#03 - 06/2015

01001100110103 – cyborg

Αμερικανοί επιστήμονες δημοσίευσαν το 1994 ένα μανιφέστο στηριζόμενο σε θέσεις του μελλοντολόγου Alfin Toffler και του George Keyworth, πρώην επιστημονικού συμβούλου του προέδρου Reagan. Το μανιφέστο διαγράφει το όραμα του οικουμενικού κυβερνοχώρου και αναγγέλλει μια νέα εποχή ως συνέπεια της επικράτησης της γνώσης απέναντι στην ύλη.

Οι κοινωνίες τότε μόνο βεβαιώνονται ότι υπάρχουν πραγματικά, όταν φαντάζονται τον εαυτό τους ως μυθικές υποστάσεις. Γιατί μέσα στις υποστάσεις αυτές, οι οποίες συμπιλούνται τόσο από πραγματικά στοιχεία όσο και από τις επιθυμητές μελλοντικές προεκτάσεις τους, συμπυκνώνεται η αυτοκατανόησή τους. Αν η αυτοκατανόηση της αστικής κοινωνίας μετά τον θάνατο του Θεού αναφερόταν σε μυθικές υποστάσεις όπως “Φύση”, “Ιστορία” ή “Ανθρωπότητα”, τώρα, μετά τον θάνατο του Ανθρώπου, η μαζική δημοκρατία αυτοχαρακτηρίζεται ως “δομή” ή “λειτουργικό σύστημα”, που μπορεί να το συλλάβει και να το κατευθύνει κανείς μέσω της κυβερνητικής. Υπό το πρίσμα της οικουμενικής πληροφορικής τούτο το σύστημα ονομάσθηκε πρόσφατα “κυβερνοχώρος” - και η αναζήτηση ενός εμφατικού ονόματος αντιστοιχούσε ακριβώς στην ανάγκη μιας εντυπωσιακής υποστασιοποίησης του πράγματος. Ως οντότητα με αυτοτέλεια και δική της νομοτέλεια, ο κυβερνοχώρος υποτάσσει την ανθρώπινη πράξη στην ιδιαίτερη λογική του και συνάμα παρουσιάζει γνωρίσματα που, όπως λέγεται, σημαδεύουν την τροπή προς μια νέα ιστορική εποχή. Εξαγγέλλεται η “ανατροπή της ύλης” - τίποτε λιγότερο! - , δηλ. η όλο και μικρότερη οικονομική σημασία των υλικών παραγόντων και η επικράτηση των “δυνάμεων του πνεύματο”, της γνώσης και της πληροφορίας.

Προ παντός αυτή η εξαγγελία χρειάζεται σχολιασμό. Είναι κοινότοπη, αν αναλογισθούμε ότι ήδη τις πυραμίδες δεν τις έχτισαν μόνο οι υλικοί πόροι “ψαμμόλιθοι” και “καταναγκαστική εργασία”, αλλά και η δυναστική-κυριαρχική “δύναμη του πνεύματος”, που κατεύθυνε, για δικούς της σκοπούς, τους πόρους αυτούς, καθώς και η αντίστοιχη γνώση. Επιπλέον, η παραπάνω εξαγγελία είναι παραπλανητική γιατί αποκρύπτει ότι η δήθεν ρευστοποίηση της ύλης έχει υλικότατες προϋποθέσεις και συνέπειες. Όχι τυχαία, τα νέα χαρμόσυνα μηνύματα προέρχονται από τις υψηλά εκβιομηχανισμένες περιοχές της Γης, όπου το ένα έκτο του παγκόσμιου πληθυσμού διαθέτει περίπου τα τέσσερα πέμπτα του παγκόσμιου πλούτου και της παγκόσμιας ενέργειας. Ως “αμερικάνικο όνειρο”, όπως το ονομάζουν οι συγγραφείς του, το μανιφέστο του κυβερνοχώρου προέρχεται ειδικότερα από μία χώρα, στην οποία το τέσσερα τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού καταναλώνει ή σπαταλά το ένα τέταρτο της παγκόσμιας ενέργειας και κάθε κάτοικος, όταν φτάσει τον μέσο όρο προσδοκίας ζωής, έχει αναλώσει για την ικανοποίηση των υλικών αναγκών του, μεταξύ άλλων, και χίλια δένδρα.
Τα δεδομένα αυτά διόλου δεν σημαίνουν ότι τούτες οι περιοχές της Γης οφείλουν το υψηλό τους μερίδιο στον παγκόσμιο πλούτο σ' ένα εξίσου υψηλό (άμεσο) μερίδιο στους υλικούς πόρους του πλανήτη. Ο πλούτος τους εγκλείει αναμφίβολα σημαντική τεχνογνωσία και μεγάλη πολιτική-στρατιωτική ενεργητικότητα. Όμως τούτη η γνώση και η ενεργητικότητα δεν ήσαν ποτέ αποφασιστικές με την έννοια ότι οι φορείς τους θα μπορούσαν να χαρίσουν ατιμωρητί στον υπόλοιπο κόσμο όλους τους υλικούς πόρους. Απεναντίας, γνώση και ενεργητικότητα αποδείχτηκαν καθοριστικές επειδή ακριβώς εξασφάλιζαν συνεχή και προνομιούχο πρόσβαση προς τους υλικούς πόρους, και μάλιστα ανεξάρτητα από το αν αυτοί χρεάζονταν άμεσα σε δεδομένη στιγμή ή όχι. Η πιθανότητα της έλλειψης υλικών πόρων προκαλούσε πάντοτε τις ίδιες αντιδράσεις όπως και η πραγματική έλλειψη, κι αυτό δεν πρόκειται βέβαια ν' αλλάξει στο μέλλον. Μονάχα πάνω στη βάση της εξασφαλισμένης υλικής αναπαραγωγής μιας υψηλά εκτεχνικευμένης κοινωνίας μπορεί η γνώση να γίνει ουσιαστικός παράγοντας και κινητήρια δύναμη αυτής ακριβώς της αναπαραγωγής· το ενδιαφέρον για την τέτοια γνώση αναγκαστικά μειώνεται μόλις φαίνεται να κινδυνεύει η απόλυτα απαραίτητη υλική βάση. Καμμιά τεχνογνωσία και κανένας κυβερνοχώρος δεν θα μπορέσει να περιφρουρήσει την οικονομική θέση της Ιαπωνίας μέσα στον κόσμο, αν το νησιωτικό της κράτος αποκοπεί πλήρως και με συνέπεια από όλες τις πρώτες ύλες. Και αντίστροφα: χωρίς το δικό τους τεράστιο δυναμικό σε υλικούς πόρους και χωρίς την πολιτική-στρατιωτική κάλυψη της πρόσβασής τους προς τους εκάστοτε αναγκαίους πόρους σ' ολόκληρο τον πλανήτη, οι Ηνωμένες Πολιτείες ποτέ δεν θα είχαν καταστεί ο πρωτοπόρος του κυβερνοχώρου. Άλλωστε την πρόσβαση αυτή τη διαφυλάσσουν επαγρυπνώντας νυχθημερόν, και απ' αυτό επωφελούνται ίσαμε σήμερα Δυτικοευρωπαίοι και Ιάπωνες. Η σημερινή κατάσταση διόλου δεν συνιστά βέβαια εγγύηση για το μέλλον.

Παρ' όλα αυτά, μέσα στη μαζικοδημοκρατική αντίληψη των κοινωνικών πραγμάτων ο παράγοντας “πληροφορία” ή “επικοινωνία” επισκιάζει τον παράγοντα “υλικοί πόροι” ή “παραγωγή”. Αυτό φαίνεται εύλογο, όταν η γεωργία και η βιομηχανία έχουν επιτύχει τόσο υψηλή παραγωγικότητα, ώστε η εργασία μιας σχετικά μικρής μειοψηφίας μπορεί να εγγυηθεί στο κοινωνικό σύνολο την παροχή άφθονων υλικών αγαθών, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία εργάζεται κυρίως ανταλλάσσοντας σημεία και σύμβολα. Με άλλα λόγια, η “επικοινωνία” αυτονομείται ιδεατά απέναντι στην “ύλη” στον βαθμό που όλο και λιγότεροι άνθρωποι παράγουν οι ίδιοι τα όσα καταναλώνουν· στον ίδιο βαθμό υπερκαλύπτεται ή και απορροφάται η παραγωγή υλικών αγαθών από την ανταλλαγή συμβόλων (ανταλλαγή πληροφοριών και χρήματος, αλλά και ανταλλαγή υπηρεσιών, οι οποίες, στη γλώσσα της σύγχρονης κοινωνιολογίας, μπορούν να θεωρηθούν ως συμβολική αλληλενέργεια). Η εντύπωση, ότι έτσι εξανεμίζεται η ύλη και η μέριμνα για την κατοχή της, κάνει βέβαια το μέλλον να φαίνεται ρόδινο, ωστόσο είναι εσφαλμένη. Γιατί το πλεόνασμα της “επικοινωνίας” οφείλεται στην ειδική υφή της εν τέλει εξαρτημένης από υλικούς πόρους (μαζικής) παραγωγής· ακριβώς η υφή της παραγωγής επιτρέπει, και μάλιστα απαιτεί, την επικοινωνιακή πλησμονή. Όμως το δίκτυο των ανταλλαγών και των πληροφοριών θα γινόταν μεμιάς πολύ αραιότερο, αν η παραγωγή αγαθών υποχωρούσε σοβαρά ή αν διαγραφόταν μια έλλειψη των απαραίτητων γι' αυτήν υλικών παραγόντων. Ώστε ο κυβερνοχώρος στρέφεται γύρω από έναν σκληρό και διόλου μικρό υλικό πυρήνα, και η διαδικασία επικοινωνίας και πληροφόρησης στον τομέα της οικονομίας διεξάγεται με το μάτι στυλωμένο στον πυρήνα αυτόν.

Οι beati possidentes, οι μακάριοι κατέχοντες, μπορούν να επιτρέψουν στον εαυτό τους την πολυτέλεια να θεωρούν αφ' υψηλού την ποταπή ύλη και να υμνούν τη δύναμη του (δικού τους) πνεύματος. Όμως τα πέντε (προσεχώς εφτά ή οχτώ) δισεκατομμύρια ανθρώπων, που θέλουν ή που πρέπει να τους μιμηθούν, ζητούν απερίφραστα την ανενδοίαστη εκμετάλλευση των υλικών πόρων με σκοπό την απόκτηση απτών αγαθών. Με την υφιστάμενη δημογραφική πίεση είναι ουσιαστικά αδιάφορο, αν στον αγώνα τους για επιβίωση και ανάπτυξη απλώς καταστρέφουν ή χρησιμοποιούμν “έλλογα” υλικούς (και οικολογικούς) πόρους. Έτσι ή άλλιώς η σημασία των τελευταίων μεγαλώνει, και ενδεχόμενες τεχνικές πρόοδοι, οι οποίες θα μπορούσαν ίσως να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας και την επιβάρυνση του περιβάλλοντας, ούτε καν θα ισοφάριζαν τις παρενέργειες της γοργής βιομηχανικής ανόδου γιγάντων όπως η Κίνα, η Ινδία ή και η Βραζιλία· τέτοιες χώρες επί πλέον θα πρόβαλλαν ως ισχυροί ανταγωνιστές των σημερινών πρωτοπόρων εθνών σε όλους τους τομείς, και μάλιστα στον τομέα της πρόσβασης προς τους παγκόσμιους υλικούς πόρους. Καθώς ο κυβερνοχώρος θα επιβοηθήσει την οικονομική ανάπτυξη, άθελά του θα επιταχύνει αυτές τις διαδικασίες και θα συντείνει στην ανατίμηση των παραγόντων εκείνων, τους οποίους δήθεν παραμερίζει. Όχι μόνο λοιπόν δεν μπορεί να εγγυηθεί την πρόοδο της ορθολογικότητας στο πεδίο της κοινωνικής πράξης (βλ. το προηγούμενο κείμενο για την κοινωνία της πληροφορικής), αλλά και θα γεννήσει νέα και αστάθμητα δεδομένα. Όσοι τον εξαγγέλλουν αντλούν την αισιοδοξία τους από την πεποίθηση ότι θα καταργήσει τα σύνορα. Όμως τα σύνορα, τα οποία θα εξαλείψει η παγκόσμια πλημμυρίδα πληροφοριών, θα τα ανορθώσουν και πάλι οξύτατοι αγώνες κατανομής, αδιάφορο ποιες θα είναι οι καινούργιες διαχωριστικές γραμμές και πώς θα ορίζονται τα νέα σύνορα. Στην κατανομή αγαθών είναι κανείς λιγότερο γενναιόδωρος απ' ό,τι στην ανταλλαγή πληροφοριών. Και αν τεθεί ζήτημα κατανομής ζωτικών υλικών πόρων - συμπεριλαμβανομένου του νερού και του αέρα -, τότε οι τέρψεις που χαρίζουν τα ηλεκτρονικά περιδιαβάσματα στον κυβερνοχώρο θα κοπούν απότομα.

Παναγιώτης Κονδύλης
Die verflüchtige Materie 4.10.1995
(Στην ελληνική έκδοση: Τα αστάθμητα κενά του κυβερνοχώρου)