“κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία”
σαν πολιορκητικός κριός; όχι, ευχαριστώ!

Έχουμε ασχοληθεί κριτικά δυο φορές πρόσφατα με την (περιβόητη) “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” που σερβίρεται σαν η δήθεν “ριζοσπαστική” αντι-πρόταση της κυβερνοαριστεράς του συ.ριζ.α. [1] Το γεγονός ότι η (καταραμένη) ευρωπαϊκή ένωση χρηματοδοτεί πλούσια τέτοιου είδους εγχειρήματα, θα ήταν αρκετό από μόνο του για βάλει το ζήτημα στη σωστή θέση του, σα μέρος της γενικής καπιταλιστικής στρατηγικής, όχι σήμερα αλλά εδώ και δεκαετίες. Όμως για την κυβερνοαριστερά, που έχει μάθει (ή αυτό προσπαθεί) να παραμορφώνει ό,τι δεν συμφωνεί με τις μεθόδους και τις ιδέες της και να παραγράφει ό,τι δεν παραμορφώνεται, η ευρω-καπιταλιστική υποστήριξη στην “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” είναι ψιλά γράμματα. Στο κάτω κάτω, είναι εύκολο να βαφτίζεται “κινηματικό” γεγονός κάθε οπισθοχώρηση και κάθε συμβιβασμός, χρηματοδοτούμενος άμεσα ή έμμεσα απ’ το αφεντικά (άσπρα ή μαύρα) ειδικά απ’ αυτούς που ονόμασαν “κίνημα” το φαινόμενο της αντιπαγκοσμιοποίησης και όλα τα σκατά του.
Επανερχόμαστε λοιπόν με μια τρίτη αναφορά, φορτωμένη με κάποια επιπλέον ιστορικά δεδομένα. Σαν αφετηρία θα αναδημοσιεύσουμε τα λεγόμενα ενός στελέχους του συ.ριζ.α., οικονομολόγου, του Ευκλείδη Τσακαλώτου, σε μια σχετικά πρόσφατη βιντεοσκοπημένη συνέντευξή του, που αναρτήθηκε στο left.gr, επίσημη ιστοσελίδα του συ.ριζ.α., στις 22 του περασμένου Φλεβάρη. Για όσους δεν τον ξέρουν, ο Ευ. Τσακαλώτος είναι (ή έτσι φαίνεται στη συνέντευξη) ένας μάλλον “μετρημένος” άνθρωπος, όχι του είδους των συνθηματολόγων που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των δημόσιων σχέσεων της κυβερνοαριστεράς· είναι ένα στέλεχος που κάλιστα θα μπορούσε να είναι ο υπουργός οικονομικών μιας πιθανής μελλοντικής κυβέρνησης “με κορμό τον συ.ριζ.α.”. Αυτό κάνει (κατά τη γνώμη μας) τα λεγόμενά του άξια επιπλέον προσοχής.
Ιδού λοιπόν (ο λόγος είναι προφορικός, η πιστή “απομαγνητοφώνηση” δική μας):

...
Ερώτηση: Πάμε τώρα στο ζήτημα των εναλλακτικών προτάσεων από την πλευρά του συ.ριζ.α. για την οικονομία.  Κατ’ αρχήν θα ήθελα να ζητήσω τη γνώμη σου για το εξής ζήτημα. Από τον καιρό που η κρίση οξύνθηκε και πηρε αυτές τις δραματικές διαστάσεις, μετά το 2009, έχουν ιδρυθεί σε όλη την ελλάδα διάφορα κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά παντοπωλεία.... Ακόμα υπάρχουν και, δεν θυμάμαι ακριβώς, πέντε ή έξι κοινωνικά νομίσματα, τα οποία προσπαθούν να ξεπεράσουν την έλλειψη ρευστότητας μέσα στην ελληνική κοινωνία. Θα ήθελα να μου πεις την γνώμη σου για το πόσο μπορούν τέτοιες ενέργειες, τέτοιες πρωτοβουλίες, στις σημερινές συνθήκες, που δεν έχει πάρει ακόμα η αριστερά την κυβέρνηση, να συμβάλλουν στο να απαλυνθεί ο πόνος, και να δείξουν κάτι άλλο.

Ευκλείδης Τσακαλώτος: Ο ρόλος όλων αυτών των θεσμών και κινηματικών διεργασιών που ανέφερες, είναι πολυδιάστατος. Είναι πολλά πράγματα που γίνονται, και δεν ξέρω να απαντήσω σε όλη την ερώτησή σου. Γιατί θα το δούμε. Έχει μια δυναμική και δεν ξέρεις εκ των προτέρων.
Πρώτον, είναι το καθαρά ανθρωπιστικό, ότι βοηθάει πολύ κόσμο. Δεύτερο στοιχείο είναι όμως ότι δεν είναι ανθρωπιστικό μόνο με την έννοια που είναι η βοήθεια της εκκλησίας ή του sky. Είναι σαν τον Κομφούκιο, που έλεγε ότι άμα δώσεις ένα ψάρι σε ένα άνθρωπο τον κρατάς ζωντανό για μια μέρα [ενώ] άμα του μάθεις πως να ψαρεύει τον κρατάς ζωντανό για όλη του ζωή. Δηλαδή μέρος της αριστερής παρέμβασης στον κοινωνικό τομέα είναι να φτιάξεις θεσμούς που οι άνθρωποι μπορούν να τους πάρουν και να τους τρέξουν, και δεν ξέρεις που μπορεί να τους φτάσουν... Δηλαδή τους δίνεις την δυνατότητα επέκτασης...
Το τρίτο είναι ότι αυτές οι πρακτικές έχουν τεράστια σημασία για την αριστερά γιατί δεν είναι ότι λύνουν τα προβλήματα, αλλά τα λύνουν με συλλογικό, συνεργατικό τρόπο, και άρα αναδεικνύουν διαφορετικές αξίες. Εγώ δεν νομίζω ότι θα φτάσουμε ποτέ σε μια οικονομία όπου η κοινωνική οικονομία θα είναι κυρίαρχη, και [όπου] δεν θα υπάρχει και δημόσιος τομέας, και συνεταιρισμοί, και κρατικές επιχειρήσεις, και νοσοκομεία κρατικά με κοινωνικό έλεγχο. Δε νομίζω ότι θα το αντικαταστήσουν. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η σημασία τους είναι μόνο το 20%, το 25%, τόσο είναι νομίζω στη γαλλία. Νομίζω ότι είναι ρεαλιστικός στόχος για μια αριστερή κυβέρνηση να πει που υπάρχουν οι δυσκολίες για να επεκταθεί περισσότερο αυτός ο τομέας; Είναι νομικές; Είναι βοήθεια σε management και σε γνώση; Είναι σε κάποια άλλη βοήθεια, να τους δώσουμε σπίτια που είναι του κράτους, που δεν χρησιμοποιούνται; Να το σκεφτούμε. Και να μας πουν οι ίδιοι που βρίσκουν τις αδυναμίες.
Αλλά η αξία δεν είναι ότι θα φτάσει 20% - 25%. Είναι κι αυτό. Θα εξηγήσω μετά, αν έχω την ευκαιρία, γιατί είναι κι αυτό. Είναι ότι μπολιάζεις και τους άλλους τομείς, με αυτές τις αξίες. Ο κόσμος βλέπει ότι συνεργατικές, συλλογικές λύσεις μπορούν να δουλέψουν. Γιατί εμένα με ρωτάνε “γιατί πήγε τόσο χάλια το συνεταιριστικό κίνημα;”. Στον αγροτικό τομέα. Που θα ήταν κάτι...
Πολλοί λόγοι. Και πως ήταν οι επιδοτήσεις από την εοκ, ήταν η κομματικοποίηση,  ήταν η διαφθορά... Θα ήταν ένα καλό παράδειγμα, και χρήσιμο σ’ αυτήν την κρίση, να μπορούσαν αυτοί να παίξουν έναν ρόλο στον αγροτικό τομέα, να αυξηθούν οι εξαγωγές. Δεν μπορούν να το κάνουν, γιατί ξέρουμε πως καταλήξανε. Η ελπίδα είναι ότι αν αρχίσεις και πεις “αρχίζουμε τους συνεταιρισμούς” δεν σε πιστεύει ο κόσμος, [ενώ] αν είναι πετυχημένο το παράδειγμα... Το καλό πράγμα με τα πετυχημένα παραδείγματα είναι ότι και κάποιος άλλος τα βλέπει, άρα θα μπολιάσει. Όχι μόνο τους συνεταιρισμούς. Εγώ σου λέω και τον ίδιο τον δημόσιο τομέα, πως λειτουργεί, με ποιές αξίες, ποιά προβλήματα βρίσκει, πως ιεραρχεί τα προβλήματα, και τις μεθόδους που χρησιμοποιεί για να αντιμετωπίζει αυτά τα προβλήματα. Άρα έχω μεγάλες ελπίδες γι’ αυτό, όχι ότι ξαφνικά θα είναι το 70% της οικονομίας, μικρό θα είναι πάντα, αλλά θα είναι ένα μικρό, δυναμικό, που μέσα από τα κινήματα, γιατί αυτό είπε ο Μαρξ ότι είναι ο σοσιαλισμός, ο Μαρξ είπε ότι ο σοσιαλισμός είναι η πραγματική ροή των πραγμάτων, από τους απο κάτω. Δηλαδή δεν είναι ο άγγλος Ευκλείδης που σχεδίασε μια οικονομία, και είπε ότι θα έχουμε τόσους συνεταιρισμούς, τόσες δημόσιες...

Ερώτηση: Αυτό είναι η ερμηνεία του σοβιετικού μαρξισμού, που απέτυχε.

Ευκλείδης Τσακαλώτος: Ακριβώς. Εμείς θεωρούμε, η μαρξιστική ανάλυση είναι ότι βγαίνει από την ίδια την κοινωνία, γιατί η κοινωνία έχει προβλήματα και τα λύνει αυτά τα προβλήματα. Ο Μαρξ λέει, σε μια απ’ τις θέσεις στον Φόιερμπαχ, ότι τα βασικά προβλήματα των ανθρώπων όταν φύγουμε από τις ιδεοληψίες είναι κοινωνικά. Πώς τα λύνεις; Αυτό είναι άνθρωποι με μεράκι, με δυνατότητες, με ταλέντα, που προσπαθούν αυτά τα ταλέντα να εξυπηρετήσουν το κοινωνικό σύνολο. Και αυτό είναι καλό στον τομέα τους, αλλά ελπίζω να έχει και επεκτάσεις εκτός.

Ερώτηση: Άρα, αν ο συ.ριζ.α. έρθει αύριο στην κυβέρνηση, τι θα έπαιρνε σαν μέτρα για να κάνει την οικονομία μια οικονομία που να βασίζεται περισσότερο στις ανάγκες των ανθρώπων και όχι στο κέρδος; Δηλαδή τι θα έκανε σαν μέτρα άμεσα προς μια μετάβαση στη σοσιαλιστική κοινωνία; Και στο ρωτάω αυτό γιατί μιλάτε συνεχώς για την αλληλέγγυα και κοινωνική οικονομία. Τι ακριβώς εννοείτε; Τι μέτρα θα παίρνατε ως κυβερνηση;

Ευκλείδης Τσακαλώτος: Εμείς, το μεγάλο ατού της αριστεράς σ’ όλο το νότο, δεν μιλάω μόνο για την ελλάδα, γιατί πρόσφατα πήγα και στην ισπανία και άκουσα τις συζητήσεις εκει πέρα από κινήματα που βγήκανε από τις πλατείες, στη Μαδρίτη και στη Βαρκελώνη, είναι ότι επιστρέφει το δυνατό χαρτί της αριστεράς, ότι εμείς είμαστε οι πλουραλιστές. Δηλαδή, είμαστε και με την κοινωνική οικονομία, και με τους συνεταιρισμούς, και με τις δημόσιες επιχειρήσεις, και υπάρχει ρόλος για τον ιδιωτικό τομέα. Δηλαδή είναι πολλές οι ανάγκες των ανθρώπων, άρα είναι πολλές οι παραγωγικές λύσεις που μπορούν να τις αντιμετωπίζουν. Δεν είναι όλα τα προβλήματα και οι ανάγκες ότι μπορούν να λυθούν με τους ίδιους θεσμούς και με τις ίδιες πρακτικές.
...

Αυτά λέει σήμερα στην ελλάδα ένα στέλεχος της (κατά την γνώμη της...) “ριζοσπαστικής αριστεράς”, εγκωμιάζοντας την “κοινωνική οικονομία”. Να όμως τι έλεγε για το ίδιο θέμα κάποιος άλλος, κάπου αλλού:

Τα θεμέλια για μια ισχυρή, βασισμένη σε κοινότητες, τρίτη δύναμη στην αμερικανική πολιτική ήδη υπάρχουν. Παρόλο ότι ένα μεγάλο μέρος της προσοχής στην εποχής μας έχει εστιαστεί στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, υπάρχει κι ένας τρίτος στη ζωή των Αμερικανών, ιστορικής σημασιας για τη δημιουργία του έθνους, ο οποίος προσφέρει τώρα τη δυνατότητα αναθεώρησης και εκ νέου διαμόρφωσης του κοινωνικού συμβολαίου για τον 21ο αιώνα. Ο τρίτος τομέας, γνωστός επίσης ως ανεξάρτητος ή εθελοντικός, είναι ο χώρος όπου οι ρυθμίσεις που βασίζονται στην καλή πίστη παραδίνονται στους κοινοτικούς δεσμούς και όπου η διάθεση του χρόνου ενός ανθρώπου σε άλλους υποκαθιστά τις τεχνητά επιβαλλόμενες σχέσεις της αγοράς, οι οποίες βασίζονται στην πώληση του χρόνου και των υπηρεσιών μας. Ο τομέας αυτός, σημαντικός κάποτε για τη δημιουργία της χώρας, τα τελευταία χρόνια πέρασε στο περιθώριο της δημόσιας ζωής, εξοστρακισμένος από την κυριαρχία των σφαιρών της αγοράς και τους κράτους. Τώρα που έχουν αρχίσει να χάνουν τη δύναμή τους οι δύο άλλες επικράτειες - τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον διαθέσιμο χρόνο εργασίας που τους προσφέρεται - θα πρέπει να διευρυνθεί σοβαρά η δυνατότητα αναγέννησης και μεταμόρφωσης του τρίτου τομέα ως μέσου για τη δημιουργία μιας σφύζουσας μετά - την - αγορά εποχής.
Ο τριτός τομέας ήδη διατέμνει την κοινωνία με μια φαρδιά λωρίδα εδάφους. Οι κοινοτικές δραστηριότητες καλύπτουν όλο το φάσμα, από τις κοινωνικές υπηρεσίες μέχρι την φροντίδα για την υγεία, την παιδεία και τις έρευνες, τις καλές τέχνες, τη θρησκεία και την παροχή νομικής υποστήριξης. Οργανισμοί κοινοτικών υπηρεσιών βοηθούν τους ηλικιωμένους και ανήμπορους, τους διανοητικά ανάπηρους, τους προβληματικούς νέους, τους άστεγους και άπορους. Εθελοντές ανακαινίζουν ερειπωμένα διαμερίσματα και κτίζουν καινούργια σπίτια για οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. Δεκάδες χιλιάδες Αμερικανοί προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους σε κρατικά νοσοκομεία και κλινικές για την φροντίδα των ασθενών, συμπεριλαμβανομένων και των θυμάτων του aids. Χιλιάδες άλλοι απολαμβάνουν ρόλους θετών γονέων ή μεγάλων αδελφών για ορφανά μικρά παιδιά. Ορισμένοι βοηθούν με τις συμβουλές τους εφήβους που έχουν φύγει από τα σπίτια τους ή αντιμετωπίζουν υπαρξιακά προβλήματα. Άλλοι επιστρατεύονται ως δάσκαλοι σε προγράμματα εξάλειψης του αναλφαβητισμού. Οι Αμερικανοί βοηθούν σε παιδικούς σταθμους και μετασχολικά προγράμματα. Μαγειρεύουν και διανέμουν γεύματα σε φτωχούς. Όλο και περισσότεροι Αμερικανοί προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους σε κέντρα κρίσης, βοηθώντας θύματα βιασμών και κακοποίησης συζύγων και μικρών παιδιών. Χιλιάδες διαθέτουν το χρόνο τους για να εξοπλίζουν δημόσιους ξενώνες και να μοιράζουν ρούχα σε άπορες οικογένειες. Πολλοί Αμερικανοί συμμετέχουν σε προγράμματα αυτοβοήθειας, όπως είναι οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί, και σε προγράμματα απεξάρτησης από ναρκωτικά. Ελεύθεροι επαγγελματίες - δικηγόροι, λογιστές, γιατροί, διοικητικά στελέχη - προσφέρουν δωρεάν τις υπηρεσίες τους σε εθελοντικές οργανώσεις. Εκατομμύρια Αμερικανοί διαθέτουν το χρόνο τους σε διάφορους οικολογικούς αγώνες όπως είναι, μεταξύ άλλων, οι δραστηριότητες ανακύκλωσης, τα προγράμματα διατήρησης του περιβάλλοντος, οι εκστρατείες κατά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και οι προσπάθειες για την προστασία των ζώων. Άλλοι εργάζονται σε γραφεία νομμικής υποστήριξης, προσπαθώντας να επανορθώσουν αδικίες και να αλλάξουν νόμους και αντιλήψεις. Εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανοί αφιερώνουν το χρόνο τους στις καλές τέχνες - συμμετέχοντας σε τοπικές θεατρικές παραστάσεις, χορωδίες και ορχήστρες. Εθελοντές βοηθούν συχνά τις δημοτικές αρχές στην κατάσβεση πυρκαγιών, στην πρόληψη εγκλημάτων και στη διάσωση θυμάτων φυσικών καταστροφών.
Ενώ ο τομέας των επιχειρήσεων καλύπτει το 80% των οικονομικών δραστηριοτήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο κρατικός τομέας άλλο ένα 14% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος, ο ανεξάρτητος τομέας συνεισφέρει περισσότερο από 6% στην οικονομία και 9% στη εθνική συνολική απασχόληση. Περισσότερα άτομα εργάζονται σε οργανισμούς του τρίτου τομέα παρά στους κλάδους οικοδομών, ηλεκτρονικής, συγκοινωνιών ή υφαντουργίας και ειδών ιματισμού.
Το ενεργητικό του τρίτου τομέα είναι περίπου ίσο σήμερα με το ήμισυ του ενεργητικού της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Σύμφωνα με μια έρευνα που έκανε ο οικονομολόγος του Γέιλ Γκάμπριελ Ράντνεϊ στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι δαπάνες των εθελοντικών οργανισμών της Αμερικής ήταν μεγαλύτερες από το Ακαθόριστο Εθνικό Προϊόν όλων των χωρών του κόσμου, εκτός από εφτά.
Αν και ο τρίτος τομέας δεν ξεπερνάει σε μέγεθος απασχόλησης κι εσόδων το ήμισυ του κρατικού τομέα, τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται δυο φορές πιο γρήγορα τόσο σε σχέση με τον δημόσιο όσο και με τον ιδιωτικό τομέα.
...

Αυτά έγραφε ο Τζέρεμι Ρίφκιν το 1995, στο βιβλίο το τέλος της εργασίας και το μέλλον της, που κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά και στα ελληνικά. Και πίσω απ’ τον εντυπωσιακό ύμνο στην “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” που ήταν ήδη τότε αρκετά εκτεταμένη στις καπιταλιστικές ηπα, μπορεί ο καθένας να συμπεράνει με βεβαιότητα ότι αυτή η “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” ΔΕΝ μετασχημάτισε ούτε στο ελάχιστο αυτόν τον καπιταλισμό, όπως εμφανίζονται να πιστεύουν, να ελπίζουν και να διαδίδουν διάφορα στελέχη της κυβερνοαριστέρας σήμερα, εδώ. [2] Τίποτα ΔΕΝ “μπολιάστηκε”, επειδή απλά, πολύ απλά, τίποτα δεν ήταν δυνατόν να “μπολιαστεί”.
Δεν είναι, όμως, μόνο ο Ρίφκιν “μάρτυρας” (παρά και έξω απ’ την θέλησή του) των τωρινών παραμυθιών της ελληνικής κυβερνοαριστεράς. Υπάρχουν πολλοί περισσότεροι. Όπως αυτός:

Τα άτομα είναι αυτά που παίζουν το ρόλο τους για να κάνουν την Αμερική έναν καλύτερο τόπο. Είναι ο μαθητής που μένει μετά το σχολείο για να βοηθήσει ένα συμμαθητή του. Είναι ο ηγέτης μιας κοινότητας που βρισκει χρήματα ώστε να κτιστεί ένας σταθμός για τη φροντίδα φτωχών παιδιών. Είναι ο επιχειρηματίας που παίρνει υπό την αιγίδα του ένα σχολείο και πληρώνει για τις σπουδές κάθε μαθητή που αριστεύει.
Είναι ο εθελοντής που πηγαίνει φαγητό στα σπίτια των ηλικιωμένων. Και υπάρχουν χίλια άλλα φωτεινά σημεία για όλους όσοι κάτι συνεισφέρουν. Αυτό είναι το μεγαλείο της Αμερικής... Φιλοδοξία της κυβέρνησής μου είναι να κάνει αυτά τα χίλια φωτεινά σημεία να λάμψουν περισσότερο από ποτέ.

Αυτός είναι κάποιος που δεν θα θεωρούνταν καν και καν “σοσιαλίζων”: είναι ο Τζώρτζ Μπους ο Α, στην ομιλία του μετά τη νίκη του στις εκλογές του 1988. Και είναι μια απόδειξη ακόμα ότι η “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” (αυτήν περιγράφει) όχι μόνο δεν μετασχηματίζει τον καπιταλισμό, αλλά ούτε καν έχει θέση ή λόγο ή δυνατότητα να περιορίσει τις δηλητηριώδεις αιχμές του, τον ιμπεριαλισμό: με την πρώτη ευκαιρία ο υμνητής των “χίλιων φωτεινών σημείων” Τζωρτζ Μπους ο Α, σαν πολιτικός επικεφαλής / βιτρίνα του αμερικανικού κεφάλαιου, εξαπέλυσε την εκστρατεία κατά του ιράκ, το 1991, που έμεινε γνωστή σαν “καταιγίδα της ερήμου”...
Η αρχική αντίδραση της αμερικανικής “αριστεράς” (των δημοκρατικών) αλλά και μέρους των φιλελεύθερων ή και συντηρητικών ήταν εναντίον της επίσημης αναγνώρισης του “εθελοντισμού” και των συναφών οργανισμών σαν σημαντικού τμήματος του αμερικανικού καθεστώτος. Για άλλους επρόκειτο για πονηρό ελιγμό του Μπους του Α για να ξεφορτωθεί τις ευθύνες του κράτους / δημόσιου... Για κάποιους πάλι υπήρχε ο κίνδυνος εκτεταμένης φοροδιαφυγής διάφορων “αγαθοεργών” επιχειρήσεων που (θα) χρηματοδοτούσαν τέτοιους οργανισμούς. Όμως αυτές οι αντιδράσεις κράτησαν λίγο. Απ’ το 1992, επί προεδρίας Κλίντον, ο “τρίτος τομέας” και η “ανάπτυξή” του απετέλεσαν ιδιαίτερο ζήτημα κρατικού / κυβερνητικού ενδιαφέροντος στις ηπα, μέσω της προώθησης ή της ενίσχυσης θεσμών συντονισμού μεταξύ τους, εκπαίδευσης των στελεχών των διάφορων “μ.κ.ο.” και “εθελοντικών” οργανώσεων, κλπ. Εννοείται ότι κανείς δεν διείδε κίνδυνο “αλλοτρίωσης” του αμερικανικού καπιταλισμού, εξαιτίας των δράσεων του “τρίτου τομέα”...

Στην ευρώπη υπήρξε μια μικρή χρονική καθυστέρηση (σε σύγκριση με τις ηπα) στην οργανική ένταξη του “τρίτου τομέα” στις στρατηγικές καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης / ανάπτυξης. Την δεκαετία του 1980 ο “εθελοντισμός” και οι “μη κερδοσκοπικές δραστηριότητες” αναπτύχθηκαν απ’ τα κάτω, σαν μέρος του ευρύτερου εναλλακτικού πνεύματος “άμεσης δράσης”, και ανάλογα με τις πολιτιστικές, πολιτικές και ηθικές παραδόσεις των ευρωπαϊκών πληθυσμών. Λίγο αργότερα, στη δεκαετία του ‘90, ορισμένες κατηγορίες μ.κ.ο. έγιναν εργαλειακό τμήμα της δυτικοευρωπαϊκής εξωτερικής επολιτικής, έναντι των βυθιζόμενων κοινωνιών του πρώην ανατολικού μπλοκ, ειδικά της κεντρικής ευρώπης. Φυσικά η ρητορική της “κοινωνίας των πολιτών”, σαν τμήμα της νεοφιλελεύθερης ιδεολογικής ατζέντας, ήταν ήδη ισχυρή. Εν τέλει ήταν μια ογκώδης καταγραφή / έκθεση (πάνω από 500 σελίδες) του αμερικανικού ινστιτούτου Johns Hopkins, που δημοσιοποιήθηκε το 1999, με τίτλο Η παγκόσμια κοινωνία των πολιτών: διαστάσεις του μη κερδοσκοπικού τομέα, που (θεωρείται πως) απετέλεσε το σημείο στροφής για την επίσημη κρατική στάση έναντι του τρίτου τομέα στην ε.ε., και την γρήγορη και πανηγυρική αναγνώριση των δυνατοτήτων και των ευκαιριών που προσέφερε στην καπιταλιστική αναδιάρθρωση. Οι ερευνητές του ινστιτούτου μελέτησαν και, κυρίως, μέτρησαν τα μεγέθη του τρίτου τομέα σε μια μεγάλη γκάμα κρατών, και τα ευρήματά τους ήταν εντυπωσιακά. Βέλγιο, φινλανδία, γαλλία, γερμανία, ιρλανδία, ολλανδία, ισπανία, αγγλία, αυστραλία, ισραήλ, ιαπωνία, ηπα, τσεχία, ουγγαρία, πολωνία, σλοβακία, ρουμανία, αργεντινή, βραζιλία, κολομβία, μεξικό και περού, αποκάλυψαν κατά κάποιον τρόπο τους κρυμμένους θησαυρούς αυτού που μοστράρεται στα μέρη μας σα νεωτερισμός, της “κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας”, με προσεκτική συγκέντρωση στοιχείων απ’ το πρώτο μισό της δεκαετίας του ‘90.
Η έρευνα και τα συμπεράσματά της θα κλόνιζαν κάθε υπεύθυνο άσκησης πολιτικής εξουσίας. Το 1995 ο μέσος όρος “απασχολούμενων” σε μη κερδοσκοπικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένων των εθελοντών και εξαιρουμένων των θρησκευτικών οργανώσεων ήταν για την δυτική ευρώπη το 10,3% του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού· και στην τριάδα αυστραλίας, ηπα και ισραήλ ήταν από 10% έως 11%. Αντίθετα στα κράτη του πρώην ανατολικού μπλοκ ήταν μόνο 1,7% και στα λατινοαμερικάνικα 3%, με την αργεντινή να είναι πιο ψηλά, στο 6%. Απ’ την άποψη της “αξίας” του “όγκου εργασιών” του τρίτου τομέα, το 1995 ήταν 504,5 δισ. δολάρια για τα 9 εξεταζόμενα ευρωπαϊκά κράτη, 676 δισ. δολάρια για τις ηπα, 282 δισ. δολάρια για την ιαπωνία... Ποιός θα μπορούσε να αγνοήσει πια αυτά τα μεγέθη;

Κανένας! Στην περιβόητη κοινή δήλωσή τους για τον τρίτο δρόμο (του σοσιαλισμού) στην ε.ε., που έγινε στις 8 Ιούνη του 1999, οι σοσιαλδημοκράτες πρωθυπουργοί της αγγλίας Tony Blair και της γερμανίας Gerhard Schroeder δεν αναφέρθηκαν κατ’ ευθείαν στον τρίτο τομέα. Περιέγραψαν όμως τόσο καθαρά τις βασικές αρχές του “νέου κράτους” που απ’ την μια δεν θα εγκαταλείπει τον κοινωνικό του ρόλο και απ’ την άλλη δεν θα υπονομεύει τις ευθύνες (και τις “δημιουργικές δυνατότητες”) της ίδιας της “κοινωνίας των πολιτών”. Η περιγραφή του τρίτου δρόμου ήταν εξαιρετικά σαφής: μεταξύ του “δημόσιου” και του “ιδιωτικού” προέκυπτε καθαρά το πεδίο ανάπτυξης της “κοινωνικής οικονομίας”. Δεδομένου ότι στη γερμανία, απ’ τις εκλογές του 1998 και μετά, οι πράσινοι ήταν κυβερνητικοί εταίροι, η διαμόρφωση του κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου βρισκόταν (και) στα χέρια ανθρώπων που ήξεραν από άμεση εμπειρία για πιο πράγμα πρόκειται. Ξεκινώντας απ’ το 1999 - 2000, με τα πρώτες νομοθετικές ρυθμίσεις, και συνεχίζοντας με έρευνες και νομικές συμπληρώσεις ως το 2005, ο “τρίτος”, “μη κερδοσκοπικός”, “κοινωνικός” κλπ κλπ τομέας έγινε επίσημο τμήμα της κρατικής (και άρα καπιταλιστικής) πολιτικής στο Βερολίνο - και όχι μόνον εκεί εξάλλου.
Συμπτωματικό; Ο ίδιος ακριβώς κυβερνητικός συνασπισμός (σοσιαλδημοκράτες / πράσινοι) που αναγνώρισε και προώθησε τον τρίτο τομέα, επέβαλλε (χωρίς σπουδαίες αντιδράσεις) το 2002 την ατζέντα 2010 μέσω της οποίας υποτιμήθηκε συστηματικά και μεθοδικά ένα μεγάλο μέρος της εργασίας στην (ραγδαία αναπτυσσόμενη και τότε) γερμανία... Η αναγνώριση της “μη κερδοσκοπικής, εθελοντικής κλπ παραγωγικής δυνατότητας της κοινωνίας των πολιτών” πήγε σετ με το τσάκισμα (σίγουρα στους μη στρατηγικής σημασίας τομείς) της μισθωτής εργασίας και την δημιουργία μιας πολύ μεγάλης θάλασσας φτηνών “απασχολήσιμων”... Συμπτωματικό; Όχι δα!!!
Η καθόλου σύμπτωση δεν έχει μυστικά! Η λίστα με τις μη κερδοσκοπικές, εθελοντικές, κοινωνικές και αλληλέγγυες δραστηριότητες που καταγράφει ο Ρίφκιν δεν προέκυψε στην αμερικανική κοινωνία από ... βαρεμάρα. Προέκυψε επειδή υπήρχαν, σε μεγάλη έκταση, κοινωνικές ανάγκες που δεν καλύπτονταν πια, απ’ την δεκαετία του ‘80 και μετά, απ’ το κράτος· και ήταν, επίσης, αδύνατο να καλυφθούν στην αγορά. Οι “εργαζόμενοι φτωχοί”, δηλαδή μισθωτοί με σημαντικά χαμηλές αμοιβές, ήταν μια εκτεταμένη πραγματικότητα ήδη απ’ τα ‘80s - και τις επόμενες δεκαετίες δεν επρόκειτο παρά να αυξηθούν όλο και περισσότερο. Παρότι σύμφωνα με τα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού η αγορά ήταν (και παραμένει) ο τόπος “ικανοποίησης”, αυτό γινόταν αδύνατο για όλο και πιο μεγάλα τμήματα της σύγχρονης εργατικής τάξης. Αυτό οι ειδικοί των αφεντικών το έβλεπαν, μπορούσαν να το διαπιστώσουν. Το ένα σκέλος διαχείρισης όλων αυτών των “εκτός αγοράς” και “στα όρια ή και εκτός κρατικής πρόνοιας” (μιας και το κράτος έπρεπε να σταματήσει τις φιλεύσπλαχνες “σπατάλες”...) ήταν (και παραμένει) η δημόσια τάξη, οι μηχανισμοί του συμπλέγματος της ασφάλειας. Όμως αυτό δεν θα ήταν αρκετό. Θα έπρεπε να βρεθούν “μη κρατικές” λύσεις που να εξομαλύνουν την πραγματική ταξική πόλωση στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες.
Η “κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία” απέδειξε ότι μπορεί να το κάνει αυτό, και μάλιστα με σημαντικά πλεονεκτήματα. Οι θεσμοί και οι πρωτοβουλίες τέτοιου είδους ήταν σημαντικά φτηνότεροι από διάφορες απόψεις σε σχέση με τις αντίστοιχες κρατικές θεσμίσεις. Περιλαμβάνουν εθελοντική εργασία· και σε κάθε περίπτωση το πνεύμα της “κοινωνικής προσφοράς” είναι το καλύτερο αντίδοτο στα εργατικά συμφέροντα και δικαιώματα. Όντας θεσμοί και πρωτοβουλίες μικρο-κλίμακας, ήταν και είναι πολύ πιο ευέλικτοι και προσαρμοστικοί στα πραγματικά δεδομένα των κοινωνικών αναγκών και ηθών των “φτωχών” - η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα βρίσκονταν άλλωστε στην κορυφή του αξιακού πίνακα της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης στην οργάνωση της εκμετάλλευσης της εργασιας ήδη απ’ τα τέλη των ‘70s. [3] Ωστόσο, ακόμα σημαντικότερο απ’ το οικονομικό και το λειτουργικό (κρίνουμε πως) είναι το πολιτικό όφελος - για το σύστημα.
Η απόφαση των αφεντικών να σηκώσουν το γάντι που έριξε στα ‘60s - 70s ο οξυμένος εργατικός ανταγωνισμός, και να σκίσουν οριστικά απ’ τη μεριά τους το “συμβόλαιο” του “κράτους πρόνοιας”, θα αύξανε (και μάλιστα ραγδαία) τις τριβές και τις εντάσεις μέσα στο αναδιαρθρούμενο σύστημα· και, δυνητικά, θα όξυνε τις επιθέσεις εναντίον του. Τα εγκαταλειμμένα απ’ αυτό το πρώην (πια) κράτος πρόνοιας πεδία της κοινωνικής αναπαραγωγής δεν ήταν αμελητέα, ούτε δευτερεύοντα. Δεν ξέρουμε εάν “απ’ τα πριν” τα αφεντικά είχαν σχέδια για το πως θα αποφευχθεί ένας καινούργιος γύρος ταξικής πόλωσης, μετά την “συρρίκνωση” του κράτους πρόνοιας. Αλλά είναι βέβαιο πως οι πρωτοβουλίες και οι όποιες δυνατότητες να κλείνουν ή να μερεμετίζονται οι τρύπες απ’ τα κάτω, η δυνατότητα σα να λέμε τμημάτων των ώριμων καπιταλιστικά κοινωνιών να “αυτο-επισκευάζονται” ή/και να “αυτο-εξυπηρετούνται” εδώ ή εκεί, αποδείχθηκε κρίσιμος παράγοντας για να μειωθούν αυτές οι τριβές και εντάσεις. Κι αυτό είναι το στρατηγικό όφελος των αφεντικών του καπιταλισμού· ο λόγος για τον οποίο με μικρότερη ή μεγαλύτερη καθυστέρηση αλλά τελικά με διαύγεια (και πάντως εδώ και 1,5 δεκαετία) ανακάλυψαν την χρησιμότητα του “τρίτου τομέα”: στη διαφοροποίηση ή ακόμα και πόλωση μεταξύ του ιδιωτικού κινήτρου και συμφέροντος για κέρδος και του δημόσιου κινήτρου και συμφέροντος για ευημερία των πάντων και κυρίως των αδυνάτων, ο “τρίτος τομέας” απ’ την μια απαλλάσσει τις ιστορικές μορφές του “δημόσιου συμφέροντος” (το ξεπερασμένο “κράτος πρόνοιας”) από πολλές ευθύνες, επιτρέποντάς του να ρίξει το βάρος του στη δημόσια τάξη· απ’ την άλλη αποτελεί μια μορφή κοινωνικά νομιμοποιημένης ιδιωτικοποίησης, κερδοφόρα (για τα αφεντικά) όχι με την στενή έννοια του επιχειρηματικού κέρδους, αλλά με την ευρεία, αυτήν της κοινωνικής ειρήνης.

Κάπως έτσι πέθανε ο τελευταίος αυτοκράτορας: από κοινωνική αναισθησία...
(όχι, δεν είναι trollιά!)

φύκια για μεταξωτές κορδέλες

Ανακατεύοντας Μαρξ, Λένιν και ό,τι άλλο τους κατέβει στο κεφάλι, πάντα μπροστά σε ουσιαστικά πολιτικά και ιστορικά αγράμματους αλλά διατεθειμένους να “μαγευτούν” οπαδούς (μικροαστούς και μεσοαστούς), τα στελέχη της κυβερνοαριστεράς στην ελλάδα πουλάνε τον τρίτο τομέα, την “κοινωνική και αλληλεγγύα οικονομία”, σαν “σοσιαλιστική νησίδα”, σαν πολιορκητικό κριό, σαν αντικαπιταλιστικό δούρειο ίππο. Όταν μιλούν γενικά, απλά επαναλαμβάνουν, καλύτερα ή χειρότερα, τις ανακαλύψεις της σοσιαλδημοκρατίας στον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο πριν δυο γεμάτες δεκαετίες. Λέει, για παράδειγμα, ο Π. Ρυλμόν (απ’ την συνέντευξη της 7ης Μάρτη - δες σημείωση 2):

... Ο τρόπος διαχείρισης του δημόσιου χώρου πρέπει να αλλάξει αποφασιστικά. Και [γι] αυτό δεν χρειάζεται να μπούμε σε λεπτόμερειες. Κι εδώ τι έχουμε με την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία; ‘Εχουμε ανθρώπους που μπορεί να είναι άνεργοι, μπορεί να είναι υποαπασχολούμενοι, μπορεί να είναι και εργαζόμενοι, οι οποίοι - μην το ξεχνάμε αυτό - έχουν ένα υψηλό μορφωτικό επίπεδο, έχουν σπουδές, έχουν ικανότητες διαχειριστικές τις οποίες δεν είχαμε τον 19ο αιώνα, έχουν ικανότητες δηλαδή να παρέμβουν στη διοίκηση όχι μόνο των δικών τους δραστηριοτήτων αλλά και των δραστηριοτήτων του δημόσιου τομέα ευρύτερα, και μ’ αυτήν την έννοια έχουμε μια αναζωογόνηση της δυνατότητας των ίδιων των πολιτών και των εργαζομένων να επαναδιαμορφώσουν τον δημόσιο χώρο, και να δημιουργήσουν νέους θεσμούς για την διαχείριση του δημόσιου χώρου...

Θα μπορούσε να είναι κουβέντες του τότε γερμανού πρωθυπουργού, του Gerhard Schroeder, στο διάσημο άρθρο του του 2000, όπου υποστήριζε πως μια ισχυρή “κοινωνία των πολιτών” [Civil and Civic Society  - Zivile Buergergesellschaft] είναι απαραίτητη για τις σύγχρονες συνθήκες. Ακόμα και η δόλια ιδέα ότι οι μη κερδοσκοπικές δραστηριότητες θα μετασχηματίσουν (προς το “καλύτερο”) το κράτος, θα μπορούσε να υποστηριχτεί από έναν πρωθυπουργό που είχε ήδη αποφασίσει το περιεχόμενο και την κατεύθυνση αυτού του μετασχηματισμού: γιατί να μην χρεωθεί η “κοινωνία των πολιτών” έναν ελεγχόμενο “περιορισμό του κράτους”; Μήπως δεν μίλησε και ο Μαρξ για τον “εκφυλισμό του κράτους” στη διαδικασία σοσιαλιστικού μετασχηματισμού; Κάποια ψάρια θα το έτρωγαν το δόλωμα...
Φυσικά ένα στέλεχος της τωρινής ελληνικής “σοσιαλδημοκρατικής” κυβερνοαριστέρας χρησιμοποιεί παραπλανητική ορολογία. Μιλάει για “δημόσιο χώρο” αντί για κράτος και δημόσιες υπηρεσίες. Και δεν “χρειάζεται να μπει σε λεπτομέρειες” για τον μετασχηματισμό, επειδή σ’ αυτές τις λεπτομέρειες περιλαμβάνονται οι αντι-ψηφοθηρικές μαζικές απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων...
Όταν, πάντως, η γενική ιδέα για τον ρόλο της “κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας” πρέπει να βρει τα παραδείγματά της, τα πράγματα γίνονται (κατά την άποψή μας) τραγελαφικά. Λέει ο ίδιος ομιλητής στην ίδια συνέντευξη:

... Άμα πάρουμε όλα τα παραδείγματα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας που έχουν αναπτυχθεί στην ελλάδα, βλέπουμε αυτήν την δυναμική. Και έχει ενδιαφέρον γιατί, όπως είπα και πριν, είναι μια κινηματική δυναμική. Αν πάρουμε, ας πούμε, τα κοινωνικά ιατρεία, δεν είναι πρωτοβουλίες για να προσφέρονται υπηρεσίες υγείας στην άκρη του συστήματος, αιωνίως. Είναι πρωτοβουλίες κινηματικές με στόχο να επηρεάσουν την εξέλιξη του συστήματος υγείας συνολικά...

Αν δεν πρόκειται για άθλια ιδεολογική λαθροχειρία, πρόκειται για τρισάθλια συνειδητή απόπειρα εξαπάτησης αφελών - και τέτοιοι, στ’ αλήθεια, υπάρχουν πολλοί. Όχι λοιπόν, τα κοινωνικά ιατρεία, μ’ όλες τις ειλικρινείς και φιλότιμες προσπάθειες όσων τα στελεχώνουν, δεν πρόκειται να “επηρεάσουν την εξέλιξη του συστήματος υγείας συνολικά”, δηλαδή την επιταχυνόμενη ιδιωτικοποίηση της κάποτε δημόσιας παροχής όλων των υπηρεσιών υγείας! Ένας σοβαρός λόγος (αν και όχι ο μοναδικός) είναι πως υπέρ της ακόμα μεγαλύτερης ιδιωτικοποίησης “αγωνίζονται”, πάνω ή κάτω απ’ το τραπέζι, εκατοντάδες χιλιάδες γιατροί· συν τους επιχειρηματίες κάθε είδους (απ’ τους κλινικάρχες μέχρι τους φαρμακοβιομήχανους, τους κατασκευαστές μηχανημάτων, κλπ). 
Η αλήθεια είναι ότι τα κοινωνικά ιατρεία στήνονται στη θέση (στην άδεια θέση) της κάποτε σχεδιαθείσας πρωτοβάθμιας περίθαλψης, στη θέση (και μάλιστα με πολύ λιγότερα εφόδια, πόρους και δυνατότητες) των αστικών κέντρων υγείας που προέβλεπε η θρυλική σοσιαλδημοκρατική μεταρρύθμιση του 1982. Αυτά τα κέντρα υγείας δεν δημιουργήθηκαν, γιατί φτιάχνοντας την πραγματική και λειτουργική βάση του ε(θνικού) σ(υστήματος) υ(γείας) (την οποία θα μορφοποιούσαν), θα εμπόδιζαν την ιδιωτική (ιατρική) κερδοφορία, όχι μόνο των επιχειρήσεων αλλά και των μεμονωμένων ιδιωτών γιατρών. Τώρα, με εγκαταλειμμένο προ πολλού αυτό το κρίσιμο πεδίο της πρωτοβάθμιας περίθαλψης, και με την κρίση να κτυπάει τις τσέπες πολλών, τα κοινωνικά ιατρεία, στον ελληνικό καπιταλιστικό σχηματισμό που πρόλαβε εν τω μεταξύ να αποκτήσει έναν ακροδεξιό υπουργό υγείας (τον γιάπη Λοβέρδο), έρχονται να ανακουφίσουν άμεσες ανάγκες περίθαλψης, στα μέτρα των δυνατοτήτων τους. Εν τω μεταξύ κανείς (ή σχεδόν κανείς) δεν μιλάει, δεν απαιτεί, τα αστικά κέντρα υγείας... Κανείς δεν κυνηγάει να κοπανήσει τον Λοβέρδο... Κανείς δεν κυνηγάει να κοπανήσει τους κλινικάρχες και τους φαρμακοβιομήχανους...
Από την άποψη των καθημερινών αναγκών λοιπόν, πολύ καλά κάνουν τα κοινωνικά ιατρεία. Όμως η δεύτερη και αναπόφευκτη διάσταση του έργου τους είναι ότι απορροφούν εντάσεις και τριβές που θα εκδηλώνονταν εναντίον της προελαύνουσας ιδιωτικοποίησης / αναδιάρθρωσης της κερδοφορίας της βιομηχανίας της υγείας. Όχι, δεν φταίνε τα κοινωνικά ιατρεία γι’ αυτήν την ιδιωτικοποίηση / αναδιάρθρωση! Όμως ούτε μπορούν να την επηρεάσουν, να την εμποδίσουν, να την φρενάρουν ή να την εκτροχιάσουν. Κι ένας (ακόμα!) σημαντικός λόγος είναι αυτός: το μεγαλύτερο μέρος της ιατρικής (και της βιομηχανίας της υγείας) είναι εδώ και δεκαετίες, και γίνεται διαρκώς όλο και περισσότερο, βιομηχανία “υψηλών παγίων” - ακριβών μηχανημάτων, ακριβών υλικών, ακριβών διαγνωστικών μεθόδων, ακριβών θεραπειών. Αυτό δεν μπορεί να το συναγωνιστεί ή να το εκτρέψει η αναπόφευκτα “χειροτεχνική” περίθαλψη των κοινωνικών ιατρείων· όπως δεν θα ήταν δυνατόν αγροτικοί συνεταιρισμοί καλλιεργητών με βόδια και άροτρα να εμποδίσουν την βιομηχανία των τρακτέρ και των χημικών λιπασμάτων. [4] Είτε αρέσει είτε δεν αρέσει στους όψιμους δήθεν “ριζοσπαστές” εμπόρους των σοσιαλδημοκρατικών κοινοτοπιών τπυ πρόσφατου παρελθόντος, η “κοινωνική και αλληλεγγύα οικονομία” είναι υποχρεωτικά φαινόμενο περιφερειακό της καπιταλιστικής κρίσης / αναδιάρθρωσης και συμπληρωματικό της κεντρικής διαχείρισής της· αφορά αυτούς που δυσκολεύονται να πληρώσουν (είναι στα όρια της αγοράς και στα όρια του περιοριζόμενου και ιδιωτικοποιήμενου κράτους) αλλά επίσης δεν ζητούν πολλά· από ανθρωπιστική (χωρίς να μειώνουμε την σημασία της) άποψη προσφέρει όντως ανακούφιση... Γι αυτό εξάλλου επιδοτείται... Όμως όταν τραβιέται στο “κέντρο” της τακτικής κομμάτων, και μάλιστα κομμάτων εξουσίας, σαν “παράδειγμα” και “προκαταβολή” του δήθεν ριζικού μετασχηματισμού, είναι απλά και ξεκάθαρα απάτη. Όχι οποιαδήποτε απάτη: είναι απάτη φιλική προς την καπιταλιστική εξέλιξη. Είκοσι τουλάχιστον χρόνια διεθνούς ιστορίας του τρίτου τομέα το αποδεικνύουν.

Εν τέλει, οι κομματικοί κυβερνοαριστεροί σπόνσορες της υποτιθέμενες ταξικής ανταγωνιστικότητας της “κοινωνικής και αλληλέγυας οικονομίας” έχουν άγχος να την παρουσιάζουν σαν “κινηματική” (και το πα.σο.κ. “κίνημα” είναι!) και ακόμα μεγαλύτερο άγχος να μην δώσει κανείς σημασία στην τρίτη κατά σειρά λέξη. “Οικονομία”. Έκανε ποτέ κανείς την “καλή” σε φίλο ή γνωστό, έκανε ποτέ κανείς δώρο εντάσσοντάς την χειρονομία του σε “οικονομία”; Όχι.
Πώς, λοιπόν, ξεφύτρωσε και νομιμοποιήθηκε η “οικονομία” στην κοινωνικότητα και στην αλληλεγγύη; Αυτό το αφήνουμε σ’ εσάς - τροφή για σκέψη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Sarajevo νο 62, Μάης 2012, “ο τρίτος τομέας”: η κοινωνική αλληλεγγύη σαν κεφάλαιο· Sarajevo νο 70, Φλεβάρης 2013, κράτος έτοιμο για όλα...
[ επιστροφή ]

2 - Όχι μόνο ο Τσακαλώτος στην συνέντευξη της 22ης Φλεβάρη του 2013, αλλά και οι Σταθάκης και Ρυλμόν, σε μια επόμενη συνέντευξη, με τίτλο η αριστερά και η “κοινωνική και αλληλέγγυα” οικονομία, που αναρτήθηκε στο left.gr στις 7 Μάρτη 2013. Υποθέτουμε ότι υπάρχουν πολύ περισσότεροι / ες που παίζουν στο ίδιο έργο.
[ επιστροφή ]

3 - Περισσότερα επ’ αυτού στο 4ο τεύχος των κόκκινων σελίδων.
[ επιστροφή ]

4 - Αντίστοιχου βεληνεκούς ισχυρισμός εξαπάτησης είναι ότι οι αγοραπωλησίες - χωρίς - μεσολαβητές (πατάτες, ρύζι, κλπ) που ανεμίζει η κυβερνοαριστερά σαν καινοτομία, αποτελούν γροθιά στη μαλακό υπογάστριο της εμπορικής εκμετάλλευσης. Μέσω internet (you know... το γνωστό και ως “διαδίκτυο”...) είναι εφικτές αγοραπωλησίες απ’ όλο τον κόσμο, με μόνη μεσολάβηση τις εταιρείες μεταφορών και τις τράπεζες. Ε, οι καταραμένοι “μεσάζοντες” πεθαίνουν πολύ πριν ο συ.ριζ.α. εγκαθιδρύσει τον “σοσιαλισμό της αγοράς”!...
[ επιστροφή ]