Πέμπτη 25 Ιούνη. Η ασταμάτητη μηχανή βρίσκει περίεργα ενδιαφέρουσα αυτήν την τάση κατεδάφισης αγαλμάτων και αδριάντων – τώρα (αλλά όχι πάντα…) λευκών ρατσιστών στις ηπα και στην αγγλία. Πρόκειται για συμβολικές ενέργειες· τελειώνει όμως η κατεδάφιση στον συμβολισμό της;
Δεν είναι μόνο τα αγάλματα και οι αδριάντες αυτοί καθ’ αυτοί· είναι επίσης σημαντικό το που βρίσκονται. Το άγαλμα ενός έφιππου ρατσιστή στήθηκε σε μια εποχή που τον επαινούσε· συνεπώς σε μέρος (της Χ ή της Ψ πόλης) κεντρικό, περίοπτο. Τέτοιο που να τραβάει την προσοχή, να προκαλεί εντύπωση, αν είναι δυνατόν και θαυμασμό. Αν, όμως, το έβαζε κανείς αλλού, μέσα σ’ ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον και πλέγμα συμφραζόμενων;
Ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη είναι αγώνας ενάντια στην εξουσία έγραψε κάποτε ο Κούντερα. Και είχε / έχει δίκιο. Η μνήμη του πως διαμορφώθηκαν τα καθεστώτα που λανσάρονται σαν «δημοκρατικά», «ανθρωπιστικά» και «εξισωτικά» είναι στρατηγικής σημασίας για τον συνεχιζόμενο αγώνα της απελευθέρωσης απ’ τους κερδοφόρους καταναγκασμούς και όλες τις μορφές βίας. Κι αν θριαμβευτικά, σε άλλες εποχές, αυτά τα καθεστώτα έστησαν τα μνημεία της βίας τους με τέτοιον τρόπο ώστε να την δοξολογούν, αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι η εξαφάνιση αυτών των «μνημείων». Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η διατήρησή τους μέσα σ’ ένα εντελώς διαφορετικό νοηματικό περιβάλλον! Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η αφαίρεση, η κατάργηση της δόξας τους!
Δεν πρέπει να ξεχάσουμε εξαφανίζοντας όλα τα ένδοξα ίχνη που οι προηγούμενοι νικητές άφησαν πίσω τους. Χρειάζεται το αντίθετο: να θυμόμαστε, με ανταγωνιστικό τρόπο. Δεν πρέπει να εξαφανίσουμε τις πυραμίδες επειδή ήταν προϊόν της δουλειάς δούλων (προς εξύμνηση του αυτοκρατορικού μεγαλείου). Χρειάζεται να βλέπουμε τις πυραμίδες σαν αυτό που πράγματι ήταν / είναι: έκφραση της εκμετάλλευσης και της βίας. Δεν χρειάζεται να γκρεμίσουμε τις ρωμαϊκές θριαμβευτικές αψίδες. Χρειάζεται αντίθετα να θυμόμαστε οπωσδήποτε την κουβέντα του Benjamin:
…Oι εκάστοτε κυρίαρχοι είναι οι κληρονόμοι όλων όσων νίκησαν κατά το παρελθόν. Έτσι η ταύτιση με τον νικητή αποβαίνει κάθε φορά προς όφελος των εκάστοτε κυρίαρχων. Ο ιστορικός υλιστής ξέρει τι σημαίνει αυτό. Όποιοι μέχρι σήμερα αναδείχτηκαν νικητές βαδίζουν στη θριαμβευτική πομπή μαζί με τους σημερινούς κυρίαρχους πάνω από τους υποταγμένους. Τα λάφυρα συνοδεύουν, όπως συνέβαινε πάντοτε, τη θριαμβευτική πομπή. Ονομάζονται όλα αυτά πολιτιστική κληρονομιά και στο πρόσωπο του ιστορικού υλιστή θα συναντήσουν έναν αποστασιοποιημένο παρατηρητή. Γιατί, χωρίς εξαίρεση, οτιδήποτε εξετάζει από αυτά έχει μια καταγωγή που δεν μπορεί να τη σκεφτεί δίχως φρίκη. Χρωστάνε την ύπαρξή τους όχι μόνο στον κόπο των μεγαλοφυών που τα δημιούργησαν, αλλά και στην ανώνυμη βαριά δουλική εργασία των συγχρόνων τους. Δεν έχει υπάρξει ποτέ τεκμήριο πολιτισμού που να μην είναι ταυτόχρονα τεκμήριο βαρβαρότητας. Κι όπως ένα τέτοιο τεκμήριο δεν στερείται βαρβαρότητας, το ίδιο ισχύει και για τη διαδικασία μεταβίβασης, με την οποία πέφτει από το ένα χέρι στο άλλο…
Μπορεί να είναι αιρετικό, αλλά τα αγάλματα των ρατσιστών στον πάτο της θάλασσας είναι μια πολύ συγκινησιακή και ταυτόχρονα αντι-ιστορική επιλογή. Τα αγάλματα των ρατσιστών θα έπρεπε να συγκεντρωθούν σ’ έναν «κήπο των ηρώων του τρόμου». Με κατάλληλες πινακίδες που να εξηγούν ποιός, πότε, γιατί, πότε ηρωποιήθηκε, από ποιούς και γιατί – και πότε κατέληξε στην αποκαθήλωση της δόξας του.
Συνέβαινε ήδη στον 20ο αιώνα η παραγραφή και η εκ νέου εγγραφή της ιστορίας – όπλο στα χέρια των κάθε φορά κυρίαρχων. Αλλά στον 21ο αιώνα, με τις ψηφιακές / ηλεκτρονικές εγγραφές, αυτό θα είναι «παιχνιδάκι». Η μνήμη περνάει ήδη στις μηχανές· κι από εκεί είναι ήδη εύκολα χειραγωγίσιμη.
Δεν θέλουμε να ξεχάσουμε τίποτα! Ούτε το παρελθόν, ούτε το παρόν, ούτε το μέλλον· ούτε τα ίχνη που οι κυρίαρχοι προσπάθησαν να επιβάλλουν σαν την δική τους αιωνιότητα. Δεν θέλουμε τον θαυμασμό ή τον έπαινο των αγαλμάτων ή των μεγάρων και των παλατιών – θέλουμε όμως οπωσδήποτε τον ψόγο, τον θυμό για την βαρβαρότητα που επέτρεψε τα μεγαλεία τους. Όχι εναντίον των άψυχων υλικών· αλλά εναντίον των ζωντανών διαδικασιών που τα δημιούργησαν, και των νοσταλγικών αναθυμήσεών τους.
Δεν πολεμιέται ούτε ο ρατσισμός ούτε ο φασισμός «σβήνοντας» τα ίχνη τους. Η ιδέα της συμβολικής (ή και όχι μόνο…) απολύμανσης της ιστορίας είναι επικίνδυνη…
(φωτογραφία: Το άγαλμα του πλούσιου άλλοτε δήμαρχου και ύστερα πρόεδρου των ηπα Theodore Roosevelt (1858 – 1919), που βρίσκεται στην είσοδο του μουσείου φυσικής ιστορίας της Ν. Υόρκης από το 1940, είναι ένα καλό παράδειγμα. Παρά τις προσπάθειες όσων υποστηρίζουν και το άγαλμα και την κεντρική θέση του, είναι αρκετή η σύνθεση ανάμεσα στον έφιππο λευκό και τους δύο πεζούς – έναν αφρικάνο και έναν γηγενή της ηπείρου – για να ξεκαθαρίσει τι ακριβώς εκφράζεται σ’ αυτό το σύμπλεγμα. Κι όχι τυχαία. Ο T. Roosevelt ήταν υπερασπιστής της ιεραρχίας των φυλών (με την λευκή στην κορυφή), του ευγονισμού, και του αμερικανικού ιμπεριαλισμού.
Αλλά όλα αυτά – και πολύ περισσότερα σχετικά – είναι ένας δείκτης της ιστορίας των λευκών στην αμερική. Δηλαδή μάθημα. Η θέση του αγάλματος είναι σε μια γωνιά ενός μουσείου που θα έπρεπε να λέγεται ακριβώς έτσι: των ηρώων του τρόμου…)