#09 - 06/2017

01001100110109 – cyborg

Είναι αναμενόμενο ότι σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών αλλαγών το μεγαλύτερο μέρος εκείνων που τις ζουν δεν καταλαβαίνουν ούτε το ολοκληρωμένο νόημά τους, ούτε τις συνέπειές τους. Η κριτική εξέταση τέτοιων αλλαγών σε πραγματικό χρόνο, όταν συμβαίνουν δηλαδή, θέλει επιμονή, μια ορισμένη αποστασιοποίηση, και ένα καλό σετ θεωρητικών εργαλείων και μεθόδων, που να επιτρέπουν την ανάλυση πίσω και πέρα απ’ τα προφανή. Προφανή και “αυτονόητα” που συχνά είναι αποπροσανατολιστικά.
Μια τέτοια περίοδο ζούμε ήδη, χοντρικά εδώ και 20 χρόνια. Αυτές οι δύο δεκαετίες δεν είναι ομοιόμορφες σε ότι αφορά την ένταση και την έκταση των αλλαγών. Επειδή μάλιστα αυτές οι αλλαγές εκκινούν ή καταλήγουν σε τεχνολογικά ζητήματα, η κατανόηση των αλλαγών είναι σκισμένη στα δύο. Απ’ την μια μεριά οι ειδικοί (και είναι πάμπολλοι και σε πολλούς τομείς) αντιλαμβάνονται τις εξελίξεις σαν μια γραμμική σωρευτική διαδικασία τεχνικών κατορθωμάτων που αποτελούν, απλά, αποθέωση της ανθρώπινης εφευρετικότητας. Οι πολλοί περισσότεροι, απ’ την άλλη μεριά, που είναι “χρήστες”, αντιλαμβάνονται τις “εφαρμογές” που - πιάνουν - στα - χέρια - τους με κριτήρια ευκολίας, αποτελεσματικότητας, χρηστικότητας. Με το ανάλογο δέος· έναν συνδυασμό θαυμασμού και υποτέλειας.

Όμως οι πραγματικές αλλαγές, εκείνες που έχουν ήδη σχηματίσει και προδιαγράφουν ακόμα εντονότερα στο κοντινό μέλλον μεγάλες διαφοροποιήσεις στις κοινωνικές σχέσεις, στις στάσεις και στις απόψεις για, σχεδόν, τα πάντα, αυτές οι αλλαγές είναι περισσότερο “αθέατες”. Όχι επειδή κάποιοι τις κρύβουν - καθόλου. Αλλά επειδή για να τις εντοπίσει κανείς χρειάζεται αφενός αποστασιοποίηση απ’ τις ιδεολογίες των ειδικών, αφετέρου αποστασιοποίηση απ’ την επιφανειακότητα της “χρησιμότητας”.
(Για παράδειγμα, και το ιδιωτικό αυτοκίνητο θεωρήθηκε κάποτε, πριν πάνω από έναν αιώνα, ένα “τεχνολογικό θαύμα”, και ένα “ελκυστικό και χρήσιμο πράγμα”. Όπως ο ηλεκτρισμός. Όπως το τηλέφωνο. Όμως το καθένα απ’ αυτά και όλα μαζί άλλαξαν ριζικά τον κόσμο, τις σχέσεις, τις αντιλήψεις, τις καθημερινότητες σχεδόν ριζικά.)
Η “κινητή τηλεφωνία” είναι ο πιο γνωστός και οικείος μετατροπέας μεγάλης γκάμας των κοινωνικών σχέσεων, μέσα σε λιγότερο από μια γενιά. Ξεκίνησε από μια φορητή μεν αλλά μάλλον ογκώδη τηλεφωνική συσκευή που έμοιαζε με τον “ασύρματο” των στρατών και των αστυνομιών· και βρίσκεται ήδη στα πρόθυρα του να είναι το καθολικό τηλε-χειριστήριο της ζωής. Ενώ αυτή η μηχανή / συσκευή άλλαξε τουλάχιστον 5 με 6 φορές μέσα σε λιγότερο από 20 χρόνια, εκείνοι / εκείνες που την χρησιμοποιούν αρνούνται ότι έχει συμβεί κάποια σοβαρή αλλαγή στις ζωές τους. Ή, αν παραδεχτούν κάποιες τέτοιες, αναφέρουν τις “καλές”. Το γεγονός ότι έγινε απόλυτα απαραίτητη (σαν μηχανή) στην καθημερινή ζωή δεν θεωρείται “σοβαρή αλλαγή”. Πράγμα που σημαίνει πολλά. Μεταξύ των άλλων ότι έχει χαθεί το κριτήριο του τι είναι “σοβαρή αλλαγή” στη ζωή.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το internet of things. Στην ελληνική επαρχιακή κοινωνία φαίνεται σαν κάτι που θα έρθει μελλοντικά. Ενώ πρόκειται για κάτι που είναι ήδη εδώ! Κάθε σύγχρονης κατασκευής όχημα, είτε πρόκειται για αυτοκίνητο είτε για μηχανή, είναι ήδη ένα μικρό”internet of things”. Διαφορετικοί αισθητήρες βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία των μηχανών, “επικοινωνούν” μεταξύ τους και με τον “κεντρικό υπολογιστή”, κατάλληλοι αλγόριθμοι επεξεργάζονται τα δεδομένα, και μέσα από μια μικρή οθόνη εμφανίζονται οι ενδείξεις της ομαλής ή μη λειτουργίας της μηχανής και του οχήματος. Καθώς, μάλιστα, η αυτοματοποίηση προχωράει ραγδαία και τα εντελώς αυτόματα οχήματα δοκιμάζονται ήδη, μόλις ξεπεραστούν ορισμένοι (κοινωνικοί) φόβοι, οι μετακινήσεις θα είναι “επιβιβάσεις μέσα σε μικρά κινούμενα internet of things” - όπως είναι η αεροπορική μετακίνηση όταν “δουλεύει” ο αυτόματος πιλότος.

Αυτά εμφανίζονται σαν ευχάριστες εξελίξεις. Από κάποιες απόψεις είναι, στο βαθμό που διευκολύνουν... Όμως δεν πρόκειται για θαύματα. Πρόκειται για εξελίξεις μέσα στον καπιταλισμό! Κι αυτό δεν είναι κοινωνιολογική ή πολιτική εμμονή. Είναι υπόδειξη του λιγότερο “ορατού” γεγονότος πως ό,τι φτάνει στο “ευρύ κοινό” σαν βολικό θαύμα και σαν βολική μηχανική εξυπηρέτηση δεν είναι παρά η άκρη, η εσχατιά μιας πολύ γενικότερης, ευρύτερης και βαθύτερης διαδικασίας, που αναδιαρθρώνει ήδη, εκτός ελέγχου, τις ζωές μας. Είναι το “αντίδωρο” της γενικευμένης μηχανοποίησης. Όπου τα διάσπαρτα οφέλη για τους καταναλωτές είναι ασήμαντα μπροστά στην κερδοφορία, την καπιταλιστική συσσώρευση, τον έλεγχο και την εξουσία ενός μικρού αριθμού επιχειρήσεων και κρατικών μηχανισμών.

Κοινωνικές σχέσεις (υπό τον καπιταλιστικό έλεγχο) δημιουργούν τα τεχνολογικά θαύματα· κι αυτά, με τη σειρά τους, αλλάζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Αυτή η ατσάλινη διαλεκτική είναι “αόρατη” και επίτηδες, σκόπιμα, παραμένει τέτοια: εκεί που οι καταναλωτές / χρήστες των όποιων τεχνολογικών θαυμάτων “πιστεύουν” ότι έχουν πάντα τον έλεγχο της ζωής τους, εκεί ακριβώς τον έχουν χάσει! Προς το συμφέρον, φυσικά, των ιδιοκτητών του κόσμου.
Η κριτική ανάλυση είναι υποχρεωμένη να αποκαλύπτει αυτήν την διαλεκτική, ακόμα κι αν έχει μπροστά της “κουφούς”, “τυφλούς”, δηλαδή πιστούς· ακόμα κι αν φαίνεται “ιδιότροπη”. Για την ακρίβεια: η σύγχρονη κριτική ανάλυση έχει απέναντί της, εχθρικό, το ίδιο το “αντικείμενό” της, στις πιο κοινωνικοποιημένες μορφές του: την μηχανοποίηση του σκέφτεσθαι! Η μαγική, ανορθολογική σκέψη, δεν έχει μόνο θρησκευτικές καταβολές και υποστηρίξη· έχει, επίσης, και “τεχνολογικό υπόβαθρο”, με την έννοια του φετιχισμού, της ψυχοσυναισθηματικής στάσης απέναντι στις τεχνο-επιστημονικές εξελίξεις, της άγνοιας που γίνεται κράμα με το δέος...
Αυτός είναι ένας καινούργιος, παράξενος και δύσκολος αντίπαλος, με τον οποίο πρέπει να αναμετρηθούμε, χωρίς να υπάρχει ιστορικό προηγούμενο...

Z.S.