ΑΡΧΙΚΗ | ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ | SARAJEVO

#01 - 10/2014

• 01001100110101 - cyborg
• οι δυνατότητες του μετα-ανθρωπισμού
• μίλα... στη φωνή της μηχανής
• μέσα από τον πόλεμο, θα γεννηθεί η SIRI!
• smart cities
• comic
• spirit:
  - η επιστήμη σαν ιδέα (I)
  - η επιστήμη σαν ιδέα (II)
• το κατασκευάσιμο σώμα
• bytes & genes

η επιστήμη σαν ιδέα

Το ζευγάρι κειμένων των επόμενων σελίδων (spirit I - spirit II), σαν φανταστική αντιπαράθεση απόψεων, έχει άμεση σχέση με δύο εισηγήσεις / συζητήσεις που οργανώθηκαν απ’ την συνέλευση του game over τον χειμώνα και στις αρχές καλοκαιριού του ‘14: η φυσική σαν ιδεολογία (29 Γενάρη ‘14, στο Φυσικό) και επιστήμη και μεταφυσική (7 Ιούλη ‘14, στο ΜΙΘΕ). 
Το πρώτο κείμενο είναι επιλεγμένα αποσπάσματα απ’ το βιβλίο Το Φάντασμα της Όπερας, του Στέφανου Τροχανά, (πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης - 2014).
Όπως συμβαίνει γενικά με τέτοιου είδους φανταστικές αντιπαραθέσεις στο περιβάλλον spirit έτσι κι εδώ, ο σκοπός δεν είναι να μειωθεί η αξία εκείνου στις απόψεις του οποίου γίνεται η αντιπαράθεση. Ούτε να διαστρεβλωθεί το νόημα της γνώμης του (η επιλογή αποσπασμάτων ενέχει πάντα έναν τέτοιο κίνδυνο). Κυρίως “παίρνουμε αφορμή”. Παίρνουμε αφορμή για αντιλόγους, που πια θεωρούνται demode.

 

η μία πλευρά

... Ας έρθουμε στο σήμερα για να διερωτηθούμε ... ποια είναι η θέση της επιστήμης στις κοινωνίες που προέκυψαν ως αποτέλεσμα ... της επιστημονικής επανάστασης που ξεκίνησε με τον Γαλιλαίο και ολοκληρώθηκε με τον Δαρβίνο. Σε ποιό βαθμό το κοσμοείδωλο του σύγχρονου ανθρώπου είναι διαμορφωμένο από την επιστημονική προσέγγιση της φύσης και, ακόμα, σε ποιο βαθμό η επιστημονική νοοτροπία - αυτή που δίνει το προβάδισμα στα γεγονότα έναντι των γνωμών και των πεποιθήσεών μας (πολιτικών, θρησκευτικών, ιδεολογικών ή άλλων) - είναι οργανικό μέρος της γενικής κουλτούρας των πολιτών. Τα εμπειρικά δεδομένα δεν αφήνουν δυστυχώς περιθώρια για αυταπάτες: ο ανορθολογισμός και η πίστη σε παραφυσικά φαινόμενα αποτελούν “πλειοψηφικό ρεύμα” στον γενικό πληθυσμό. Μια από τις πολλές δημοσκοπήσεις που διεξάγονται κατά καιρούς στις ΗΠΑ δίνει ανατριχιαστικά αποτελέσματα γι’ αυτό το θέμα. Τα ποσοστά του πληθυσμού που πιστεύουν στα πιο αλλόκοτα πράγματα είναι - για λίγες ενδεικτικές περιπτώσεις - τα εξής: προσωπική παραψυχική εμπειρία 71%, πίστη σε φαντάσματα 34%, τα φαντάσματα είναι ψυχές πεθαμένων 56%, στοιχειωμένα σπίτια 37%, τηλεπάθεια 31%, επίδραση των άστρων στη ζωή μας 32%, εξωαισθητηριακή αντίληψη 41%, επικοινωνία με τους νεκρούς 35% κλπ κλπ. Και για να μη βαυκαλιζόμαστε με την ιδέα ότι όλα αυτά συμβαίνουν μόνο κάπου αλλού, πρόσφατη πανευρωπαϊκή έρευνα γνώμης με αφορμή το έτος Δαρβίνου, έδειξε ότι βρισκόμαστε πίσω μόνο από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως προς την άρνηση της εξελικτικής καταγωγής μας. Ο Δαρβίνος δεν έχει αισθητά περισσότερους φίλους στην Ελλάδα απ’ ό,τι στις ΗΠΑ!
Η κυριαρχία του ανορθολογισμού και της παραεπιστήμης στο δημόσιο χώρο είναι επίσης αναμφισβήτητη, όπως προκύπτει από τη μαζική απήχηση σχετικών τηλεοπτικών εκπομπών αλλά και πληθώρας ομοειδών εντύπων πάσης φύσεως που συγκροτούν από μόνα τους έναν παράλληλο κόσμο τον οποίο η “επίσημη κοινωνία” απλώς αρνείται να αντικρίσει. Είναι μια από τις σκοτεινές πλευρές της.
Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε μια μαζική αποτυχία του εκπαιδευτικού μας συστήματος να εκπληρώσει την παιδευτική αποστολή του. Σε μια εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης - ή μήπως μόνο της τεχνολογίας; - ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών βγαίνουν από το εκπαιδευτικό σύστημα έτοιμοι να παραδοθούν χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού...

... Το να υπερασπίζεται κανείς την επιστήμη σήμερα - όχι απλώς τα επιτεύγματά της αλλά και τον μεθοδολογικό της πυρήνα - δεν είναι ιδιαίτερα της “μόδας”. Κινδυνεύει να χαρακτηριστεί στρατιώτης του περασμένου πολέμου. Απομεινάρι μιας άλλης εποχής. Οπαδός του Διαφωτισμού, παραδείγματος χάριν: φωταδιστής! Δεν είμαι ιστορικός της επιστήμης ή των ιδεών για να επιχειρήσω μια τεκμηριωμένη ερμηνεία αυτού του φαινομένου. Πώς, δηλαδή, συνέβη να αλλάξει τόσο πολύ και τόσο γρήγορα - κυρίως μέσα στα τελευταία πενήντα χρόνια - το αξιακό πρόσημο της επιστήμης. Από θετικό να γίνει αρνητικό, ή έστω ουδέτερο. Από απελευθερωτική δύναμη και θεμελιώδης συνιστώσα του πολιτισμού μας να αντιμετωπίζεται πλέον από τους περισσότερους ως απλή προωθητική δύναμη μιας τεχνολογικής εξέλιξης που - όπως πιστεύουν πολλοί - δεν υπηρετεί πλέον γνήσιες ανθρώπινες ανάγκες αλλά την ανεξέλεγκτη επέκταση ενός παγκοσμιοποιημένου οικονομικού συστήματος που ναρκοθετεί το ίδιο το μέλλον του πλανήτη ως λίκνου της ζωής.
Σ’ αυτές τις νέες συνθήκες, δεν είναι περίεργο ότι στους παραδοσιακούς πολέμιους της επιστήμης - τη θρησκεία και τον ακραίο συντηρητισμό - προστέθηκαν και κάποιοι από τους παλιούς συμμάχους της. Μεταξύ αυτών και ένα τμήμα της πανεπιστημιακής διανόησης. Και δεν αναφέρομαι βέβαια σε κριτικές στάσεις ή ριζική αμφισβήτηση τεχνολογικών καινοτομιών και των τρόπων ζωής και κοινωνικής οργάνωσης που αυτές προωθούν και τελικά επιβάλλουν. Εννοώ την αμφισβήτηση της ίδιας της επιστήμης στον επιστημολογικό της πυρήνα: στη βασική παραδοχή ότι η επιστημονική μέθοδος - αυτή που αναγνωρίζει την προτεραιότητα των εμπειρικών και πειραματικών δεδομένων έναντι των θεωρητικών κατασκευών μας - είναι μια έγκυρη πηγή γνώσης για τον κόσμο μας. Ότι προσφέρει μια αντικειμενική γνώση με συσσωρευτικό χαρακτήρα. Η νέα γνώση δεν αχρηστεύει την παλιά αλλά επεκτείνει τα όριά της και επανακαθορίζει τις προϋποθέσεις ισχύος της.
Στο όνομα μιας αυστηρής επιστημολογικής προσέγγισης του προβλήματος της έγκυρης γνώσης, η κριτική αυτού του τύπου αμφισβητεί ευθέως τον καθοριστικό ρόλο του πειράματος ως εξωτερικού κριτή της θεωρίας και ως οδηγού για τη διατύπωση ολοένα και καλύτερων θεωρητικών μοντέλων για την περιγραφή του φυσικού κόσμου. Το πείραμα - ισχυρίζεται μια τέτοια κριτική - είναι διαποστισμένο από τους όρους της προς επαλήθευση θεωρίας, κι επομένως δεν συνιστά έναν παραγματικά ανεξάρτητο έλεγχό της. Στην πιο ακραία εκδοχή της, αυτή η κριτική πρακτικά ισχυρίζεται ότι το παιχνίδι της επαλήθευσης είναι “στημένο”. Το πείραμα “βλέπει” μόνο ό,τι η θεωρία του επιτρέπει να “δει”. Η αξίωση της “δυτικής επιστήμης” να θεωρείται αντικειμενική, και συνεπώς ανώτερη από άλλες μορφές επιστήμης, δεν έχει βάση. Η επιστήμη μας - η δυτική επιστήμη - είναι απλώς μία από τις πολλές ισοδύναμες επιστήμες που δημιουργούν οι ανθρώπινοι πολιτισμοί για να “οικειωθούν” τον κόσμο γύρω τους. Τελικά “όλα παίζουν”.
Το έργο είναι γνωστό και χιλιοπαιγμένο. Άλλη μια “αποδόμηση” εκ τους ασφαλούς. Διότι, βεβαίως, κανείς από τους αποδομητές δεν προσφεύγει στον “μάγο της φυλής” για ιατρική βοήθεια, αλλά σε γιατρούς και ιατρικές τεχνολογίες που μάλλον σ’ αυτή την “καταραμένη” δυτική επιστήμη βασίζονται!

...

Δεν υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, αμφιβολία ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια μαζική υποχώρηση της επιστήμης και της επιστημονικής νοοτροπίας ως βασικού στοιχείου της γενικής παιδείας των πολιτών.... Σε μια εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης, ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων “βγαίνουν” από το εκπαιδευτικό σύστημα έτοιμοι να παραδοθούν χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και παραεπιστήμης. Εύκολη λεία σχετικών τηλεοπτικών εκπομπών αλλά και πληθώρας ομοειδών εντύπων πάσης φύσεως που συγκροτούν από μόνα τους ένα παράλληλο “σύμπαν” μυστηρίου και τρέλας. Το οποίο η “επίσημη κοινωνία” απλώς αρνείται να αντικρίσει. Ή προσποιείται ότι δεν βλέπει. Είναι μια από τις απωθημένες της πλευρές.
Όμως γι’ αυτό σίγουρα δεν φταίνε μόνο οι... αποδομητές ή οι παραδοσιακοί πολέμιοι της επιστήμης. Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης φέρει επίσης μια σημαντική “μετάλλαξη” που έχει εμφανιστεί στην επιστημονική κοινότητα - κυρίως των θετικών επιστημών - τα τελευταία πενήντα χρόνια. Ανεπαισθήτως αρχικά, αλλά με ραγδαία επιταχυνόμενο ρυθμό αργότερα. Πρόκειται για την εμφάνιση - και τελικά την επικράτηση - ενός νέου είδους επιστήμονα, απόλυτα εξειδικευμένου και αποτελεσματικού στην εκτέλεση συγκεκριμένων “καθηκόντων” αλλά, συχνότατα, στερημένου κάθε γενικότερης παιδείας ακόμα και στον άμεσο περίγυρο του αντικειμένου του. Ο μη διανοούμενος επιστήμονας. Ο τεχνικός της επιστήμης. Αυτό είναι σήμερα το πλειοψηφικό είδος ανθρώπου που αντιπροσωπεύει το επιστημονικό επάγγελμα και την κυρίαρχη ιδεολογία του. Η οποία ασφαλώς περιλαμβάνει πολλά καινούργια πράγματα - μεταξύ άλλων έννοιες όπως καινοτομία, επιχειρηματικότητα, τεχνοβλαστοί (spinoffs), πατέντες, ευρωπαϊκά προγράμματα, κλπ κλπ - αλλά μόνο μια θολή εικόνα από την επιστήμη ως θεμελιώδη αξία του πολιτισμού μας. Από την επιστήμη ως πνευματικό αγαθό και ως απελευθερωτική δύναμη του ανθρώπου, όπως την οραματίστηκε ο Διαφωτισμός και η μεγάλη πνευματική παράδοση που δημιούργησε. Σίγουρα φταίνε λίγο και οι πολέμιοί της - παλιοί και νέοι - ωστόσο, αν η επιστήμη βρίσκεται σήμερα σε υποχώρηση ως πνευματικό κίνημα, η ευθύνη βρίσκεται εξίσου μέσα της όσο και έξω της.
...