οι σπασμοί ενός συστήματος κλινικά νεκρού

Απολύσεις στα (αυτοδιοικούμενα...) πανεπιστήμια. Απολύσεις στη δευτεροβάθμια. “Κλαδέματα” στην πρωτοβάθμια, που αργά ή γρήγορα θα συνοδευτούν κι αυτά με απολύσεις. Νοικοκυρεύουμε για να κάνουμε οικονομία λέει η κεντρική φωνή. Άλλο ένα επεισόδιο στη μακριά γραμμή της βήμα - βήμα υποχρηματοδότησης του (παλιού λέμε) εκπαιδευτικού συστήματος.
Δίκαια (κατ’ αρχήν) αντιδρούν αυτοί κι αυτές που θίγονται. Όμως έχουν αργήσει πολύ· και στην ιστορία ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω. Επιπλέον εξακολουθούν να αντιδρούν αποσπασματικά, σπασμωδικά. Χωρίς μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, έστω στα βασικά. Οι αντιδράσεις συγκλίνουν στο μια άλλη κυβέρνηση είναι εφικτή· καθόλου όμως στο ένα άλλο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης είναι κάτι παραπάνω από αναγκαίο. Οι αντιδράσεις ακολουθούν τις κυβερνητικές δράσεις· δεν μπορούν όμως να τις υπερφαλαγγίσουν, δεν μπορούν να διαμορφώσουν μια εντελώς διαφορετική ατζέντα, και μια πραγματικά κοινωνική αξία, τέτοια που να εμπνέει. Ο ορίζοντας (των αντιδράσεων) είναι πολύ στενός. Κι όμως: το “τέλος του έργου” είναι ήδη γνωστό. Δεν θα μοιάζει, είτε έτσι είτε αλλιώς, με το παλιό. Και η “άλλη κυβέρνηση” είναι ξεβράκωτη απέναντι στο μέλλον, όπως και η τωρινή: η “εξοικονόμηση - δια - της - ιδιωτικοποίησης” είναι θλιβερό φάντασμα των διεθνών ‘90s του νεοφιλελευθερισμού. Ο Σαμαράς και το υπουργικό του συμβούλιο υπογράφει αυτά που απ’ την άποψη του πρωτοκοσμικού καπιταλιστικού timing θα έπρεπε (ή θα ήθελε) να έχει υπογράψει ο Μητσοτάκης και οι δικοί του υπουργοί. Σ’ έναν κόσμο όλο και ισχυρότερου ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού, το να βρίσκεται κανείς 20 χρόνια πίσω σημαίνει ότι έχει χάσει το παιχνίδι. Αλλά τα αφεντικά ποτέ δεν χάνουν, γιατί πατάνε επάνω μας. Οπότε χάνουμε εμείς...
Όμοια θλιβερό είναι το “ας μείνουν τα πράγματα όπως ήταν”...

Δίκαιες (κατ’ αρχήν) οι απεργίες... Πιστεύει όμως κανείς στα σοβαρά ότι η απεργία ενοχλεί το αφεντικό εάν αυτό έχει αποφασίσει να εγκαταλείψει το μαγαζί στην “τύχη” του; Όταν ο καπιταλιστής παρατάει την χ ή ψ παραγωγική εγκατάσταση επειδή δεν έχει πια την κερδοφορία που θέλει νοιάζεται αν οι εργάτες του θα κάνουν απεργία; Όχι μία ημέρα, όχι δύο, αλλά εννιά μήνες κράτησε η απεργία / κατάληψη στη Χαλυβουργία του Μάνεση στον Ασπρόπυργο· την δουλειά του την έκανε στο Βόλο, γλύτωνε και το “εργατικό κόστος”. Τρίβει τα χέρια του το υπουργείο παιδείας και θρησκευμάτων για απεργίες δασκάλων και καθηγητών - αρκεί να μην γίνονται τις ημέρες των εξετάσεων εισαγωγής στην τριτοβάθμια. Τα τρίβει επειδή γλυτώνει λεφτά. Τρίβουν και οι φροντιστηριάδες τα χέρια τους, μιας και οι πελάτες / μαθητές τους είναι πιο ξεκούραστοι.
Θα έπρεπε, με τον κόπο που αναλογεί σε τέτοιες περιστάσεις, με το στίψιμο του μυαλού (όχι του ατομικού μόνο, αλλά και του συλλογικού) να έχουν εφευρεθεί εκείνα τα “μέσα πάλης” που ακόμα κι αν δεν έκαναν τα μούτρα του αφεντικού κρέας (εν προκειμένω του κρατικού υπουργείου παιδείας και θρησκευμάτων) θα απελευθέρωναν όχι μόνο την οργή αλλά και την δημιουργικότητα της κριτικής. Θα έπρεπε αυτά να έχουν εφευρεθεί. Ή να έχουν ανακαλυφθεί απ’ την ιστορία της τάξης μας (αυτής της “ανύπαρκτης”...) που έχει πολλά χρήσιμα θαμένα.
Μόνο που δεν μπορεί κανένα συλλογικό υποκείμενο, όσο αδικημένο κι αν νοιώθει, να βρει τα κατάλληλα “μέσα” για να πολεμήσει (τις “μορφές” σα να λέμε) εάν δεν έχει βρει τα σημαντικά και ανθεκτικά στο χρόνο “περιεχόμενα”. Κι εδώ είναι ο κόμπος. Το ζητούμενο είναι ποιο; Τα “κεκτημένα”, έστω (με σκόντο...) κάποια αυτά, ή μια καινούργια γνωσιολογική περιπέτεια, δημόσια και κοινωνική, όπου όλοι, απ’ τους διδάσκοντες και τις καθαρίστριες ως τους διδασκόμενους θα έχουν μια έντιμη και δημιουργική θέση;
Δεν θα κάνουμε τις φοβερές και τρομερές προτάσεις μας λοιπόν! Ακόμα κι αν είχαμε τέτοιες δεν έχει νόημα. Σε τελευταία ανάλυση οι πιο αξιόπιστες προτάσεις δράσης γεννιούνται απ’ την κοινή αναγνώριση των αναγκών. Κι αυτή η κοινή αναγνώριση γεννιέται, με τη σειρά της, απ’ την κοινή αναγνώριση των ελλείψεων. Οι φαεινές ιδέες περισσεύουν στα μέρη μας. Εκείνο που λείπει και σπανίζει είναι η οξυδερκής και εύστοχη κριτική· και η έντιμη και χωρίς σωσίβια αυτοκριτική.

Αντί για φαεινές ιδέες θα διατάξουμε μερικά αποσπάσματα σκέψεων. Και πριν ένα ερώτημα: γιατί δεν έχει γίνει συνειδητό σε ένα μεγάλο μέρος των εμπλεκόμενων στο εκπαιδευτικό σύστημα (πρώτα και κύρια εκείνων που δουλεύουν σ’ αυτό) ότι αυτό (το εκπαιδευτικό σύστημα) βρίσκεται σε παρακμή εδώ και χρόνια, πολλά χρόνια πριν την “κρίση”, το “μνημόνιο”, κλπ κλπ; Η ερώτηση είναι σοβαρή εάν πρόκειται κάποιος να πάρει στα σοβαρά όσα γράφονται σ’ αυτές εδώ τις σελίδες. Είτε εμείς κάνουμε ένα τρομερό λάθος εδώ και τουλάχιστον 7,5 χρόνια (ήδη απ’ την έκδοση του οδηγού επιβίωσης στην εκπαιδευτική κρίση τον Μάρτιο του 2007), οπότε δεν αξίζει να δίνει κανείς πεντάρα στις απόψεις μας· είτε χιλιάδες άλλοι δεν καταλαβαίνουν (ή κάνουν ότι δεν καταλαβαίνουν), οπότε η απάντηση (οι απαντήσεις) στην προηγούμενη ερώτηση είναι κομβικής σημασίας.
Εάν, πάντως, ένα σύστημα του όγκου, της κοινωνικής επιφάνειας και της ιστορικής σημασίας που έχει η (καπιταλιστική) εκπαίδευση του φορντικού κράτους, του “κράτους πρόνοιας”, του “κράτους σχέδιο” (πείτε το όπως θέλετε), βρίσκεται πράγματι (όπως υποστηρίζουμε) εδώ και πολλά χρόνια στον πάγκο του χασάπη, όχι μόνο στην ελλάδα και όχι μόνο εξαιτίας της τωρινής φάσης της κρίσης, τότε το χειρότερο που μπορεί να κάνει όποιος θίγεται απ’ τα κτυπήματα του μπαλτά, είναι να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα φέτες - φέτες. Όπως, ακριβώς, του την σερβίρουν. Πάντα και παντού όπου συμβαίνουν μεγάλης κλίμακας αλλαγές, όποιος δεν καταλαβαίνει τα γενικά και καθολικά δεδομένα του (όποιου) μετασχηματισμού, δεν μπορεί να καταλάβει ούτε τα επιμέρους.
Ένας γενικός μετασχηματισμός, που γίνεται προς όφελος συγκεκριμένων υποκειμένων, συμφερόντων, τάξεων, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με την αποσπασματικότητα επιμέρους διεκδικήσεων, αιτημάτων, απαιτήσεων. Αυτά τα επιμέρους σαρώνονται απ’ την βία και την σκοπιμότητα του γενικού, όπως σαρώνονται αιωνόβια δέντρα απ’ το πέρασμα ενός τυφώνα. Ένας γενικός μετασχηματισμός αντιμετωπίζεται μόνο από έναν εξίσου γενικό αντι-μετασχηματισμό - αν μας επιτρέπεται η έκφραση. Γιατί μόνο μέσα και για χάρη ενός γενικού αντι-μετασχηματισμού που είναι επίκαιρος, μπορούν να διαταχτούν οι μέγιστες (σε έκταση και ένταση) κοινωνικές συμμαχίες απέναντι, ενάντια. Διαφορετικά, το να προσπαθεί κανείς να προσθέσει μέσω παράθεσης τα συμφέροντα των νηπιαγωγών, των δασκάλων ειδικής αγωγής, των τυπικών δασκάλων, των καθηγητών δευτεροβάθμιας, των διοικητικών υπαλλήλων στα αει, των προφεσόρων στα αει, και ούτω καθ’ εξής, για να αντιπαραθέσει ένα αντίπαλο δέος στη γενική διαδικασία “εξοικονόμησης / ιδιωτικοποίησης”, έχει τόσες ελπίδες επιτυχίας όσες θα είχε η μικτή βετεράνων του ελληνικού ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος απέναντι στη Μπάρτσα.
Αλλά ένα τέτοιο γενικό αντι-σχέδιο για την δημόσια εκπαίδευση, που θα λάμβανε υπ’ όψη του και την προχωρημένη παρακμή του παλιού με όλα της τα συμπτώματα, και τις βαθύτερες σύγχρονες γνωσιολογικές ανάγκες, και τις τάσεις της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης (τουλάχιστον τις τάσεις γύρω απ’ το δόγμα “γνώση = κεφάλαιο”), δεν έχει δημιουργηθεί συλλογικά και δυναμικά. Παρότι υπήρξε αρκετός χρόνος γι’ αυτό· χρόνος υπήρξε, όχι όμως και η συνείδηση της αναγκαιότητας. Απ’ το 2010 κιόλας, εδώ και πάνω από 3 χρόνια, όταν κόπηκαν τα πρώτα επιδόματα των εκπαιδευτικών, οι μισθωτοί της εκπαίδευσης (“δημόσιας” και ιδιωτικής) κυνηγούν (όταν και όπως το κάνουν) την ουρά του ταύρου· κι ούτε καν τους περνάει απ’ το μυαλό ότι θα έπρεπε να τον έχουν πιάσει απ’ τα κέρατα. Ο πραγματικός οπλισμός αυτού του ηττοπαθούς κυνηγιού - της - ουράς είναι γνωστός και μικροαστικότατος: εγώ θα την γλυτώσω - εμένα δεν με αφορά. Κάποιοι, πιθανόν, να “γλυτώσουν”. Αλλά θα είναι λίγοι...

Θα παραθέσουμε τώρα, ενδεικτικά, ορισμένα ζευγάρια στοχεύσεων και ριζικών αντιθέσεων του εξελισσόμενου σχεδίου και του ανύπαρκτου αντισχεδίου.
- Το σχέδιο λέει: σωρός μαθητών / μαθητριών στις αίθουσες επειδή έτσι εξοικονομούνται μισθοί καθηγητών, υποδομές, κλπ. Το αντισχέδιο λέει: 15 μαθητές / μαθήτριες σε κάθε τάξη επειδή αυτό απαιτεί η διαμόρφωση της προσωπικότητας των νεαρών σήμερα.
- Το σχεδίο λέει (προοπτικά): προσλήψεις δασκάλων / καθηγητών με 9μηνα συμβόλαια και πολύ αυστηρό ιεραρχικό έλεγχο γιατί έτσι εξοικονομούνται μισθοί (9 αντί για 14 τον χρόνο), εντείνεται η ανασφάλεια και η δουλοπρέπεια προς τους ιεραρχικά ανώτερους. Το αντισχέδιο λέει: σταθερή παρακολούθηση των δασκάλων / καθηγητών σε κάθε φουρνιά μαθητών / μαθητριών, γιατί αυτό επιβάλλει η παιδαγωγική κατανόηση και υποστηρίξη καθε μαθητή / μαθήτριας χωριστά.
- Το σχέδιο λέει: διδακτέα ύλη με βάση τις ανάγκες της αγοράς. Το αντισχέδιο λέει: μαθήματα με βάση τις διανοητικές, ηθικές, γνωσιολογικές ανάγκες και επιθυμίες των μαθητευόμενων.
- Το σχέδιο λέει: καμία δέσμευση εργασίας απέναντι στους διδάσκοντες. Μπορεί φέτος να βρεις δουλειά, του χρόνου όχι, τον παραπάνω ναι, κ.ο.κ. Το αντισχέδιο λέει: μετά την λήξη ενός γύρου σταθερής παρακολούθησης μιας φουρνιάς μαθητών (δηλαδή μετά από 3 συνεχόμενα χρόνια στο σχολείο), υποχρεωτική “αγρανάπαυση” (των διδασκόντων) για ένα χρόνο, αμοιβόμενη - και (αυστηρή) επιμόρφωση, επισκόπηση εμπειριών, ανανέωση, παιδαγωγικό φρεσκάρισμα.
- Το σχέδιο λέει: να διαβάζουν εκτός σχολείου, (και, επίσης) να πηγαίνουν φροντιστήριο. Το αντισχέδιο λέει: η εκπαίδευση αρχίζει και τελειώνει στη διάρκεια του μαθήματος, καμία απαίτηση και καμία εξαναγκαστική ενασχόληση μετά.
- Το σχέδιο λέει: οι πελάτες να πληρώνουν. Το αντισχέδιο λέει: η εκπαίδευση είναι δωρεάν για σοβαρούς λόγους αρχής· κανείς δεν αποκλείεται από οποιαδήποτε μορφωτική διαδικασία όποτε κι αν την αναζητήσει· η εκπαίδευση είναι κοινωνικός πλούτος.
- Το σχέδιο λέει: εξετάσεις - εξετάσεις - εξετάσεις. Το αντισχέδιο λέει: καμία εξέταση· η πρωτοκαθεδρία βρίσκεται στη γοητεία της απορίας, στην καλλιέργεια της έφεσης για μάθηση, στην εκτίμηση του κόπου της γνώσης - της γνώσης της ζωής.
Ωραία ακούγονται αυτά. Ωραία και τζάμπα! Πόσα τέτοια ωραία θα μπορούσε να κατεβάσει ο νους κάθε ευαίσθητου και “καλού” ανθρώπου; Πολλά. Και;
Δεν υπάρχει έλλειψη ιδεών - που - είναι - φαντασιώσεις. Υπάρχει έλλειψη πιο πεζών πραγμάτων. Αποφασιστικότητας κόντρα στο “αυτά δεν γίνονται”· μαχητικότητας και αυστηρότητας κόντρα στη “συναδελφική αλληλλεγύη”· υπομονής κόντρα στο “η τώρα ή ποτέ”.

Σημειώσαμε νωρίτερα ότι “τρόποι αγώνα” χωρίς “περιεχόμενο αγώνα” είναι λόγια παχιά. Είναι προφανές τώρα ότι τα ουσιαστικά “περιεχόμενα” αρχίζουν και τελειώνουν στην αποτροπή (ή στον μετριασμό;) των μέτρων που, “φέτα φέτα”, λαμβάνονται για την “εξοικονόμηση / ιδιωτικοποίηση” του συστήματος εκπαίδευσης. Είναι περιεχόμενα συντηρητικά με την κυριολεκτική έννοια, αφού αποσκοπούν στη “διάσωση” του παλιού (συμπεριλαμβανόμενων των εργασιακών σχέσεων).
Όμως οι εργασιακές σχέσεις στην εκπαίδευση, ειδωμένες στο σύνολό τους (δηλαδή σαν διδασκαλία) θα μπορούσαν να ξανα-αρθρωθούν σε ένα ποιοτικά ανώτερο επίπεδο μέσα από ένα αντι-σχέδιο που θα επαναπροσδιόριζε ριζοσπαστικά τα “εκπαιδευτικά / διδακτικά / μαθησιακά” περιεχόμενα. Ένα αντι-σχέδιο που θα κοιτούσε στο μέλλον και όχι στο παρελθόν.
Στο παρελθόν τα ανταγωνιστικά κινήματα κριτικής και αμφισβήτησης του εκπαιδευτικού συστήματος είχαν την ευφυία και την ευθικρισία να αρθρώσουν τις πειθαρχικές σχέσεις μέσα στην εκπαίδευση με τα ιδεολογικά και γνωσιολογικά περιεχόμενά της. Αυτή η κριτική και αμφισβήτηση σταμάτησε στα ‘80s, και στη θέση της μπήκε ο γενικός οππορτουνισμός εκπαιδευτικών, γονέων, υπουργείων. Έτσι ώστε σήμερα, καθώς το παλιό (εκπαιδευτικό σύστημα) παρακμάζει και “πουλιέται” (άλλοτε σαν πάρκινγκ και άλλοτε σαν καυσόξυλα...) αυτό που χρειάζεται είναι κάτι ακόμα πιο γενναίο, ευφυές και εκτεταμένο: κριτική και ένα αντι-σχέδιο που να συνθέτει όχι μόνο τις πειθαρχικές αλλά και τις εργασιακές σχέσεις με τα (επιθυμητά στο όνομα του μέλλοντος, κοινωνικού πρώτα απ’ όλα) γνωσιολογικά περιεχόμενα.

Ο αντίπαλος, το τρέχον σχέδιο, τα αφεντικά δηλαδή, αυτήν την σύνθεση την έχουν κάνει, για λογαριασμό τους! Ποιός είναι ο ενοποιητικός ιστός, η “μαύρη γραμμή”, που συνδέει τις υπό αναδιάρθρωση εργασιακές σχέσεις με τα ιδεολογικά και γνωσιολογικά περιεχόμενα της εκπαίδευσης; Η αγορά! Η αγορά (λένε τα αφεντικά) επιβάλλει την υποτίμηση της εργασίας, γενικά και ειδικά. Η αγορά διαμορφώνει επίσης τις εκπαιδευτικές αναγκαιότητες. Σε τελευταία ανάλυση (λένε τα αφεντικά) τι άλλο χρειάζεται οποιαδήποτε εκπαίδευση, αν όχι για να βγάζει κανείς λεφτά; 
Στην πραγματικότητα, το ότι είναι η αγορά το “αφεντικό” τόσο των εργασιακών σχέσεων όσο και των εκπαιδευτικών περιεχομένων, δεν σημαίνει τίποτα λιγότερο από μια διαδικασία ανταγωνισμού σε κάθε κλίμακα και αέναης καταστροφής. Το “εγώ θα την γλυτώσω...” είναι σημαία αυτού του ανταγωνισμού, η ατομική σημαία· πράγμα που δείχνει ότι τα βασικά προτάγματα του νεοφιλελευθερισμού είναι ήδη ενσωματωμένα και αποδεκτά από μεγάλο, ίσως το μεγαλύτερο μέρος (και) των εκπαιδευτικών. Κι αυτή η “ανομολόγητη” ενσωμάτωση είναι από μόνη της αρκετή για να δείξει γιατί έχει γίνει αδύνατο ένα αντι-σχέδιο που, υποχρεωτικά, στην κοινωνική (ή και ταξική) θεμελίωσή του, θα είναι και αντι-αγοραίο.
Το να αποδιαρθρωθούν τα “επιχειρήματα της αγοράς” σ’ όλη την (τωρινή τουλάχιστον) εκπαιδευτική αλυσίδα, απ’ το νηπιαγωγείο ως το πανεπιστήμιο· το να αποδιαρθρωθούν αυτά τα επιχειρήματα σε όλο το εύρος τους (σε ότι αφορά τις εργασιακές σχέσεις, τις εκπαιδευτικές σχέσεις, τα γνωσιολογικά περιεχόμενα, τον “έλεγχο” και την “πιστοποίηση”, την “αξία των πτυχίων”, τον ρόλο της οικογένειας, την σκοπιμότητα του να μαθαίνεις, κλπ)· και το να αντικατασταθούν σε ένα αντι-σχέδιο από μία εντελώς διαφορετική (και αντίπαλη της αγοράς) κινούσα αρχή, αυτό δεν είναι κάτι εύκολο και άκοπο. Κυρίως δεν είναι κάτι “αναίμακτο”: για να υπάρξει θα πρέπει να αναμετρηθεί με τους σημαιοφόρους και τους οπαδούς της αγοράς και των αληθειών της όχι μόνο έξω αλλά και μέσα στο παρακμιακό εκπαιδευτικό σύστημα. Κι αυτοί, οι “μέσα”, είναι πολλοί! Επιπλέον, λαμβάνοντας κριτικά και στα σοβαρά υπ’ όψη την εξελισσόμενη τεχνολογική Αλλαγή Παραδείγματος, ένα τέτοιο μαθησιακό, μορφωτικό αντι-σχέδιο θα πρέπει να αναμετρηθεί τόσο με τον συντηρητισμό, όσο και με τον (τεχνο)φετιχισμό.

Ο αντίλογος θα πει: ναι μεν αλλά... Τα επείγοντα είναι άλλα... Βάζοντας το κάρο μπροστά απ’ το άλογο, αυτή η “κουλτούρα” της έκτακτης ανάγκης και των επειγουσών αναγκών της συγκυρίας, έχει καταστρέψει εδώ και χρόνια, κι ακόμα εντονότερα τα τελευταία 3,5 - 4 χρόνια, κάθε δυνατότητα συνεκτικού σχεδιασμού και μεσομακροπρόθεσμης δράσης - οπουδήποτε. Το “επείγον” πριν 3 χρόνια έχει πεθάνει, αφού πρώτα γέννησε το “επείγον” πριν 2,5 χρόνια. Κι αυτό πέθανε με τη σειρά του έχοντας εν τω μεταξύ γεννήσει το “επείγον” πριν 2 χρόνια... Έτσι πάντα είναι επείγον να αντιμετωπιστεί η κάθε φορά τελευταία μανούβρα των αφεντικών· η μία αποτυχία διαδέχεται την άλλη (και πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά σε έναν κοινωνικό / ταξικό πόλεμο που έχει χαρακτήρα total war;)· και η συσσώρευση των αποτυχιών κάνει την αντιμετώπιση του επόμενου επείγοντος ακόμα πιο ψυχαναγκαστική, ακόμα πιο αποτυχημένη. 
Φυσικά οι “πολιτικοί”, αυτοί που έχουν ή ανήκουν σε κόμματα, έχουν τα δικά τους συμφέροντα και τους δικούς τους υπολογισμούς. Οι επιμέρους αγώνες δεν θα τελεσφορήσουν είπε ο κύριος Τσίπρας στη Θεσσαλονίκη (τα λόγια δικά μας, το νόημα δικό του) εάν δεν συγκλίνουν στην ανατροπή της κυβέρνησης. Συνεπώς, η μόνη “νίκη” που μπορούν να πετύχουν όσοι συντεχνιακά και ενστιτώδικα προσπαθούν (ή νομίζουν ότι προσπαθούν) να φρενάρουν εκείνα που τους θίγουν, είναι να ρίξουν το σωστό ψηφοδέλτιο στην κάλπη, και να εμπιστευτούν την σοφία της κυβερονοαριστεράς. Όμως (δες το η 18η Μπρυμαίρ της ντόπιας καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης) ούτε αυτοί οι σοφοί και καλοί άνθρωποι έχουν οποιοδήποτε αντι-σχέδιο προσανατολισμένο στο μέλλον.