμαστε μόνο άγγελοι, αλλά θεοί· όχι απλοί σκλάβοι, αλλά κύριοι της μοίρας μας.
Το αν ο κυβερνοχώρος μπορεί να ικανοποιήσει αυτό το όραμα είναι, φυσικά, άλλο ζήτημα.

Αναδημοσιεύουμε το πιο πάνω κείμενο όχι επειδή συμφωνούμε στην αναλυτική του προσέγγιση, αλλά επειδή το θεωρούμε χρήσιμο για σκέψη. Σύντομα ωστόσο πρέπει να εκθέσουμε μια τουλάχιστον βασική διαφωνία μας. Η Wertheim συγκρίνει τον κυβερνοχώρο με την χριστιανική εκκλησία, παρακάμπτοντας όμως όλες τις μορφές “κοσμικής μεταφυσικής” που καλλιεργήθηκαν και αναπτύχθηκαν απ’ τον 19ο αιώνα και μετά, μέσω και για λογαριασμό του καπιταλισμού. Παρακάμπτοντας ειδικά τον φετιχισμό του εμπορεύματος και όλες τις προεκτάσεις του στις κοινωνικές σχέσεις. Εάν η ειδική έλξη του κυβερνοχώρου και η μαζική εξάρτηση απ’ την ψηφιακή εικονικότητα αναλυθεί σαν η πιο πρόσφατη ως τώρα εκδοχή αυτής της μεταφυσικής και αυτού του φετιχισμού, τότε μπορεί μεν να βρεθούν οι γενεαλογικές σχέσεις με την θρησκεία (τον χριστιανισμό, και όχι μόνον αυτόν) αλλά και πολύ περισσότερα.
Φυσικά, στο συγκεκριμένο δοκίμιο της η Margaret Wertheim, γραμμένο το 1997, δεν θα μπορούσε να λάβει υπ’ όψη της την θεαματική εξέλιξη του internet σε ότι αφορά τις κοινωνικές χρήσεις του και την γενικευμένη ψηφιακή μεσολάβηση αυτών των σχέσεων, έτσι όπως είναι σήμερα. Δεν θα μπορούσε καν να προβλέψει τον ρόλο αυτής της γενικευμένης μεσολάβησης στη μαζική επιτήρηση. Ενώ, λοιπόν, βρίσκουμε ενδιαφέρουσα την υπόδειξη μιας “ιεροποίησης” των νέων (πληροφοριακών) μηχανών και των δυνατοτήτων τους, κρίνουμε ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα να εντοπιστούν απ’ αυτήν καθ’ αυτήν την σύγκριση με τον μεσαιωνικό χριστιανισμό.

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

* Το δοκίμιο αυτό της Margaret Wertheim δημοσιεύτηκε στα ελληνικά στο περιοδικό futura νο 5, Χειμώνας 1998 - 1999, απ’ όπου το αναδημοσιεύουμε. Περιλαμβανόταν στο συλλογικό βιβλίο Architecture of Fear (New York: Princeton Architectural Press, 1997). Η απόδοση στα ελληνικά έγινε απ’ την Ε. Ματζαρίδου και η επιμέλεια απ’ τον Β. Σωτηρίου.
Το 2000 η Margaret Wertheim εξέδωσε ένα βιβλίο με παρόμοιο τίτλο: The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet.
H Margaret Wertheim είναι αυστραλέζα συγγραφέας, με ειδικότητα την ιστορία της φυσικής και των πολιτιστικών / ιδεολογικών παραμέτρων της.
Οι “μαργαριταρένιες πύλες” είναι μια χριστιανική παράσταση / φαντασίωση της εισόδου στον παράδεισο.
[ επιστροφή ]

1 - Umberto Eco, Travels in Hyperreality (San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1986), 75.
[ επιστροφή ]

2 - Gerda Lerner, The Creation of Patriarchy (New York: Oxford University Press, 1986), 200-01.
[ επιστροφή ]

3 - Elaine Pagels, The Gnostic Gospels (New York: Vintage Books, 1981), 60-61.
[ επιστροφή ]

4 - Eco, ο.π. 75.
[ επιστροφή ]

5 - Mary Midgley, Science as Salvation: A Modern Myth and its Meaning (London: Routledge, 1992), 1.
[ επιστροφή ]

6 - Allucquere Rosanne Stone, “Will the Real Body Please Stand Up?: Boundary Stories About Virtual Cultures”, στο Cyberspace: First Steps, ed. Michale Benedikt (Cambridge, MA: MIT Press, 1992), 107.
[ επιστροφή ]

7 - William Gibson, Neuromancer (New York: Ace Books, 1984).
[ επιστροφή ]

8 - Dr. Diane Ravitch, που αναφέρεται στο Neil Postman “Princeton Architectural Pressirtual Students, Digiatal Classroom”, The Nation (9 October 1995): 377.
[ επιστροφή ]