Κυριακή 21 Ιούλη. Ποτέ ξανά σημαίνει ποτέ ξανά. Απ’ την Παλαιστίνη ως τα σύνορα Ηπα-Μεξικό. Αυτά τα λίγα έγραψε ένα ζευγάρι αμερικάνων στο βιβλίο επισκεπτών των κολαστηρίων της μυστικής αστυνομίας των ναζί στην Κολωνία, που έχουν γίνει προσιτά για λογαριασμό της συλλογικής μνήμης. Την παραπάνω φράση έχει σαν τίτλο ο Robert Fisk σ’ ένα προχθεσινό του άρθο…
Ποτέ ξανά; Μα τι ήταν η βοσνία αν όχι η επιβεβαίωση του «ξανά και ξανά και ξανά!»· ο προπομπός του αφγανιστάν, του ιράκ, της Φαλούτζα και των κολαστηρίων «μαύρων τρυπών» ανά τον πλανήτη· και η υπενθύμιση, τελικά, πως το «ποτέ ξανά» δεν ισχύει για τους μουσουλμάνους, τους άραβες, τους παλαιστίνιους – δεν ισχύει, δηλαδή, για οποιονδήποτε εξαιρούν τα αφεντικά;
Η μνήμη προϋποθέτει την ατομική και συλλογική κριτική εγρήγορση. Απαιτεί και κάτι ακόμα: κουράγιο. Σε έναν κόσμο που έχει επιλέξει το βολικό κώμα σαν μέθοδο επιβίωσης δεν ισχύει κανένα «ποτέ ξανά» παρά μόνο για όσους έχουν την προστασία του μιλιταρισμού τους.
Αλλά αυτοί πάντα κλείνονταν στα κάστρα τους.