#02 - 02/2015

Ακαμψία και μάθηση

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Norbert Wiener “Κυβερνητική και κοινωνία, η ανθρώπινη χρησιμοποίηση των ανθρώπινων όντων”, Κεφ. “Ακαμψία και μάθηση. Δύο υποδείγματα συμπεριφοράς επικοινωνίας”. (Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση το 1949, στις ηπα).

“Στην κοινότητα των τερμιτών κάθε εργάτης εκτελεί τη δική του αποστολή. Μπορεί να υπάρχει και ξεχωριστή κάστα στρατιωτών. Ορισμένα άτομα υψηλής ειδίκευσης εκτελούν λειτουργίες του Βασιλιά και της Βασίλισσας. Αν ο άνθρωπος επρόκειτο να υιοθετήσει αυτήν την κοινότητα ως υπόδειγμα, θα ζούσε σε ένα φασιστικό καθεστώς με ιδανικό το κάθε άτομο να ορίζεται εκ γενετής για ειδική απασχόληση. Οι αρχηγοί είναι αιωνίως αρχηγοί, οι στρατιώτες αιωνίως στρατιώτες, ο χωρικός δεν είναι τίποτα περισσότερο από χωρικός και ο εργάτης είναι καταδικασμένος να παραμένει εργάτης.

Η θέση αυτού του κεφαλαίου είναι ότι η φιλοδοξία του φασίστα για ένα ανθρώπινο καθεστώς βασισμένο στο υπόδειγμα των τερμιτών είναι αποτέλεσμα βαθιάς παρανόησης και των τερμιτών και της ανθρώπινης φύσης. Θέλω να τονίσω ότι η φυσική ανάπτυξη ακριβώς του εντόμου το καθορίζει να είναι ένα ουσιαστικά ηλίθιο ον, χωρίς τη δυνατότητα να μάθει, φυλακισμένο σε ένα καλούπι που δεν μπορεί να τροποποιηθεί σοβαρά. Επίσης, θέλω να δείξω πως αυτές οι φυσιολογικές συνθήκες το κάνουν ένα φτηνό προϊόν μαζικής παραγωγής, που δεν έχει περισσότερη ατομική αξία από ένα χάρτινο πιάτο που το πετάμε μετά τη χρήση. Από την άλλη μεριά θέλω να δείξω πως ο άνθρωπος, ικανός για τεράστια μάθηση και μελέτη, που μπορεί να γεμίσει τη μισή ζωή του, είναι από τη φύση του εφοδιασμένος, ενώ ο τερμίτης δεν είναι, με αυτή την ικανότητα.

[...] Η ανάδραση είναι μία μέθοδος ελέγχου ενός συστήματος με την επανακαταχώρηση μέσα σε αυτό των αποτελεσμάτων της προηγούμενης συμπεριφοράς. Αν αυτά τα αποτελέσματα χρησιμοποιούνται απλώς ως αριθμητικά δεδομένα για την κριτική του συστήματος και της ρύθμισής του, τότε έχουμε την απλή ανάδραση την οποία χρησιμοποιούν οι μηχανικοί ελέγχου. Αν όμως η πληροφορία η οποία επιστρέφεται από τη συμπεριφορά είναι σε θέση να αλλάξει τη γενική μέθοδο και το υπόδειγμα της συμπεριφοράς, τότε έχουμε μια διαδικασία που μπορεί σαφώς να ονομαστεί μάθηση.

Ένα άλλο παράδειγμα της διαδικασίας μάθησης εμφανίζεται σχετικά με το πρόβλημα της σχεδίασης μηχανών πρόβλεψης. Στην αρχή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, η συγκριτικά χαμηλή αποδοτικότητα των αντιαρεπορικών όπλων δημιούργησε την ανάγκη εισαγωγής συσκευών, οι οποίες θα ακολουθούσαν τη θέση του αεροπλάνου, θα υπολόγιζαν την απόστασή του, θα καθόριζαν το διάστημα του χρόνου που θα το φτάσει το βλήμα και θα υπολόγιζαν πού ακριβώς θα ήταν στο τέλος του χρονικού διαστήματος.
[...] Η προσαρμογή του γενικού σχεδίου σκόπευσης και της ρύθμισης της βολής του όπλου σύμφωνα με ένα ορισμένο σύστημα κινήσεων τις οποίες έκανε ο στόχος είναι ουσιωδώς, μια πράξη μάθησης.

[..] Εάν επιμέναμε να θεωρούμε τον εγκέφαλο σαν μια φημισμένη αριθμητική μηχανή, θα προκαλούσαμε την πολύ δίκαιη κριτική αφενός του φυσιολόγου, και αφετέρου εκείνων των ψυχολόγων, αντίθετου στρατοπέδου, που προτιμούν να μην χρησιμοποιούν τη σύγκριση με τη μηχανή. Ανέφερα ότι σε μια αριθμητική μηχανή υπάρχει ένα πρόγραμμα που καθορίζει την ακολουθία των λειτουργιών που πρόκειται να εκτελεστούν και ότι μια αλλαγή σε αυτό το πρόγραμμα αντιστοιχεί σε μια διαδικασία μάθησης. Στον εγκέφαλο, η σαφέστερη αναλογία προς το πρόγραμμα είναι ο προκαθορισμός των συναπτικών διόδων, των ακριβών συνδυασμών των προσαγωγών νευρονίων με τα οποία είναι συνδεδεμένες. ...Οι δίοδοι ποικίλουν ανάλογα με τη θερμοκρασία και δεν έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι δεν συμβαίνει το ίδιο και με το χημισμό του αίματος και με τα πολλά άλλα φαινόμενα που δεν είναι αρχικά αφ' εαυτών καθολικής ή μηδενικής φύσης. Είναι λοιπόν απαραίτητο εξετάζοντας το πρόβλημα της μάθησης, να είμαστε πάρα πολύ προσεκτικοί προκειμένου να καταλήξουμε σε μια θεωρία καθολικής ή μηδενικής δράσης για το νευρικό σύστημα χωρίς να έχουμε κάνει ενδελεχή κριτική της έννοιας και χωρίς ειδικευμένη πειραματική απόδειξη για να στηρίξουμε το συμπέρασμά του.

Συχνά θα λεχθεί ότι δεν υπάρχει οποιαδήποτε Θεωρία Μάθησης που να εφαρμόζεται λογικά σε μηχανές. Επίσης θα λεχθεί ότι στο παρόν στάδιο της γνώσης μας, οποιαδήποτε Θεωρία Μάθησης κι αν προσφέρω θα είναι πρόωρη και πιθανότατα δεν θα αντιστοιχεί στην πραγματική λειτουργία του νευρικού συστήματος. Επιθυμώ να ακολουθήσω μια μέση οδό μεταξύ των δύο επικρίσεων. Από τη μία επιθυμώ να δώσω μέθοδο κατασκευής μηχανών μάθησης, μία μέθοδο που δεν θα δώσει μόνο τη δυνατότητα κατασκευής ορισμένων ειδικών μηχανών αυτού του τύπου, αλλά θα δώσει μία γενική μηχανική τεχνική για την κατασκευή μιας μεγάλης κατηγορίας τέτοιων μηχανών. Μόνο αν φθάσω σε αυτό το βαθμό γενίκευσης θα έχω υπερασπιστεί τον εαυτό μου, κατά κάποιον τρόπο, από την κριτική ότι, η μηχανική διαδικασία που ισχυρίζομαι, είναι στην πραγματικότητα ουσιωδώς διαφορετικής φύσης από τη μάθηση.

Επιθυμώ άλλωστε να περιγράψω τέτοιες μηχανές με όρους όχι και πολύ διαφορετικούς από εκείνους που χρησιμοποιούνται για το νευρικό σύστημα και την ανθρώπινη και τη ζωική συμπεριφορά . Γνωρίζω απόλυτα ότι δεν θα είμαι σωστός στις λεπτομέρειες κατά την παρουσίαση του πραγματικού ανθρώπινου μηχανισμού και ότι μπορεί να έχω κατ' αρχήν λάθος. Παρόλα αυτά, αν χρησιμοποιήσω έναν μηχανισμό ο οποίος μπορεί να διατυπωθεί με όρους εννοιών που χρησιμοποιούνται για το ανθρώπινο μυαλό, θα είναι ένα σημείο να αρχίσει η κριτική και ένα επίπεδο σύγκρισης των αποτελεσμάτων που αναμένονται, με τις άλλες θεωρίες.”