Τρίτη 8 Γενάρη. … Το μίσος για τους Εβραίους αποδόθηκε τόσο συχνά στον ρόλο τους ως τοκογλύφων δανειστών, ώστε αξίζει να τονίσουμε πόσο λίγο συνδεόταν μ’ αυτόν. Η φανταστική εικόνα του δαιμονικού Εβραίου υπήρχε πριν την πραγματικότητα του τοκογλύφου δανειστή Εβραίου και συνέβαλε στην δημιουργία της. Καθώς, κατά τους χρόνους των σταυροφοριών, η θρησκευτική μισαλλοδοξία ολοένα μεγάλωνε, η οικονομική κατάσταση των Εβραίων γοργά χειροτέρευε.
Η Σύνοδος του Λατερανού το 1215, απαγόρευσε στους Εβραίους ν’ ασκούν πολιτικά και στρατιωτικά λειτουργήματα και να κατέχουν γη· οι αποφάσεις αυτές εντάχτηκαν στο Κανονικό Δίκαιο. Και ως έμποροι οι Εβραιοι ήταν σε ακόμα μειονεκτικότερη θέση, γιατί δεν μπορούσαν πια να ταξιδέψουν χωρίς να φοβούνται μη δολοφονηθούν. Άλλωστε, οι ίδιοι οι χριστιανοί άρχισαν να στρέφονται στο εμπόριο και πολύ σύντομα ξεπέρασαν του Εβραίους, που είχαν αποκλειστεί από την Χανσεατική Λίγκα και δεν μπορούσαν βέβαια ν’ ανταγωνιστούν τις ιταλικές και τις φλανμαδικές πόλεις.
Για τους πλουσιότερους Εβραίους ο δανεισμός χρημάτων ήταν το μοναδικό πεδίο οικονομικής δραστηριότητας, που έμενε ανοιχτό. Όντας δανειστές χρημάτων μπορούσαν να μένουν στο σπίτι τους και να μην επιχειρούν επικίνδυνα ταξίδια· και κρατώντας σε ρευτό στα πλούτη τους, μπορούσαν, αν χρειαζόταν, να φύγουν δίχως να χάσουν τα πάντα. Επι πλέον, στην ραγδαία επεκτεινόμενη οικονομία της δυτικής Ευρώπης ήταν μόνιμη και επιτακτική η ανάγκη για πίστωση. Το Κανονικό Δίκαιο απαγόρευε στους χριστιανούς να δανείζουν χρήματα με τόκο – πράγμα που στιγματίστηκε με τ’ όνομα τοκογλυφία. Οι Εβραίοι, που φυσικά δεν τους αφορούσε η απαγόρευση, ενθαρρύνονταν και μέχρι αναγκάζονταν από τις αρχές να δανείζουν τα χρήματά τους με εγγυήσεις και τους συστηνόταν να εκτελούν την απαραίτητη αυτήν λειτουργία.
Ο δανεισμός χρημάτων από τους Εβραίους, όμως, είχε μόνο παροδική σημασία για την μεσαιωνική οικονομική ζωή. Καθώς αναπτυσσόταν ο καπιταλισμός, οι ίδιοι οι χριστιανοί ολοένα και πιο αποφασιστικά αγνοούσαν την απαγόρευση να δανείζουν χρήματα. Ήδη περί τα μέσα του 12ου αιώνα, οι κεφαλαιοκράτες των Κάτω Χωρών έκαναν μεγάλα δάνεια με τόκο και οι Ιταλοί ήταν εξαίρετοι τραπεζίτες. Τους ανθρώπους αυτούς αδυνατούσαν να τους ανταγωνιστούν οι Εβραίοι.
Πόλεις, φεουδάρχες και βασιλείς φορολογούσαν βαριά τους Εβραίους – συχνά η συνεισφορά των Εβραίων στο βασιλικό θησαυροφυλάκειο ήταν δεκαπλάσια απ’ όση δικαιολογούσε ο αριθμός τους. Για μιαν ακόμα φορά, οι Εβραίοι βρέθηκαν σε απελπιστικά μειονεκτική κατάσταση. Μονολόγοι εβραίοι δανειστές χρημάτων ως άτομα κατόρθωναν κάθε τόσο, ιδίως στις καθυστερημένες χώρες, να μαζέψουν πολύ μεγάλες περιουσίες, η αυθαίρετη φορολογία πολύ σύντομα τους ξανάριχνε στην φτώχεια. Και οι πλούσιοι Εβραίοι δεν ήταν ποτέ πολλοί: οι περισσότεροι ήταν αυτό που θα λέγαμε σήμερα κατώτερη μεσαία τάξη, ενώ πολλοί ήταν γνήσιοι φτωχοί. Περί τα τέλη του Μεσαίωνα, υπήρχε πολύ λίγος εβραϊκός πλούτος στην βόρεια Ευρώπη για να συμμετάσχει στην τρομερή ανάπτυξη που ακολούθησε την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου…