Κυριακή 4 Φλεβάρη. (Μικρά αποσπάσματα απ’ το: Μειονοτικά ζητήματα και εθνική συνείδηση στην ελλάδα – του Δημήτρη Λιθοξόου, εκδ. “λεβιάθαν”, Δεκέμβρης 1991)
… Το εθνικο-αγροτικό κινημα του σλαβομακεδονικού και του βουλγαρικού πληθυσμού της μακεδονίας δεν στρέφεται μόνο εναντίον της οθωμανικής διοίκησης αλλά και κατά των κατεστημένων συμφερόντων του εμπορικού και μικροαστικού ελληνικού στοιχείου της περιοχής. Η αδυναμία του ελληνικού βασιλείου να διεκδικήσει στρατιωτικά, μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους, τα μακεδονικά βιλαέτια, υποχρεώνει τον ελληνισμό, μπροστά στο φάντασμα της “μεγάλης βουλγαρίας”, σε διπλωματική και στρατιωτική, ενίοτε, συνεργασία με την Πύλη και τα επαρχιακά όργανά της.
Ο Βούλγαρος θα πρωτοεμφανιστεί σαν εχθρός θρησκευτικός. Η απαίτησή του να εκκλησιάζεται στη βουλγαρική γλώσσα και να εκλέγει βούλγαρους επισκόπους, οδήγησε σε ρήξη με το πατριαρχείο Κων/πόλεως και στο σχηματισμό της βουλγαρικής Εξαρχίας. Η διαμάχη του Φαναρίου για τη διατήρηση των κεκτημένων προνομίων του, ευνόησε τη συνεργασία του με το ελληνικό υπουργείο εξωτερικών στις μακεδονικές υποθέσεις, όμως η οικουμενική αντίληψη της ορθοδοξίας και τα υλικά του συμφέροντα στην αυτοκρατορία συχνά καθιστούσαν εύθραυστη την κατά των “γραικομάνων σχισματικών” συμμαχία ελληνικού κράτους και πατριαρχικού κλήρου.
Σύντομα το θρησκευτικό βουλγαρικό κίνημα θα αποκτήσει ένα αγροτικό εξεγερσιακό χαρακτήρα. Οι δύο πολιτικές οργανώσεις των σλαβόφωνων της μακεδονίας, η IMRO και η VMRO (η «εσωτερική οργάνωση» και οι «βαρχοβιστές») βρέθηκαν αντιμέτωπες στις εθνικές τους επιλογές. Η πρώτη αγωνιζόμενη για την αυτονομία της μακεδονίας θα συγκρουστεί επανειλημμένα με τη Βαρχόβνα που επιζητά την ενσωμάτωση των μακεδονικών εδαφών στο βουλγαρικό κράτος. Η IMRO θα κερδίσει τους επανασττημένους κατά των οθωμανών σλαοβομακεδόνες αγρότες και η VMRO την προστασία του βασιλιά Φερδινάνδου και την υποστήριξη της Εξαρχίας.
Ο αντιοθωμανικός αγώνας των σλαβόφωνων χριστιανικών αγροτικών πληθυσμών της μακεδονίας κορυφώνεται με την επανάσταση του Ίλιν-Ντεν τον Ιούλιο του 1903. Η Εξαρχία μαζί με την IMRO και την VMRO ηγούνται για τρεις μήνες ενός επαναστατικού κινήματος που θα πνιγεί τελικά στο αίμα αλλά θα κερδίσει τη συμπάθεια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και την προστασία των μεγάλων δυνάμεων. Οι τελευταίες θα εισηγηθούν και θα επιβάλλουν στο σουλτάνο μεταρρυθμίσεις υπέρ των χριστιανών κατοίκων των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας.