o Δημήτρης Σφαέλλος ως γεφυροποιός δύο φασισμών
Υπάρχει η λατινική λέξη “Pontifex”, η οποία είναι γνωστή στο ευρύ κοινό εξαιτίας της χρήσης της από τον αρχιερέα της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, γνωστό και ως “Πάπα”. Η λέξη προέρχεται από την σύνθεση των λέξεων pons (γέφυρα) και fex<facio (κάνω). Επομένως μια δόκιμη μετάφρασή της στα ελληνικά θα ήταν το “γεφυροποιός”. Έχοντας εξιστορήσει ως τώρα σε αδρές γραμμές κάποια γενικά χαρακτηριστικά του ελληνο-ιταλικού φασιστικού άξονα καθώς και του πρώτου ακροδεξιού κόμματος που συγκέντρωσε εκλογικό ποσοστό επαρκές για να μπει στο κοινοβούλιο, της Εθνικής Παράταξης, θα εστιάσουμε, όχι αυθαίρετα, σε ένα πρόσωπο. Εδώ βρίσκεται μια απάντηση στο εξής ερώτημα: μήπως, πέρα από την πολιτική και την ιδεολογική, υπάρχει και κάποια οργανική (σε επίπεδο προσώπων) συνάφεια μεταξύ των μεσοπολεμικών φασιστικών οργανώσεων και των αντίστοιχων της μεταπολίτευσης; Υπάρχουν, δηλαδή, πρόσωπα που κλήθηκαν να παίξουν τον ρόλο του “γεφυροποιού” μεταξύ των δύο αυτών ιστορικών περιόδων;
Είναι εύλογο ένα τέτοιο ερώτημα; Είναι, στο βαθμό που η καθεστωτική δημαγωγία παρουσιάζει τις σκοτεινές πλευρές της “εθνικής ιστορίας” σαν μωσαϊκό πολιτικών α-συνεχειών. Σαν έναν καμβά όπου επάνω του εγγράφονται οι (σαφώς διακριτές υποτίθεται) ιστορικές περίοδοι, διακεκομμένες μεταξύ τους από πάγιες ιστορικές τομές. Τέτοιες “τομές” θεωρήθηκαν κατά καιρούς η ήττα της εκστρατείας του ελληνικού ιμπεριαλισμού στην τουρκική ενδοχώρα το 1921-22 (γνωστή σαν “μικρασιατική καταστροφή”), η στρατιωτική επιβολή της μεταξικής δικτατορίας τον Αύγουστο του 1936, η επταετής χούντα των συνταγματαρχών την περίοδο 1967-1974 κ.ά. Πρόκειται για την mainstream εκδοχή μιας ιδεολογίας που, στο “μέρος που γέννησε την δημοκρατία” δεν μπορεί παρά να παρουσιάζει τις εκδοχές ολκληρωτισμού σαν “εξαιρέσεις”, λίγο πολύ χωριστά μεταξύ τους “ατυχήματα”...
Υπήρξε κάποιος (του είδους που μας ενδιαφέρει) ονομαζόμενος Δημήτρης Σφαέλλος, είχε καταγωγή από τον Πειραιά και έζησε μεταξύ 1911 και 1979. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια καθώς κληρονόμησε από τον πατέρα του και διαχειρίστηκε μαζί με τα αδέρφια του την βιομηχανία νημάτων “Βάμβαξ”, επιχείρηση ιδιαίτερα επικερδή αν αναλογιστεί κανείς ότι δεν δούλεψε στην υπόλοιπη ζωή του, την οποία και αφιέρωσε στην εθνική υπόθεση. Στους ερασιτέχνες του ντόπιου φασισμού ο Σφαέλλος είναι γνωστός κυρίως εξαιτίας της ηγετικής θέσης που κατείχε στην ιεραρχία της μεσοπολεμικής φασιστικής οργάνωσης Εθνική Ένωσις Ελλάς, γνωστής και ως Τρία Έψιλον (3Ε). Ήταν μάλιστα αυτός που, ως εκπρόσωπος του αθηναϊκού παραρτήματος της οργάνωσης, υποδέχτηκε τον Ιούνιο του 1933 μαζί με πλήθος εκπροσώπων της ελληνικής δημοκρατίας την καθοδική πορεία περίπου τριών χιλιάδων τριεψιλιτών από την Θεσσαλονίκη, όπου η οργάνωση διέθετε ισχυρότατο πυρήνα. Ήταν η ντόπια απομίμηση της “πορείας προς τη Ρώμη” των φασιστών του Μουσολίνι, που είχε γίνει έντεκα χρόνια νωρίτερα.
Το όνομα του Σφαέλλου θα το συναντήσει κανείς σε πλήθος στιγμών που αφορούν ζυμώσεις και εσώτερες διεργασίες του ελληνικού μεσοπολεμικού φασισμού, από οργανώσεις και γκρούπες (Οργάνωση Ελλήνων Εθνικιστών, Οίκος του Φοιτητή, Φοιτητική Φάλαγγα) και διάφορα συνέδρια (Α’ Συνέδριο Εθνικιστικών Οργανώσεων στις 22 Οκτωβρίου 1934) φασιστών πριν την μεταξική δικτατορία, μέχρι μια αδημοσίευτη αλληλογραφία με στελέχη του μεταξικού καθεστώτος (επιστολές στον Κώστα Χατζηκωνσταντίνου, τον Θέμι Ασθενείδη, τον Ιωάννη Καβρουδάκι κ.ά.), τεκμήρια που φυλάσσονται σε κουτιά του ΕΛΙΑ [1Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, 4 κουτιά με ανέκδοτες σημειώσεις, αποκόμματα εφημερίδων, αλληλογραφία και επαγγελματικά-προσωπικά έγγραφα του ίδιου για την περίοδο 1911-1950.]. Μετά τον πόλεμο ο Σφαέλλος ιδρύει την πολιτική ομάδα ε.μ.π.ρ.ο.σ., ως επικεφαλής της οποίας εκλέγεται βουλευτής (βλ. εικ. 1) στις εκλογές του Μαρτίου 1946, οι οποίες έγιναν υπό καθεστώς διώξεων σε κομμουνιστές, γνωστό και ως λευκή τρομοκρατία. Ως βουλευτής συμμετείχε στο συνασπισμό των δυνάμεων της τότε (ακρο-)δεξιάς που λεγόταν ενωμένη παράταξη εθνικοφρόνων. Αφού τέλειωσε την βουλευτική του θητεία, τα ίχνη του χάθηκαν από το πολιτικό προσκήνιο. Όχι όμως οριστικά.
Μέχρι εδώ η ιστορία του Σφαέλλου δεν έχει κάτι το αξιόλογο από την άποψη των ενδιαφερόντων αυτής της έρευνας. Η σταδιοδρομία του στον φασιστικό στίβο είναι κοινή για πολλούς του είδους του. Αν και κάποιοι φασίστες της εποχής εκείνης ξεχάστηκαν από τους κατοπινούς τους, ο Σφαέλος δεν ήταν απ’ αυτούς. Περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, τον Οκτώβριο του 1976, έρχεται σε επαφή με τους άρτι αφιχθέντες από την ιταλία Σπύρο Σταθόπουλο, Τάκη Μιχαλόλια, Φίλιππο Λιβιτσάνο και Θεόδωρο Καραμπέτσο [2Τα κατορθώματα των οποίων μέσω της λέγκας εσεσι και του περιοδικού “νέα ενιαία δεξιά” περιγράψαμε στο προηγούμενο τεύχος.] και συμμετέχει στην ίδρυση του “Πατριωτικού Συνδέσμου Αθηνών Ιωάννης Καποδίστριας” (στο εξής πσαικ). Κατόπιν, εξαιτίας του κύρους που είχε μέσα στον χώρο, θα λειτουργήσει ως σύνδεσμος μεταξύ του Στέφανου Στεφανόπουλου, τότε αρχηγού της εθνικής παράταξης, και της φασιστικής ομάδας “κίνημα” που αποτελούνταν από νέους φασίστες επιρρεπείς προς τις ανανεωτικές ιδέες. Το προξενιό αυτό θα οδηγήσει στη δημιουργία της ενεπ, της νεολαίας του κόμματος, την δράση της οποίας εξετάσαμε στο προηγούμενο τεύχος. Λίγο προτού πεθάνει θα ακολουθήσει τους αποσκιρτήσαντες από την ενεπ Δάκογλου και Δενδρινό και θα συμμετάσχει ως επίτιμο μέλος στο ιδρυτικό συνέδριο του ενεκ, τον Μάιο του 1979 στο Βόλο.
Η περίπτωση του Σφαέλλου οπωσδήποτε δεν είναι αρκετή για να τεκμηριωθεί η “γεφύρωση” μεταξύ διαφορετικών περιόδων του ντόπιου φασισμού. Δεν είναι, όμως, και η μοναδική που μας δείχνει ότι ο φασισμός του μεσοπολέμου, τουλάχιστον σε επίπεδο προσώπων, επιβιώνει στην μεταπολίτευση. Άλλα παραδείγματα είναι αυτά του Ιάκωβου Διαμαντόπουλου και του Κωνσταντίνου Σερεπίσιου, για τους οποίους ίσως μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε στο μέλλον. Πάντως, η τεκμηρίωση της “γεφύρωσης” δεν είναι δύσκολη λόγω έλλειψης τεκμηρίων. Αλλά, συχνά, λόγω χρονικών διαστημάτων: μεταξύ των δύο περιόδων μεσολαβούν περίπου πέντε δεκαετίες. Με αυτή την έννοια, ένας οργανωμένος φασίστας μιας μεσοπολεμικής φασιστικής οργάνωσης, π.χ. 25 ετών, στην πρώιμη μεταπολίτευση ήταν ήδη 75 ετών. Συνεπώς θα ήταν συζητήσιμο αν σε μια τέτοια ηλικία συνεχίζει την δράση του, τουλάχιστον σε ένταση τέτοια που να επιτρέπει σε αυτόν την δημοσιότητα και σε εμάς να τον εντοπίσουμε στη δεξαμενή των ιστορικών τεκμηρίων... ή, αλλιώς, λειτουργεί σαν “πρόσωπο αναφοράς”, που δίνει κύρος· πράγμα που δεν είναι αμελητέο.
ο πατριωτικός σύνδεσμος Αθηνών Ιωάννης Καποδίστριας
Ο πσαικ ιδρύθηκε μέσα στο 1976 με σκοπό να εκπροσωπήσει την πολιτική των φασιστών στο επίπεδο της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής της πρωτεύουσας αλλά και τις επαρχίας. Ο πσαικ συχνά διοργάνωνε ομιλίες με εθνικό-πατριωτικό περιεχόμενο, εκδηλώσεις με “επίσημους” προσκεκλημένους, ενώ σπανιότερα καλούσε ως συνδιοργανωτής μαζί με άλλες φασιστικές ομάδες σε συγκεντρώσεις ή διαδηλώσεις. Μια τέτοια περίπτωση ήταν αυτή της Πέμπτης 3 Δεκεμβρίου 1981. Ο πσαικ μαζί με τις οργανώσεις ΚΕΜΕ και Βυζαντινή Εθνική Οργάνωση διοργάνωσαν συγκέντρωση και πορεία “ενάντια στη λήθη του εμφυλίου πολέμου”. Ως τόπος προσυγκέντρωσης είχε οριστεί το τμήμα χωροφυλακής Μακρυγιάννη, επί της οδού Μακρυγιάννη, στην περιοχή της Ακρόπολης (βλ. εικ 2), με αφορμή την ψήφιση του νόμου που αναγνώριζε την εθνική αντίσταση για τα μέλη του εαμ-ελασ που συμμετείχαν στην μάχη των Αθηνών τον Δεκέμβριο του 1944. Είναι γενικά γνωστή η έφεση δεξιών κι ακροδεξιών της πρώιμης μεταπολίτευσης τόσο στον “εορτασμό του Γράμμου-Βίτσι” όσο και στην απόδοση τιμών στους φασίστες χωροφύλακες του Μακρυγιάννη, ακόμα μέχρι και σήμερα.
Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εκδόσεις του πσαικ οι οποίες κινούνται σε σχετικά μετριοπαθείς τόνους, με την έννοια ότι έχουν χαρακτήρα περισσότερο πατριωτικό που θα μπορούσε να είναι έως και ανεκτός σε ένα μη φασιστικό ακροατήριο. Μια τέτοια έκδοση έχει ημερομηνία έκδοσης 1978, συγγραφέας της είναι ο Δημήτρης Σφαέλλος, και έχει τίτλο “ο ρωσικός επιθετικός κομμουνιστικός ιμπεριαλισμός, ο αμερικανικός αμυντικός αντιϊμπεριαλισμός και η Ελλάς”. Το 58 σελίδων βιβλίο επιχειρεί μια χοντροκομμένη υπεράσπιση της στρατιωτικής πολιτικής των δυτικών κρατών, όπως αυτή εκφράζεται κυρίως μέσω του νατο, απέναντι σ’ αυτό που ο συγγραφέας και οι ομοϊδεάτες του θεωρούσαν υπαρξιακή απειλή: το ανατολικό μπλοκ. Ο έκδηλος φιλοαμερικανισμός μιας μερίδας φασιστών της μεταπολίτευσης είναι ένα θέμα με το οποίο ελπίζουμε να ασχοληθούμε στο μέλλον.
το περιοδικό το κίνημα
Πέρα από την δημιουργία του πσαικ, ο Σφαέλλος λειτούργησε και ως σύνδεσμος, φέρνοντας σε επαφή μέλη της ομάδας το κίνημα με τον Στεφανόπουλο, προκειμένου να στελεχωθεί η νεολαία του κόμματος της εθνικής παράταξης, η ενεπ. Το περιοδικό το κίνημα, η έκδοση του οποίου ήταν η μοναδική ευθύνη της ομώνυμης ομάδας, τυπωνόταν αρχικά με την ευθύνη της κατά τον νόμο εκδότριάς του Νίκης Γαλάνη και στην συνέχεια του Κωνσταντίνου Χατζησταύρου. Είχε γραφεία στην οδό Ιπποκράτους 112 (και αργότερα στην Ασκληπιού 20), και το περιοδικό διανεμόταν κεντρικά από το φασιστικό βιβλιοπωλείο ελεύθερη σκέψη. Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1975. Στην εισαγωγική παράγραφο αναφερόταν:
Αυτό είναι το πρώτο μας φύλλο που τολμάει να βγει και να αντιμετωπίσει τους βατράχους του έλους, που σήμερα και χθες - και ασφαλώς προχθές - λέγεται Ελλάς. [3Περ. Το Κίνημα, τχ. 1, Οκτώβριος 1975.]
Μέχρι εδώ θα μπορούσε κανείς να πει ότι το απόσπασμα προέρχεται από το edito κάποιου φανζίν. Η συνέχεια, όμως, είναι πονοψυχιάρικη:
Βγαίνει χωρίς χρήμα, χωρίς “ευγενείς και ανιδιοτελείς” χρηματοδότες. Βγαίνει με ιδρώτα και αγωνία, με ενθουσιασμό και κέφι, με φανατισμό και πίστη. Πίστη για τα πεπρωμένα μας, πίστη για τις ικανότητές μας, πίστη για τον αγώνα μας, πίστη για τη νίκη μας. [4Περ. Το Κίνημα, ό.π.]
Πίσω από την έκδοση του περιοδικού βρισκόταν η πνευματική αναμορφωτική κίνηση, ένα ακροδεξιό σωματείο που ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1974 με πρωτοβουλία του Πολύδωρου Δάκογλου, του Γεώργιου Ταρναρά, του Ανδρέα Πεβερέτου και του Χαράλαμπου Μεγρέμη. Έτσι μας πληροφορεί ο Ιωάννης Σχοινάς, ένας από τους μελλοντικούς συντελεστές του περιοδικού [5Γιάννης Σχοινάς, Η ιστορία της ενεπ και η δράση της, από το www.koinosparonomastis.gr]. Το περιοδικό απέκτησε σταδιακά ένα φανατικό κοινό, ιδιαίτερα σε τμήματα της συντηρητικής νεολαίας της εποχής. Ο λόγος για την απήχησή του ήταν ότι μέσα από τις σελίδες του αποπειράθηκε να μεταφέρει κάποια σπαράγματα του ανανεωτικού ρεύματος της ευρωπαϊκής νέας δεξιάς. Αυτή η απόπειρα θα περίμενε κανείς να τύχει ενθαρρυντικής αναγνώρισης επειδή μέσα στο “παλιομοδίτικο” κλίμα που είχε δημιουργήσει η εθνική παράταξη και οι αδρανείς συμπεριφορές τμήματος του ξηλωμένου χουντικού μηχανισμού, αποτελούσε μια πηγή ενός “φρέσκου” ακροδεξιού λόγου.
Διαβάζοντας το περιοδικό, γίνεται φανερή η ασχολία των συντακτών του με τις “νέες” δεξιές ιδέες και την επιρροή τους στη νεολαία, ιδιαίτερα μέσω της αναδημοσίευσης κειμένων του Alain de Benoist, ενός “κορυφαίου σύγχρονου φιλοσόφου” [6Περ. Το Κίνημα, τχ. 86-87, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1980, σελ. 47], σύμφωνα με τους συντελεστές. Παρόλα αυτά, η συνύπαρξη μέσα στο ίδιο φύλλο άρθρων του Ντε Μπενουά με αποσπάσματα από λόγους του Χίτλερ, αρθρογραφία της Τελεσίλλας Λαμπέα για “τας ελληνικάς ένοπλας Δυνάμεις”, φωτογραφίες του Λεωνίδα, του Κων/νου Παλαιολόγου και του Κολοκοτρώνη, δημιουργούν αυτόν τον ελληνικό φασιστικό αχταρμά, για την ιδιαιτερότητα του οποίου έχουμε ξαναμιλήσει από αυτή την στήλη.
Το κίνημα δεν είναι προσωπικό ούτε ταξικό. Είναι πέρα για πέρα ιδεολογικό. Είναι κίνημα κοσμοθεωρητικό. Στον δύσκολο αγώνα του καθοδηγείται από την επιστημονική θεωρία της Επιλεκτικής Βουλησιοκρατίας.
Αντίστοιχου βεληνεκούς μπαρούφες θα συναντήσει συχνά ο αναγνώστης του περιοδικού, βέβαια πάντα καλυμμένες με το πέπλο του “βαθυστόχαστου, εθνικού στοχασμού”. Κατά τα λοιπά η ύλη του περιοδικού καταλαμβάνεται ενδεικτικά από διαφήμιση των νέων εκδόσεων του βιβλιοπωλείου (βλ. εικ. 3), αγιογραφίες του Ιωάννη Μεταξά (τεύχος 41, Αύγουστος 1979), αντικοινοβουλευτική αρθρογραφία “υπέρ του ελληνικού στρατού και της ενδόξου ιστορίας του” (τεύχος 17, Ιούνιος 1976), αλυτρωτικές αναφορές για Κύπρο και “Κόκκινη Μηλιά” (τεύχος 15, Μάιος 1976), επιμνημόσυνες εμφυλιοπολεμικές αναφορές για “σφαγιασθέντες υπό τους ληστοσυμμορίτας πατριώτες” (τεύχος 36, Μάιος 1977 και τεύχος 39, Ιούλιος 1977), εποποιίες του 1821 (τεύχος 34, Απρίλιος 1977), αφιέρωμα στην ΕΟΚΑ Β' με ένθετη γιγαντοαφίσα (!) του Γρίβα Διγενή (για τα ντουλαπόφυλλα των νεαρών εθνικιστριών, τεύχος 33, Απρίλιος 1977), αντιευρωπαϊκές κορώνες (τεύχος 12, Δεκέμβριος 1975), αντισοβιετική-αντικομμουνιστική προπαγάνδα (τεύχος 42, Σεπτέμβριος 1977) και αρθρογραφία για τα κοιτάσματα πετρελαίου και ουρανίου σε Αιγαίο και Μακεδονία-Θράκη αντίστοιχα (τεύχος 16, Ιούνιος 1976).
Το περιοδικό κυκλοφόρησε μέχρι τον Δεκέμβριο του 1981 και έβγαλε συνολικά 98 τεύχη. Σα συνέπεια της ενδοφασιστικής διαμάχης Δενδρινού-Δάκογλου, είχε πλέον περάσει στα χέρια της τάσης Δενδρινού (όπως και το βιβλιοπωλείο “ελεύθερη σκέψη”) και προπαγάνδιζε ανοιχτά την μη συμμετοχή στο ενεκ, το πρόσφατο δημιούργημα της τάσης Δάκογλου, που φτιάχτηκε με εξαιρετικά φιλόδοξες για την εποχή του προοπτικές.
Γι’ αυτά στο επόμενο τεύχος.
rupax
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 - Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, 4 κουτιά με ανέκδοτες σημειώσεις, αποκόμματα εφημερίδων, αλληλογραφία και επαγγελματικά-προσωπικά έγγραφα του ίδιου για την περίοδο 1911-1950.
[ επιστροφή ]
2 - Τα κατορθώματα των οποίων μέσω της λέγκας εσεσι και του περιοδικού “νέα ενιαία δεξιά” περιγράψαμε στο προηγούμενο τεύχος.
[ επιστροφή ]
3 - Περ. Το Κίνημα, τχ. 1, Οκτώβριος 1975.
[ επιστροφή ]
4 - Περ. Το Κίνημα, ό.π.
[ επιστροφή ]
5 - Γιάννης Σχοινάς, Η ιστορία της ενεπ και η δράση της, από το www.koinosparonomastis.gr
[ επιστροφή ]
6 - Περ. Το Κίνημα, τχ. 86-87, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1980, σελ. 47
[ επιστροφή ]
