Η αναγγελία του εξάμηνου μαθήματος / εργαστηρίου στο παν. της Ζυρίχης.
(Και θα θέλαμε να ξέρουμε πόσο πολύ integrated είναι η discipline του μαθήματος...)

Η διάλεξη που τόσο “μάγεψε” δεν ήταν παρά μέρος του μαθήματος...

urban image makers

Επειδή πολλές αντιρρήσεις ακούγονται για το Rethink Athens, το μεγάλο έργο αστικής ανάπλασης στο κέντρο της Αθήνας, ήρθε και η απάντηση. Με επικεφαλής τον Αλφρέντο Μπίλενμπουργκ, καθηγητή στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, ομάδα ειδικών εκπονεί λύσεις που θα αντιμετωπίζουν προβλήματα καθημερινότητας. Η συμμετοχή των πολιτών θεωρείται εκ των νω ουκ άνευ.

Μ’ αυτήν την epic εισαγωγή η “εφημερίδα των συντακτών” στις 19 Νοέμβρη [1] πληροφορεί για ένα ακόμα re- που έρχεται να ισιώσει την καμπούρα του αθηναϊκού κέντρου. Ήταν το re-think, τώρα το re-activate, υπάρχει πάντα το μαφιόζικο re-map, τρέχει το re-invent· λείπουν όμως εκείνοι κι εκείνες που θα πουν στα σοβαρά re-δενπανα...
Το σχετικό άρθρο συνεχίζει τον ύμνο:

Ένα κουτί με 101 ιδέες για την πόλη, που θα είναι στη διάθεση της δημοτικής αρχής της Αθήνας για να οργανώσει τις παρεμβάσεις αναβάθμισης της ζωής, εκπονεί μια πολυάριρθμη ομάδα ειδικών επιστημόνων και θα το παρουσιάσει στο τέλος Μαρτίου. Πρωταγωνιστές θα είναι οι πολίτες, που καλούνται να συμβάλλουν με την εμπειρία τους στην  τελική διατύπωση των προτάσεων. Ο λόγος για το “Reactivate Athens”, μια νέα πρωτοβουλία του ιδρύματος Ωνάση, που “κουμπώνει” με τη μεγάλη παρέμβαση για την Πανεπιστημίου, το “Rethink Athens”.
...
Η παράλληλη δραστηριότητα του “Reactivate Athens”, που παρουσιάστηκε χτες, φιλοδοξεί να συμπληρώσει την αναμόρφωση της Πανεπιστημίου με “έξυπνες” προτάσεις, που θα καλύψουν κυρίως τις υποβαθμισμένες περιοχές της πρωτεύουσας. Δεν είναι τυχαίο ότι το “στέκι” αυτής της κίνησης λειτουργεί ήδη στην οδό Λυκούργου, λίγα μέτρα από την Ομόνοια. Επικεφαλής είναι ο Αλφρέντο Μπρίλενμπουργκ, καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης και μέλος της κριτικής επιτροπής που επέλεξε την τελική πρόταση για την Πανεπιστημίου.
...
Η χθεσινή ομιλία του ήταν αντάξια της δημιουργικής πορείας του και αποκαλυπτική της κοινωνικής ευαισθησίας του. Έχοντας ήδη γνωρίσει τις υποβαθμισμένες γειτονιές της πρωτεύουσας, ο Α. Μπρίλενμπουργκ ξάφνιασε θετικά το ακροατήριο με τη φράση πως “η Αθήνα βρίθει ιδεών”, και κάλεσε τους αρχιτέκτονες να γίνουν μεσολαβητές στη σύνθεση ιδεών και στην υπογραφή ενός πρωτοκόλλου με δράσεις. Δεν δίστασε να απευθυνθεί στην Αριστερά και τη Δεξιά, καλώντας τες να συνεργαστούν γιατί, όπως είπε, οι σωστές λύσεις είναι κάπου στη μέση.
...

Όταν ακούμε τις λέξεις “υποβαθμισμένες περιοχές” και “αναβάθμιση” πρέπει να καθόμαστε προσοχή, κουνώντας χαρούμενα την ουρά μας; Αυτή είναι η ατμόσφαιρα του δημοσιεύματος, που γλύφει τον αμερικάνο πολεοδόμο και κρύβει (ή διαστρεβλώνει) τα βασικά στοιχεία του “reactivate Athens”· κι ούτε λόγος για τον πολιτικό χαρακτήρα του.
Περί τίνος πρόκειται λοιπόν; Είναι ένα εξάμηνο εργαστήριο / μάθημα στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης, στην έδρα αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού· επικεφαλής διδάσκοντες είναι όχι ένας αλλά δύο καθηγητές της έδρας: ο Alfredo Brillembourg, και ο Hubert Klumpner. Το εργαστήριο / μάθημα άρχισε στις 17 Σεπτέμβρη, και έχει για χορηγό το ίδρυμα Ωνάση: οι χορηγείες (με ότι συνεπάγονται...) δεν είναι καθόλου ασυνήθιστες στα καθώς πρέπει “ιδιωτικοποιημένα” πανεπιστήμια. Και - φυσικά - η αναγνώριση ότι περί αυτού πρόκειται (ένα ελληνικό ιδιωτικό ίδρυμα χρηματοδοτεί ένα πανεπιστημιακό project στη Ζυρίχη) θα προκαλούσε ανάμικτα αισθήματα στο ελληνικό κοινό...
Οι δύο καθηγητές του πολυτεχνείου της Ζυρίχης (στο πόστο απ’ το καλοκαίρι του 2010) ξεκινούν κάπως έτσι την περιγραφή των βασικών κατευθυντήριων γραμμών των μαθημάτων που κάνουν:

Η ένταξή μας στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης απ’ την μια μεριά αποτελεί μια σημαντική αφετηρία για την ακαδημαϊκή και επαγγελματική ζωή μας, ενώ απ’ την αλλη μεριά αποτελεί αναζωογόνηση των προηγούμενων ερευνών και εργασιών μας. Μιλώντας γενικά, η δουλειά μας ασχολείται με θεωρητικές και πρακτικές εφαρμογές στην αρχιτεκτονική και στον αστικό σχεδιασμό. Δουλεύουμε σε global περιβάλλοντα, δημιουργώντας γέφυρες ανάμεσα στην βιομηχανία του “Πρώτου Κόσμου” και τις ανεπίσημες αστικές περιοχές του “Τρίτου Κόσμου”, εστιάζοντας στην εκπαίδευση και την ανάπτυξη μιας καινούργιας γενιάς επαγγελματιών, που θα μετασχηματίσουν τις πόλεις του 21ου αιώνα.
...

Θα ήταν λογικό να αναρωτηθεί κανείς τι δουλειά έχουν κάποιοι που ασχολούνται με “γέφυρες ανάμεσα στη βιομηχανία του ‘πρώτου κόσμου’ και τις ανεπίσημες αστικές περιοχές του ‘τρίτου κόσμου’...” με την “διαμαντόπετρα στης γης το δακτυλίδι” - την Αθήνα. Μήπως κάνουν κάτι κατ’ εξαίρεση, μόνο και μόνο από αγνό φιλελληνισμό; Στην διάλεξή του στην Αθήνα στις 18 Νοέμβρη, την οποία ύμνησε η συντάκτης της “εφ.συν”, ο Alfredo Brillembourg δεν έδειξε ότι νοιάζεται για την ελληνική πρωτεύουσα έξω απ’ την επαγγελματική και ακαδημαϊκή λογική του. Απ’ το ρεπορτάζ της “εφ. συν.”:

...
Παρατήρησε ότι η Αθήνα έχει δεχθεί στη μακραίωνη πορεία της επιρροές από άλλες χώρες. Πρόσθεσε ωστόσο ότι το στοιχείο που κάνει σήμερα τη διαφορά είναι η οικονομική κρίση. Περιέγραψε τα γκέτο των φτωχών αλλά και των πλουσίων. “Πρέπει να δημιουργηθούν γέφυρες ανάμεσα στις δύο πλευρές” τόνισε...

Τις τελευταίες δεκαετίες [σ.σ.: και πάντως όχι εξαιτίας της “οικονομικής κρίσης”....] η κεντρική Αθήνα προσδιορίζεται σαν μια περιοχή αστικής (urban) παρακμής, που γίνεται αισθητή σαν μια μακριά σειρά οπισθοδρομήσεων. Πυκνοκατοικημένες περιοχές μέσα ή κοντά στο κέντρο της πόλης (περιοχές που είναι προϊόν μιας ανεξέλεγκτης πληθυσμιακής συγκέντρωσης) που άλλοτε κατοικούνταν από την μεσαία και την ανώτερη μεσαία τάξη υποβαθμίζονται σταθερά. Πολλές περιοχές κατοικούνται τώρα από πολυάριθμους μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Μερικές απ’ αυτές τις περιοχές χαρακτηριζόνται από αντιθετικές διαδικασίες αλληλεγγύης και σύγκρουσης, μερικές έχουν αναπτύξει ιδιαίτερες μορφές κοινωνικο-χωρικής ιεραρχίας, και άλλες παλεύουν μέσα στην καθημερινότητά τους. Το παλιό οικιστικό απόθεμα, κτίρια κατοικιών κτισμένα κυρίως στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70, και η τρέχουσα έλλειψη χρηματο-δότησης εντείνουν τις περιπλοκές. Η πόλη χάνει το κέντρο της που παρακμάζει, και υπό το πρίσμα της τρέχουσας κοινωνικο-οικονομικής κρίσης, και της εγκατάλειψης που είναι ολοφάνερη παντού, αυτή η διαδικασία μοιάζει μη αναστρέψιμη εάν κάποιος επιχειρήσει να την αντιμετωπίσει με τα παραδοσιακά μοντέλα αστικού σχεδιασμού.
Η σοβαρή παρακμή προοδευτικά κτύπησε ακόμα και τον εμβληματικό άξονα της οδού Πανεπιστημίου, όπου βρίσκονται η Βουλή, και τα περισσότερα απ’ τα κεντρικά γραφεία και ιδρύματα της διοίκησης, του χρηματοπιστωτικού τομέα και του εμπορίου της χώρας. Η οδός Πανεπιστημίου ενώνει περιοχές που δεν έχουν επηρρεαστεί έντονα απ’ την παρακμή, παραδοσιακά ελεγχόμενες από την ανώτερη τάξη, με μια έντονα διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα στα δύο αντίθετα άκρα της. Είναι πρόκληση για το μέλλον της πόλης το να πετύχει την ένωση αυτών των δύο πραγματικοτήτων, κι αυτή η πρόκληση έχει μορφοποιηθεί μέσω του RE-THINK ATHENS, μια πρόταση ανακατασκευής της οδού Πανεπιστημίου, στο κέντρο του καινούργιο χωροταξικού σχεδίου για την πόλη.
...
Ενόσω η αστική (urban) παρακμή, ή η αστική (urban) κρίση, συχνά συνδέεται με ένα κράτος σε παρακμή, στην προκειμένη περίπτωση μπορεί επίσης να γίνει κατανοητή σε ένα σετ από καινούργιες δυνατότητες - χωρικές, κοινωνικές, οικονομικές, οικολογικές - σε μια εναλλακτική μελλοντική κατέυθυνση. Υπ’ αυτή την έννοια, ο στόχος της έρευνας και του εργαστηρίου είναι να βρει και να μελετήσει τα λανθάνοντα προβλήματα και τις λανθάνουσες δυναμικές της πόλης με σκοπό να δημιουργηθεί μια εναλλακτική στρατηγική οπτική, αποτελούμενη από καινουργια πρότυπα (διαδικασίες, πολιτικές και εργαλεία) για την κεντρική Αθήνα. Το εργαστήριο αυτό είναι μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια γερή, πολυλειτουργική κεντρικότητα, να ξαναζωντανέψει η κεντρική Αθήνα μέσω της επαναδραστηριοποίησης εκείνων που υπάρχουν, και της διαχείρισης παραδοσιακών και νέων δραστηριοτήτων, χωρίς να επικρατήσει μια gentrification προσανατολισμένη στον ελεύθερο χρόνο.
...

Το γιατί οι καθηγητές Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpne, επιδοτούμενοι απ’ το ίδρυμα Ωνάση, αποφάσισαν (από επαγγελματική και ακαδημαϊκή άποψη) να οργανώσουν ένα εξάμηνο μάθημα στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης με θέμα την “αναβάθμιση του κέντρου της Αθήνας” (σε σχέση πάντα με τα στρατηγικά πολεοδομικά ενδιαφέροντά τους) φαίνεται καθαρά απ’ την πιο πάνω εισαγωγή: η Αθήνα είναι “τρίτος κόσμος” ή, εναλλακτικά, το κέντρο της έχει “πολύ τρίτο κόσμο”· και κάποιες “γέφυρες” (είτε της Ομόνοιας με το Κολωνάκι, είτε του αθηναϊκού κέντρου με την “βιομηχανία του πρώτου κόσμου”) αποτελούν ενδιαφέρουσα πρόκληση. Αφού, όμως, δεν πρόκειται να εγκατασταθούν εργοστάσια στο κέντρο της Αθήνας, τι σόι είναι αυτή η “πρωτοκοσμική βιομηχανία” που θα αντιστρέψει την παρακμή;
Τίποτα δεν λέγεται ρητά, επειδή - κατά κάποιον τρόπο - είναι αυτονόητο για τους πολεοδόμους και τους urban designers: η "βιομηχανία” αυτή είναι οι αναβαθμισμένες αστικές (urban) χρήσεις (“αναβαθμισμένες” σύμφωνα με τα κριτήρια της μεσαίας και της ανώτερης τάξης...) και, δίπλα και παράλληλα, το εμπόριο ακινήτων· γνωστό πια ως real estate.

urban κεφάλαιο και πρόσοδοι

Τα ως εδώ (δηλαδή οι προφεσόροι Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner, το μάθημα / εργαστήριο στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης, η παρακμή του αθηναϊκού κέντρου, η χαρά της δημοσιογράφου / ρεπόρτερ για το reactivate Athens) μπορούν να θεωρηθούν πιπεράτες ή διακοσμητικές λεπτομέρειες μπροστά στο βασικό ερώτημα: γιατί το από πρώτη ματιά (αθηναϊκό) σκατό τραβάει τόσες καλές επιστημονικές (και όχι μόνο...) μύγες;
Θα παραθέσουμε κατ’ αρχήν, υποστηρικτά, μερικά στοιχεία απ’ την κριτική του David Harvey, απ’ το εξεγερμένες πόλεις [2]. Ο τονισμός δικός μας:

...
Τις τελευταίες δεκαετίες η επιχειρηματικότητα των πόλεων έχει αποκτήσει σημασία τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Με αυτό εννοώ εκείνο το πρότυπο συμπεριφοράς μέσα στη διακυβέρνηση της πόλης το οποίο συνδυάζει τις κρατικές εξουσίες (τοπική, μητροπολιτική, περιφεριακή, εθνική ή υπερεθνική) με μια ευρεία κλίμακα οργανωτικών μορφών στην κοινωνία των πολιτών (εμπορικά επιμελητήρια, σωματεία, εκκλησίες, εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, τοπικές ομάδες, ΜΚΟ, κ.ο.κ.) και με τα ιδιωτικά συμφέροντα (εταιρικά και ατομικά), με στόχο τη διαμόρφωση συνασπισμών για την προώθηση ή τη διαχείριση της κάθε είδους αστικής ή περιφερειακής ανάπτυξης. Υπάρχει πλέον εκτεταμένη βιβλιογραφία γι’ αυτό το ζήτημα, η οποία δείχνει ότι οι μορφές, οι δραστηριότητες και οι στόχοι αυτών των συστημάτων διακυβέρνησης [που είναι γνωστά ως “καθεστώτα των πόλεων”, “μηχανές ανάπτυξης” ή “συμμαχίες περιφερειακής ανάπτυξης”] ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και το συνδυασμό δυνάμεων που δρουν στο εσωτερικό τους.
...
Μια τέτοια διακυβέρνηση της πόλης προσανατολίζεται κυρίως στην κατασκευή προτύπων τοπικών επενδύσεων όχι μόνο σε υλικές υποδομές, όπως οι μεταφορές και οι επικοινωνίες, τα λιμάνια, το σύστημα αποχέτευσης και ύδρευσης, αλλά και στις κοινωνικές υποδομές της εκπαίδευσης, της τεχνολογίας και της επιστήμης, του κοινωνικου ελέγχου, του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής. Στόχος είναι η συγκρότηση επαρκούς συνέργειας εντός της διαδικασίας αστικοποίησης ώστε να δημιουργηθούν και να υλοποιηθούν μονοπωλιακές πρόσοδοι εκ μέρους των ιδιωτικών συμφερόντων και των κρατικών δυνάμεων.
...
Αν οι αξιώσεις στη μοναδικότητα, την αυθεντικότητα, την ιδιαιτερότητα και την ειδικότητα θεμελιώνουν τη διαδικασία απόσπασης μονοπωλιακών προσόδων, τότε δεν υπάρχει καλύτερο πεδίο για τέτοιου είδους αξιώσεις από το πεδίο των τεχνημάτων του πολιτισμού, των πρακτικών και των ειδικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών που έχουν ιστορική σημασία (στα οποία συμπεριλαμβάνεται, φυσικά το δομημένο, το κοινωνικό και το πολιτιστικό περιβάλλον).
...
Το πιο προφανές παράδειγμα είναι ο σύγχρονος τουρισμός, νομίζω όμως ότι θα ήταν λάθος να μείνει η ανάλυσή μας εκεί. Γιατί εκείνο που διακυβεύεται στην περίπτωση αυτή είναι η δύναμη του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου ή τα ειδικά σημάδια διάκρισης κάποιου μέρους τα οποία ασκούν σημαντική έλξη στις ροές κεφαλαίου γενικότερα.
...
Το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο που αποδίδεται σε ονόματα και μέρη όπως το Παρίσι, η Αθήνα, η Νέα Υόρκη, το Ρίο ντε Τζανέιρο, το Βερολίνο και η Ρώμη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και προσφέρει στα μέρη αυτά σπουδαία οικονομικά πλεονεκτήματα σε σχέση, παραδείγματος χάρη, με τη Βαλτιμόρη, το Λίβερπουλ, το Έσεν, τη Λιλ και τη Γλασκώβη. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν αυτά τα τελευταία μέρη είναι η αύξηση του μεριδίου τους στο συμβολικό κεφάλαιο και των σημαδιών διάκρισής τους, ώστε να μπορέσουν να εδραιώσουν καλύτερα τις αξιώσεις τους στη μοναδικότητα  που αποφέρει μονοπωλιακή πρόσοδο. Το “λανσάρισμα” (“branding”) των πόλεων γίνεται σημαντικότατο.
...
Η μονοπωλιακή πρόσοδος αποτελεί πάντοτε το αντικείμενο του καπιταλιστικού πόθου, οπότε τα μέσα διασφάλισής του μέσω παρεμβάσεων στο πεδίο του πολιτισμού, της ιστορίας, της κληρονομιάς, της αισθητικής και των νοημάτων είναι κατ’ ανάγκην πολύ σημαντικά για κάθε είδους καπιταλιστές.
...

Η αφετηριακή θέση του Harvey (με την οποία συμφωνούμε - όχι όμως, αν μας επιτρέπεται κάτι τέτοιο, με ορισμένα απ’ τα συμπεράσματά του) είναι ότι παράλληλα και αντίστροφα με την παγκόσμια εμπορική και συμβολική ομογενοποίηση, τα αφεντικά επιδιώκουν (κατασκευάζουν και ανακατασκευάζουν) διαφοροποιήσεις μικρής και μεσαίας κλίμακας, “ιδιαιτερότητες” με όρους περιοχών ή/και πόλεων. Τέτοιου είδους “μοναδικά χαρακτηριστικά” παράγουν μονοπωλιακά οφέλη. Αυτές οι “ιδιαιτερότητες” αξιοποιούνται μέσω της μονοπωλιακής εκμετάλλευσής τους από συμμαχίες αφεντικών. Η διαδικασία είναι χαρακτηριστικά προσοδική· θα τολμούσαμε μάλιστα να πούμε πολιτικά γεωπροσοδική. Το “πολιτικά” σημαίνει ότι η “κερδοφορία - του ιδιαίτερου - τόπου” δεν είναι η κερδοφορία μέσω της αγροτικής καλλιέργειας του εδάφους, αλλά μέσω ενός συνδυασμού “πολιτικών”: “πολιτικών” αποφάσεων σε σχέση με την διοίκηση, την διαφήμιση, τις επενδύσεις, την δημόσια τάξη, την χωροταξία των δημόσιων και των ιδιωτικών χρήσεων, τον “διάλογο”, τους αποκλεισμούς και τις απαγορεύσεις, κ.ο.κ.
Πρόκειται για ένα είδος καπιταλιστικής κερδοφορίας (μέσω μονοπωλιακών προσόδων) στηριγμένο στην εικόνα / image και στην “ελκυστικότητα” της σε μια σειρά οικονομικών (εμπορικών, επιχειρηματικών, διανοητικών, καλλιτεχνικών, κλπ) δραστηριοτήτων. Κι αυτό είναι που τραβάει (μερικές) μύγες, εντόπιες και διεθνείς, στην παρακμιακή (και κακάσχημη) Αθήνα· βασικά σε τμήματα του μυθικού “κέντρου” της. Το ίδρυμα Ωνάση είναι απλά η φαινομενικά ουδέτερη (και υποτιθέμενα “φιλάνθρωπη”) βιτρίνα του κόλπου.

το know how

Είναι, όμως, δυνατό η τόσο παρακμιακή μικροαστική πρωτεύουσα μιας τόσο παρηκμασμένης κοινωνίας, όπως η Αθήνα, να τραβάει, έστω προοπτικά, αξιόλογο ενδιαφέρον από ντόπιους και διεθνείς “αξιοποιητές” αυτού του είδους της μονοπωλιακής προσόδου; Είναι δυνατόν η Αθήνα, που έχασε υποδειγματικά (και για χάρη των ελλήνων εργολάβων) το τραίνο των ολυμπιακών αγώνων του 2004, να ανέβει τώρα σε ένα first class βαγόνι;
Πριν διακινδυνεύσουμε προβλέψεις, αξίζει να θυμίσουμε ότι υπάρχει ένα διεθνές know how καπιταλιστικής αξιοποίησης αστικών (urban) τμημάτων και περιοχών, ειδικά εάν αυτά έχουν γίνει (λόγω παρακμής) “φτηνά”. Ένα τρανταχτό παράδειγμα είναι η Ν. Υόρκη. Η ευρύτερη Ν. Υόρκη (μια υπερ-μεγαλούπολη με συνολικό πληθυσμό μεγαλύτερο απ’ τον ελληνικό...) την δεκαετία του 1970 πέρασε μια περίοδο που οι κοινωνιολόγοι και οι πολεοδόμοι χαρακτήρισαν υποδειγματικά παρακμιακή: κρίση στον προϋπολογισμό της λόγω χρεών, κατάρρευση των υποδομών κοινωνικής πρόνοιας, εξεγέρσεις, απεργίες, διακοπές ηλεκτροδότησης, εγκατάλειψη ή παρακμή των γειτονιών, αύξηση του εγκλήματος. Ήταν μια περίοδος όπου το βιομηχανικό παρελθόν της Ν. Υόρκης τέλειωνε, και το μέλλον προδιαγραφόταν σαν “μετα - βιομηχανικό”, ένα είδος καπιταλιστικής οικονομίας εξαιρετικά ευαίσθητο στην εικόνα / image: αξιολόγηση των ομολόγων δανεισμού της πόλης, διαθέσεις και προσανατολισμοί των τουριστών, επιλογές εγκατάστασης επιχειρήσεων του τριτογενούς, τιμές των ακινήτων.
Η μεταστροφή αυτής της κατάστασης, και η διαμόρφωση του image της Ν. Υόρκης όπως το ξέρουμε (άρα και η εξασφάλιση μονοπωλιακών προσόδων όσων εκμεταλλεύονται το brand name “New York”) άρχισε προς τα τέλη της δεκαετίας του ‘70 με έναν συνδυασμό μεθόδων: σκληρή αστυνόμευση (“μηδενική ανοχή”), μηντιακή προβολή ενός καινούργιου νεοϋορκέζικου hype, φορολογικές ενισχύσεις σε “επενδυτές real estate”, “καθαριότητα” τουλάχιστον στις προς εμπορική εκμετάλλευση περιοχές και τα μέσα μεταφοράς (με κύριο στόχο τα graffiti και τους γκραφιτάδες), δημιουργία και προβολή καλλιτεχνικών (και άλλων) γεγονότων μεγάλης, αμερικανικής ή διεθνούς, απήχησης.
Το ενδιαφέρον είναι ότι το παρακμιακό παρελθόν της Ν. Υόρκης λειτούργησε υπόγεια, για ένα κρίσιμο αρχικό διάστημα, σαν “ενισχυτής της μεταμορφωσής” της. Η υλική βάση ήταν φυσικά οι πολύ χαμηλές τιμές των ακινήτων. Όμως πέρα απ’ αυτήν και πάνω σ’ αυτήν, η κουλτούρα της tranformation γινόταν ήδη, απ’ τα ‘80s και μετά, mainstream hype για τις postmodern καπιταλιστικές κοινωνίες. Ο μύθος της Σταχτομπούτας που μετατρέπεται σε πριγκίπισσα δούλεψε υποδόρεια, εφόσον η παρακμιακή Ν. Υόρκη είχε ήδη υπερ-προβληθεί, κυρίως μέσα από διάφορες ταινίες. Χαρακτηριστικές: Midnight Cowboy (1969) και Taxi driver (1976).

Φαίνεται αθώο και χαριτωμένο...
Ήταν όμως ένα απ’ τα εμπορικά σήματα
για την αλλαγή της εικόνας της Ν. Υόρκης.
Κατάλληλο για μπλουζάκια, φλυτζάνια,
κονκάρδες, καπέλα... και “καρδιές”...

Η Αθήνα δεν έχει καμία σχέση, κι ούτε μπορεί να συγκριθεί με τη Ν. Υόρκη!! Αν μνημονεύουμε την περίπτωση της αμερικάνικης πόλης / φετίχ είναι για τρεις λόγους. Πρώτον για να δείξουμε ότι η εμπειρία του αστικού μετασχηματισμού κυρίως με προδιαγραφές εικόνας (και όχι υποχρεωτικά μέσα από πολλά και μεγάλα δημόσια έργα) είναι σχετικά παλιά. Δεύτερον, ότι η urban παρακμή μπορεί να είναι μια θαυμάσια ευκαιρία για τέτοιου είδους μετασχηματισμούς, και την διαμόρφωση ενός ορισμένου μονοπωλίου εικόνας / image και, άρα, εκμετάλλευσης των σχετικών προσόδων. Και τρίτον, ότι μεταξύ των πολεοδομικό-διαφημιστικών οραμάτων και της πρακτικής εφαρμογής τους, ο κρισιμος κρίκος είναι οι διακυμάνσεις των τιμών γης· η παραδοσιακή γεωπρόσοδος. Γι’ αυτό και κρίσιμο εργαλείο για κάθε “reactivate” είναι οι μηχανισμοί δημόσιας τάξης: ακόμα κι αν δεν πρόκειται για επιχειρήσεις πλήρους “εξαφάνισης” των απόκληρων και περιθωριακών που χρησιμοποιούν την προς αναβάθμιση περιοχή, υπάρχουν πάντα αντιτιθέμενα συμφέροντα μεταξύ των προηγούμενων χρηστών και των επερχόμενων· αντιθέσεις που, σε τελευταία ανάλυση, θα λυθούν υπέρ των δεύτερων ακόμα και δια της βίας - αν χρειαστεί.
Ο (ψευδοπλουραλιστικός) εξευγενισμός του “κέντρου της πόλης” (εν προκειμένω της Αθήνας) και η κατασκευή ενός κάποιου μετα-παρακμιακού image είναι, λοιπόν, ο λόγος που η Πανεπιστημίου και τα πέριξ της έγιναν εργαστήριο / μάθημα στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Εκτός από αρχιτέκτονες / urban designers θα μπορούσαν να εμπλακούν σε ένα τέτοιο project και άλλες “ειδικότητες”: urban κοινωνιολόγοι και ανθρωπολόγοι, ψυχολόγοι, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες και performer κάθε είδους.
Εκείνοι που έχουν εμπλακεί σίγουρα, είναι αυτοί που αποτελούν τον σκληρό (από κάθε καπιταλιστική άποψη) πυρήνα κάθε γεωπροσόδου: οι ιδιοκτήτες ακινήτων, οι ασφαλιστικές, οι τζογαδόροι του real estate στα χρηματιστήρια. Χωρίς να ξέρει τι (και πως) έχει συμβεί στο κέντρο της Αθήνας ο Hasrvey υποστηρίζει κάτι που, σε μια προέκτασή του, παραείναι “αθηναϊκό” για να το προσπεράσουμε:

...
Η μονοπωλιακή πρόσοδος όμως είναι κάτι αντιφατικό. Η αναζήτησή της οδηγεί το παγκόσμιο κεφάλαιο στο να δίνει αξία σε διακριτές τοπικές πρωτοβουλίες· μάλιστα, από ορισμένες απόψεις, όσο πιο διακριτή και, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όσο πιο ακραία είναι μια πρωτοβουλία τόσο το καλύτερο. Οδηγεί επίσης στη θετική αξιολόγηση της μοναδικότητας, της αυθεντικότητας, της ιδιαιτερότητας, της πρωτοτυπίας και όλων εκείνων των διαστάσεων της κοινωννικής ζωής που δεν συνάδουν με την ομοιογένεια την οποία προϋποθέτει η παραγωγή εμπορεύσιμων αγαθών. Και εφόσον το κεφάλαιο δεν έχει σκοπό να καταστρέψει εντελώς τη μοναδικότητα που αποτελεί τη βάση της ιδιοποίησης μονοπωλιακών προσόδων (και υπάρχουν πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες έκανε ακριβώς αυτό και αποδοκιμάστηκε σθεναρά), τότε πρέπει να στηρίξει μια μορφή διαφοροποίησης και να επιτρέψει την εκδήλωση παρακβατικών και σε κάποιο βαθμό ανεξέλεγκτων τοπικών πολιτιστικών εξελίξεων οι οποίες ενδεχομένως να εναντιωθούν στη δική του ομαλή λειτουργία. Μπορεί μάλιστα να φτάσει στο σημείο να στηρίξει (παρόλο που θα το κάνει επιφυλακτικά και πολλές φορές με ανησυχία) παραβατικές πολιτισμικές πρακτικές ακριβώς επειδή με τον τρόπο αυτό θα φανεί πρωτότυπο, δημιουργικό και αυθεντικό, αλλά και μοναδικό.
...

Στην περίπτωση της Αθήνας και του μυθικού κέντρου της, η “ακρότητα των πρωτοβουλιών” και η “αυθεντική παραβατικότητα των πρωτοβουλιών” έχει εκδηλωθεί τρεις τουλάχιστον φορές, σε ότι αφορά την οργανωμένη καταστροφή / παρακμή. Υπάρχουν πρόσοδοι και εκεί! [3]

πίσω στον πεζόδρομο...

Σύμφωνα με το επίσημο ιστορικό που παρουσιάζει το ίδρυμα Ωνάση για το “rethink Athens” [4] η πρωτοβουλία για την αναμόρφωση (του κέντρου) της Αθήνας ξεκίνησε τον Φλεβάρη του 2010 (προ επίσημης αναγνώρισης της κρίσης...) απ’ την τότε υπουργό περιβάλλοντος Τίνα Μπιρμπίλη. Πέρα απ’ τους τεχνοκράτες, τους δημόσιους οργάνισμούς και τον χορηγό, το σχέδιο έχει προχωρήσει έκτοτε μέσω ετήσιων συναντήσεων με εκπροσώπους των “ενδιαφερόμενων επαγγελματικών φορέων”, δηλαδή εμπόρους, ξενοδόχους, κλπ: στις 16 Ιούνη του 2011, στις 16 Φλεβάρη του 2012 (λίγες ημέρες μετά τους υποδειγματικούς εμπρησμούς κτιρίων στην Πανεπιστημίου και στις γύρω κοντινές περιοχές...) και στις 15 Φλεβάρη του 2013. Σύμφωνα με το ίδιο ιστορικό, στόχος της αναμόρφωσης είναι:

... Να δημιουργηθεί για την Αθήνα ένα ανταγωνιστικό προφίλ έναντι όλων των άλλων ευρωπαϊκών και διεθνών μητροπόλεων, σαν πόλης με έναν χαρακτήρα ποιοτικό, αισιόδοξο και φιλικό στους ανθρώπους.

Εξ ορισμού λοιπόν οι σχεδιασμοί, η προβολή τους και οι όποιες παρεμβάσεις εντάσσονται στη διεθνή (αλλά και στην εθνική!) αρένα του ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού, για την απόσπαση (μονοπωλιακών) προσόδων με όρους urban εικόνας ή/και πραγματικότητας. Μοιάζει ότι ο κύριος “άξονας” αυτής της εμπλοκής είναι ο τουρισμός και το εμπόριο· ωστόσο οι φιλοδοξίες θα μπορούσαν να πηγαίνουν ακόμα μακρύτερα.
Όπως έχουμε δείξει σε μια άλλη περίπτωση [5], η “απόδοση” (δηλαδή η κερδοφορία) μέσα στη διαλεκτική αστικής (urban) υποβάθμισης / αναβάθμισης μπορεί να δουλέψει ακόμα και χωρίς κανένα “πραγματικό έργο” - μόνο με αναγγελίες, διακηρύξεις, “εμπλοκές” ή “διεθνές ενδιαφέρον”. Off shore εταιρείες, που έχουν αποκλειστική περιουσία ένα ή περισσότερα ακίνητα στην υπό αναμόρφωση περιοχή και είναι εισηγμένες στην κύρια ή την παράλληλη αγορά οποιουδήποτε χρηματιστηρίου του κόσμου, απ’ το Λονδίνο ως το Χονγκ Κονγκ, μπορούν να αποφέρουν σημαντικά κέρδη (στους ιδιοκτήτες τους) μέσω της αυξομείωσης της τιμής των μετοχών τους, στη βάση “καλών” ή/και “κακών” ειδήσεων. Αίφνης, για παράδειγμα, η εκκένωση ενός κατειλλημένου κτιρίου δίπλα ή μέσα στην υπό διαχείριση περιοχή (π.χ. της κατάληψης “Σκαραμαγκά”...) μπορεί να είναι μια τέτοια “καλή” είδηση, που κάνει ηχώ στο χρηματιστήριο της Σιγκαπούρης...
Η εμφάνιση κάποιου “διεθνούς ενδιαφέροντος” (για το καλό του αθηναϊκού κέντρου) εκ μέρους του πολυτεχνείου της Ζυρίχης, μπορεί θαυμάσια να εμπίπτει σ’ αυτήν την μηχανική προπληρωμής προσόδων για τους ιδιοκτήτες μεγάλων ακινήτων στα πέριξ της Πανεπιστημίου. Δεν διαθέτουμε επ’ αυτού κάποιες “αποδείξεις”. Όμως η πολυεπίπεδη καπιταλιστική εκμετάλλευση της καθημερινής ζωής δεν είναι, από μόνης της, ένα ατράνταχτο στοιχείο;
Εν τω μεταξύ, όταν οι κλούβες και οι μπάτσοι στο κέντρο της Αθήνας [6] μεταμορφωθούν σε προσκόπους (και “αόρατους” μπράβους), κι όταν αρχίσει να χρηματοδοτείται το γύρισμα (και η διεθνής προβολή, και η βράβευση) χαριτωμένων και αγαπησιάρικων κινηματογραφικών ταινιών με φόντο την Αθήνα, στη θέση των ζοφερών του είδους Κυνόδοντας, Σπιρτόκουτο ή Miss Violence, θα καταλάβουμε ότι η δουλειά για το image της ελληνικής πρωτεύουσας προχωράει δυναμικά.

Φυσικά πανηγυρίστηκε σαν “εξέγερση”...
Για να υπενθυμίσουμε ωστόσο την διαλεκτική υποτίμησης / ανατίμησης του real estate, να ο χάρτης των εμπρησμών κτιρίων, στις 12 Φλεβάρη 2012...
Η Πανεπιστημίου είναι η κίτρινη γραμμή.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Τίτλος: Ζητούνται έξυπνες προτάσεις για υποβαθμισμένες περιοχές. Με την υπογραφή της κυρίας Χαράς Τζαναβάρα.
[ επιστροφή ]

2 - Rebel Cities, εκδ. Verso 2012 - ελληνική έκδοση εκδόσεις ΚΨΜ, 2013.
[ επιστροφή ]

3 - Γρίφος (ίσως...) αυτές οι φράσεις - αλλά κάτι πρέπει να κάνουν μόνοι τους οι αναγνώστες / αναγνώστριες, δεν συμφωνείτε;
[ επιστροφή ]

4 - Progress history of procedures regarding the rethink Athens project, 21/03/2013.
[ επιστροφή ]

5 - Sarajevo νο 13, Μάης 2007: κιαν (τους) τελειώσει το νερό ας πιούν ουίσκυ!
[ επιστροφή ]

6 - Τον Γενάρη του 2010 (Sarajevo νο 36) απ’ αυτές εδώ τις σελίδες έγινε μια όντως πρωτοποριακή πρόταση για το Αθηναϊκό image - και μάλιστα εντελώς δωρεάν. Κάτω απ’ τον τίτλο περί του κύρους της ελληνικής δημοκρατίας (από αστυνομική, οικονομική και ιδεολογική άποψη) γράψαμε:

Θα το πούμε χωρίς περιστροφές, και αμαρτία δεν έχουμε: αν το ελληνικό κράτος δεν έπασχε απ’ όλα αυτά τα κόμπλεξ κατωτερότητας του να θέλει να μοιάσει με κάτι άλλο (πότε με την βυζαντινή αυτοκρατορία, πότε με την αγγλία, πότε με την δανία) θα είχε αρπάξει απ’ τα μαλλιά την ευκαιρία που η κοινωνία προσέφερε τον Δεκέμβρη του 2008. Tην ώρα που οι ειδήσεις (και κυρίως: οι εικόνες) απ’ τις επίμονα φλεγόμενες ελληνικές πόλεις έκαναν και ξαναέκαναν τον γύρο του κόσμου, προκαλώντας σε άλλους δυσάρεστη έκπληξη και σ’ άλλους ζήλια, τα ντόπια αφεντικά θα έπρεπε αντί να ξύνουν τ’ αχαμνά τους να το πιάσουν το νόημα. Eιδικά σε μια περίοδο τόσο “δομικής” κρίσης, γιατί να μην πουλήσουμε σ’ όλον τον πλανήτη αυτό που πολλοί θέλουν και πολλοί φοβούνται; Γιατί να μην μετατραπούν τα κέντρα των μεγάλων ελληνικών πόλεων σε οργανωμένα προπονητήρια / playgrounds οδομαχιών; Γιατί να μην φέρει, επιτέλους, η ελληνική αστυνομία, “συνάλλαγμα” στα κρατικά ταμεία δουλεύοντας χωρίς το άγχος των συλλήψεων , σε διεθνή τουρνουά μπαχάλων στην Πανεπιστημίου, στην Eγνατία, στην Kορίνθου, “εναντίον” γκρουπ νεαρών (ή και όχι νεαρών) απ’ όλον τον κόσμο; Γιατί η χειμαζόμενη ελληνική βιομηχανία ρούχων και το ακόμα πιο χειμαζόμενο ελληνικό (εξαγωγικό) εμπόριο να μην αναστηθούν (απ’ τις στάχτες, κυριολεκτικά και μεταφορικά) πρωτοστατώντας στην αποκλειστικότητα της διεθνούς διακίνησης των πάντων, από t-shirts μέχρι οποιοδήποτε γκάτζετ, σ’ ένα πρόγραμμα “live ‘n’ burning in greece - for ever”; Γιατί η ελληνική βιομηχανία τουρισμού να βουλιάζει προβάλοντας τις ξεπερασμένες εικόνες (το παραδέχτηκε και ο νέος υπουργός) “ήλιος και θάλασσα” τα οποία πλέον διαθέτουν σε καλύτερη ποιότητα και φτηνότερες τιμές και οι ανταγωνιστές της, και να μην προωθήσει το μοναδικό συγκριτικό πλεονέκτημα που της προσέφερε ο Δεκέμβρης, αυτό που γοήτευσε τον κόσμο, το “βενζίνη και στουπί”; Kαι γιατί, εν τέλει, να μην χρησιμοποιήσουν τα ντόπια αφεντικά αυτήν την καινούργια “οικονομική δύναμη”, την δύναμη της “riot οικονομίας” σα να λέμε, και σαν “εξωτερική πολιτική” εναντίον οποιουδήποτε τολμάει να πάει κόντρα στα ελληνικά όνειρα για παγκόσμια κυριαρχία; Γιατί, δηλαδή, να παρακαλάνε από ‘δω κι από ‘κει οι έλληνες πολιτικοί για κανά δανεικό ενώ θα μπορούσαν να πηγαίνουν σε διάφορες πρωτεύουσες με την απειλή για κοιτάξτε, έχουμε αυτή τη στιγμή πέντε χιλιάδες γερμανούς, άγγλους, γάλλους, πορτογάλλους, ιρανούς, αιγύπτιους, αφγανούς, κορεάτες, κινέζους, αργεντίνους, βραζιλιάνους, κολομβιανούς που δίνουν εξετάσεις στο ‘καταλήψεις δημόσιων κτιρίων A’!... λοιπόν, αν δεν μας τα σκάσετε, θα κόψουμε τα δίδακτρα στο μισό, θα διπλασιάσουμε τα τμήματα, και θα βάλουμε μεταπτυχιακό ‘κατάληψη κοινοβουλίων, ανακτόρων, χρηματο-ουρανοξυστών’, κλπ!!! Σαν εκβιασμός ακούγεται, αλλά ας το πούμε τίμιο εμπορικό πόλεμο....  Why not;

Καμία ελπίδα για τους περιθωριακούς!!! Κι όμως. Δυο χρόνια μετά ο David Harvey έγραφε το εξής (που ίσως μας δικαιώνει, αλλά μάταια):

... Είναι ωστόσο εντυπωσιακό το πού μπορούν να φτάσουν τα εμπορικά συμφέροντα. Μετά την προβολή στους κινηματογράφους της ταινίας Πόλη του Θεού, η οποία παρουσίαζε τη βία και τον πόλεμο των ναρκωτικών που διεξάγεται στις φαβέλες του Ρίο με αποκρουστικά παραστατικές (και ορισμένοι θα έλεγαν παραπλανητικές) λεπτομέρειες, η δραστήρια τουριστική βιομηχανία άρχισε να διαφημίζει ξεναγήσεις σε ορισμένες από τις πιο επικίνδυνες γειτονιές στις φαβέλες. Είχε κανείς τη δυνατότητα να επιλέξει επίπεδο κινδύνου που προτιμούσε...

Αν λάβει κανείς υπ’ όψη του ότι η ταινία (Η Πόλη του Θεού) γυρίστηκε με την άδεια των capo των φαβελών, και ότι η τουριστική βιομηχανία που δημιουργήθηκε στη συνέχεια είναι επίσης υπό τον έλεγχό τους, δεν μπορεί παρά να αναφωνήσει: ως πότε το ελληνικό οργανωμένο έγκλημα θα έχει επαρχιώτικη νοοτροπία και θα ασφυκτιά μέσα στα δεσμά της (έστω εικονικής) “νομιμότητας” και του καθωσπρεπεισμού; Ως πότε το ελλαδιστάν θα θέλει να μοιάζει με κάτι άλλο αντί να αναδείξει (και σαν εμπορικό brand name) αυτό που πραγματικά είναι;
[ επιστροφή ]