δουλεία

Πριν κάτι χρόνια (“προ κρίσης” - για την ακρίβεια πριν η “κρίση γίνει θέμα”, αφού για εμάς εδώ ήταν βεβαιότητα ότι έχει ξεκινήσει από πολύ νωρίτερα), τον Φλεβάρη του 2007 (τεύχος νο 12) σε μια ανάλυση με τίτλο “τριτογενοποίηση και τριτοκοσμοποίηση: η υπηρέτρια στη μητρόπολη” γράφαμε μεταξύ άλλων (οι τονισμοί είναι τωρινοί):

...
Θα ήταν αδύνατο εδώ να κάνουμε έναν κατατοπιστικό κατάλογο των τομέων και υποτομέων των καπιταλιστικών τεχνοεπιστημονικών ερευνών και εφαρμογών που αξίζουν τον χαρακτηρισμό τομείς υψηλής οργανικής σύνθεσης. Δεν τους γνωρίζουμε άλλωστε όλους, ούτε καν κατ’ όνομα! Λογαριάζοντας πάντως απ’ τα πολύπλοκα διαστημικά προγράμματα μέχρι τη νανοτεχνολογία, και απ’ το τεράστιο σχέδιο “αποκωδικοποίησης του ανθρώπινου dna” μέχρι όπου θέλει ο καθένας, δεν υπάρχει αμφιβολία πως τ’ αφεντικά έχουν ξεκινήσει και συνεχίζουν ένα τεράστιο άλμα ως προς την ένταση, την έκταση και την πολυπλοκότητα της νέας μηχανοποίησης. Aυτή η χωρίς ιστορικό προηγούμενο “ανάπτυξη / επιστράτευση” της θεραπενίδας των καπιταλιστικών προσταγών, της ενοποιημένης τεχνολογίας / επιστήμης, αποτελεί τον πιο δοξασμένο κινητήρα της Aλλαγής Παραδείγματος. Tον πιο δοξασμένο κινητήρα της ταξικής επίθεσης των αφεντικών, απέναντι σε όλη την έκταση των προλεταριακών αρνήσων των περασμένων δεκαετιών.
Yποθέτουμε όμως πως είναι κατανοητό ότι ένα τέτοιο άλμα (που “επιφανειακά” εμφανίζεται σαν “απελευθέρωση του κεφάλαιου από την εργασία”, έτσι ώστε διάφοροι λακέδες ιδεολόγοι του συστήματος να έχουν χειροκροτήσει κατά καιρούς για το “τέλος του προλεταριάτου”... - χρειάζεται ιδιαίτερη αναφορά σ’ αυτά τα πανηγύρια...) θα ήταν αυτοκτονικό “από μόνο” του. Aυτοκτονικό για τον καπιταλισμό. Δεν παράγουν αξία οι μηχανές αλλά μόνο η ανθρώπινη εργασία· δεν παράγουν υπεραξία οι μηχανές αλλά μόνο η ανθρώπινη εργασία· δεν είναι δυνατό να προκύψουν κέρδη απ’ την “εκμετάλλευση” των μηχανών αλλά μόνο απ’ την εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας.
Συνεπώς η υπερ-μηχανοποίηση (πληροφορική, ρομποτική, βιοτεχνολογική “εξημέρωση” των εμβίων όντων, κλπ) είναι υποχρεωτικά η μισή αλήθεια της Aλλαγής Παραδείγματος. H άλλη μισή είναι η επανοργάνωση τομέων (της καπιταλιστικής εργασίας) εντατικής εκμετάλλευσης. H τριτογενοποίηση είναι ταυτόχρονα μέθοδος ποιοτικής αναδιοργάνωσης της (εκμετάλλευσης της) εργασίας στο σύνολό της· και μέθοδος ποσοτικής επέκτασης της έντασης στην εκμετάλλευση. Όχι με όρους “τεχνολογικής ανωτερότητας” αλλά σκέτης βίας. Mε την επέκταση του “τομέα υπηρεσιών” τ’ αφεντικά “έσπασαν” για λογαριασμό τους τις φορντικές / κεϋνσιανικές συμβάσεις όσον αφορά τον μισθό, άμεσο και έμμεσο. Kαι ξανάνοιξαν τον “ξεχασμένο τόμο” της ιστορίας του, στη σωστή σελίδα: την απόσπαση της απόλυτης υπεραξίας. Mε την επέκταση του εργάσιμου χρόνου· με την όσο το δυνατόν καλύτερη προσαρμογή του χρόνου εργασίας στις “διακυμάνσεις της εποχής”· με τις “νέες εργασιακές σχέσεις” στις μητροπόλεις... Kαι με την πιο καθαρή μορφή της βίαιης εκμετάλλευσης: την δουλεία!
Mιλάμε ακριβώς για την δουλεία, χωρίς υπερβολή και χωρίς σχετικισμούς. Όχι για την “μισθωτή δουλεία” αλλά για την σκέτη δουλεία! Mιλάμε για την μαζική και οργανωμένη εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας, που δεν είναι ένα “περιθωριακό φαινόμενο της υπανάπτυξης” αλλά ένα κεντρικό μοτίβο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Mιλάμε για τα καραβάνια των εκατοντάδων χιλιάδων γυναικών που αλυσοδεμένες σέρνονται στα κάτεργα των πρωτοκοσμικών σεξουαλικών “ορέξεων”. Mιλάμε για τα “άγνωστα στρατόπεδα εργασίας” που εκτείνονται από την Bραζιλία (μία απ’ τις ανερχόμενα καπιταλιστικά κράτη) μέχρι την Iταλία (μέλος των G7...). Mιλάμε για την μαζικοποίηση της εργασίας των φυλακισμένων. Mιλάμε για την μαζική στρατιωτικοποίηση της εργασίας σε πολλούς (πρώην) “πολιτικούς” τομείς... Mιλάμε για την γενίκευση της “μαύρης” (μαύρης και βίαιης για το προλεταριάτο, ολόλευκης για την κερδοφορία) οικονομίας στις μητροπόλεις...

Θα πει κάποιος πως όλες αυτές οι μορφές εκμετάλλευσης δεν εμπίπτουν κατ’ ανάγκην στον “τριτογενή”. Tα κολαστήρια του μαζέματος της ντομάτας στον ιταλικό νότο, για παράδειγμα, με τους ίσως και 100 δολοφονημένους προλετάριους μετανάστες απ’ την πολωνία που εκτελέστηκαν καθώς προσπαθούσαν να δραπετεύσουν (μέχρι πέρυσι αυτό, όχι τον ...18ο αιώνα!), είναι “πρωτογενής τομέας”.... Kαι τα εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά που δουλεύουν στα ασιατικά φασονάδικα για λογαριασμό πρωτοκοσμικών εταιρειών (συμπεριλαμβανομένων, πλέον, και ελληνικών...) είναι “δευτερογενής τομέας”.... Nαι. Aλλά η “κωδικοποίηση” στην ανανέωση της απόσπασης της απόλυτης υπεραξίας γίνεται υπό τους όρους “του δίκιου του πελάτη” (συμπεριλαμβανομένου και του “δίκιου” του για φτηνά προϊόντα...)· αυτές οι περιοχές της “πρωτογενούς” ή “δευτερογενούς” άγριας εκμετάλλευσης ανήκουν στο ίδιο ρεπερτόριο με τον “τριτογενή” των σεξουαλικών υπηρεσιών ή τον “τεταρτογενή” του εμπορίου ναρκωτικών. Kαι επιπλέον, όλοι μαζί αυτοί οι “τομείς” δεν αφορούν την “καπιταλιστική υπανάπτυξη”. Aλλά την καρδιά της συσσώρευσης στις μητροπόλεις. Συμβαίνουν εδώ.

H πιο ορατή και καθολική απόδειξη του “η απόσπαση της απόλυτης υπεραξίας συμβαίνει εδώ” είναι ο τόσο οικείος (και τόσο “πρωτοκοσμικός”) συνδυασμός μετανάστρια / γυναίκα / φυλακισμένη. Eνώ η “βιομηχανία της σεξουαλικότητας” ανεβάζει (σχετικά με το παρελθόν της) την “οργανική σύνθεσή της” (απ’ την ιντερνετική πορνογραφία μέχρι την χημική κάβλα) επεκτείνει ταυτόχρονα τα “υπόγειά” της: τις φυλακισμένες γυναίκες “καθολικής απασχόλησης”, δηλαδή διαρκών βιασμών. Πρόκειται για σκέτους βιασμούς, πρόκειται για μαζικά βασανιστήρια - όχι για πορνεία.
Aυτή η “προς τα κάτω” επέκταση της εκμετάλλευσης δεν γίνεται, απ’ την βιομηχανία παροχής σεξουαλικών υπηρεσιών, επειδή κάποιοι επωφελούνται τυχαίων γεγονότων, απρόβλεπτων μετακινήσεων του “γυναικείου πληθυσμού” του πλανήτη. Aντίθετα: αυτές οι μετακινήσεις γίνονται μεθοδικά, οργανωμένα, με την εγγύηση και την προστασία των πρωτοκοσμικών καπιταλιστικών κρατών. O υπερτεχνολογικός καπιταλισμός παράγει αυτήν την βίαιη μετακίνηση, όπως ανάλογα παράγει τους πιο βίαιους και πρωτόγονους φόβους σχετικά με την υγεία (τις επιδημίες), ή τις πιο βίαιες και αποκαλυπτικές δεισιδαιμονίες για το κλίμα.
Δεν είναι κάποιου είδους (αν)ηθικός εξτρεμισμός! H “τύχη” αυτών των γυναικών είναι το κατώτατο σημείο, η “άγκυρα” ολόκληρης της βάσης της τριτογενοποίησης.
- H μορφή δουλειά face to face  (της “παροχής υπηρεσιών”) που κάνει τον “πελάτη” επόπτη...
- H επιμήκυνση του ωραρίου και η προσαρμογή του στην “ανώτερη βία” της όποιας πελατειακής σχέσης και ανάγκης...
- H απαίτηση “μεταϋλικών (αλλά: υλικότατων!) προσόντων και συμπεριφορών” για τους εργάτες και τις εργάτριες, όπως η “ευχάριστη διάθεση”, η “απόλαυση της εξυπηρέτησης”...
- H μορφή πληρωμή - με - το - κομμάτι...
... 
Δεν είναι συμπτωματικό που οι μορφές βίαιης εκμετάλλευσης που κάποτε λογαριάζονταν σαν αυτό - που - ξέμεινε - απ’ - την - δευτερογενο/ειδή - καπιταλιστική - ανάπτυξη βρίσκονται στο κέντρο του αναπτυγμένου - καπιταλισμού - με - το - εβδομήντα - τοις - εκατό - του - αεπ - του - απ’ - τις - υπηρεσίες! Δεν είναι συμπτωματικό που ο πρώτος καπιταλιστικός κόσμος αλλάζοντας παράδειγμα κατασκευάζει τον “τρίτο κόσμο” στο κέντρο του...

(Μπορεί μερικοί να νομίζουν ότι “πουλάμε θεωρίες”, ίσως επειδή ενδιαφέρονται να “αγοράζουν θεωρίες”. Όμως αυτό που προσπαθήσαμε και προσπαθούμε, μάλλον αποτυχημένα είν’ η αλήθεια, είναι να υποδείξουμε πολιτικές κατευθύνσεις ανάλυσης - και - δράσης. Αλλά...)

Πολύ πρόσφατα δημοσιοποιήθηκε διεθνώς η δεύτερη στη σειρά ετήσια έκθεση μιας αυστραλέζικης μ.κ.ο. (walk free) που καταμετράει τους δούλους / τις δούλες του πλανήτη. Η μέθοδος της καταμέτρησης, όπως την παρουσιάζει η ίδια η μ.κ.ο. μας φαίνεται τουλάχιστον προβληματική: λιγότερο ή περισσότερο τυχαίες δειγματοληψίες, και πάρα πολύ στατιστική. Αλλά το γεγονός είναι γεγονός: η δουλεία είναι εξαιρετικά εκτεταμένη σ’ όλον τον καπιταλιστικό πλανήτη, όχι μόνο στον “τρίτο κόσμο” αλλά και στον “πρώτο”. Κι αν οι “αιχμάλωτοι εργασίας” είναι 36 εκατομμύρια, περισσότεροι, ή λιγότεροι, έχει σημασία μόνον επειδή κάθε ένας και καθεμιά απ’ τους κι αυτές είναι ολόκληρος ο κόσμος - της - τάξης - μας - στο  - ικρίωμα.
Μεταφέρουμε αυτά που η έκθεση παρουσιάζει σαν μεγέθη / στοιχεία της δουλείας στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, πριν προχωρήσουμε:

Αυστρία: 1.100 δούλοι / ες·
γαλλία: 8.600·
γερμανία: 10.500·
καναδάς: 4.600·
αυστραλία: 3.000·
πορτογαλία: 1.400·
ελλάδα: 1.400·
βέλγιο: 1.500·
ολλανδία: 2.200·
αγγλία: 8.300·
ισπανία: 6.100·
ιταλία: 11.400·
ηπα: 60.100·
ισραήλ: 6.500·
βραζιλία: 155.300·
πολωνία: 71.900·
αργεντινή: 77.300·
ιαπωνία: 237.500·
βενεζουέλα: 60.900·
βολιβία: 23.300·
ουκρανία: 112.600·
(νότια) κύπρος: 4.100·
ουγγαρία: 35.600·
ιράν: 336.700·
ρωσία: 1.049.700·
ινδία: 14.285.700·
κίνα: 3.241.400·
ελβετία: 1.100·
δανία: 700...

Εννοείται ότι σ’ όλα αυτά τα κράτη η δουλεία απαγορεύεται αυστηρά. Όμως δεν είναι ο κόσμος αυτός που θα είχε την καρδιά και την σοφία να πει: ακόμα και ένας μόνο να ήταν δούλος, θα έπρεπε να...

Σύμφωνα με τους συντάκτες της έκθεσης, τουλάχιστον 122 προϊόντα / εμπορεύματα που παράγονται σε 58 κράτη “ενσωματώνουν” την εκμετάλλευση δουλείας· δεν υπολογίζουν όμως τι γίνεται στην “παροχή υπηρεσιών” (παρότι μεγάλο μέρος της δουλείας, και στην ευρώπη και στις ηπα και αλλού, αφορά αιχμάλωτες από σωματεμπόρους ενήλικες ή ανήλικες γυναίκες). Απ’ αυτούς που δουλεύουν σε ταϋλανδέζικες βιοτεχνίες επεξεργασίας ψαριών ως τα παιδιά που δουλεύουν στα αδαμαντωρυχεία του κονγκό· απ’ τα παιδιά που δουλεύουν στο μάζεμα του μπαμπακιού στο ουζμπεκιστάν ως τις ανήλικες ινδές που ράβουν μπάλες ποδοσφαίρου· απ’ τις μοδίστρες ως τους συλλέκτες φύλλων κόκας· απ’ τις αιχμάλωτες γυναίκες του σωματεμπορίου στην ευρώπη ως διάφορους εργάτες γης σε διάφορα σημεία του πρώτου κόσμου· απ’ την με βία αφαίρεση οργάνων ως την παιδική πορνογραφία και σωματεμπορία, απ’ τα παιδιά / εργάτες σε τουβλοβιομηχανίες της βραζιλίας ως το βίαιο “δέσιμο” πολλών κατηγοριών μεταναστών εργατών χωρίς χαρτιά με τους εργοδότες τους σε πολλά σημεία του καπιταλιστικού πλανήτη, πρωτοκοσμικά και μη, “η σύγχρονη δουλεία είναι μια μεγάλη μπίζνα” σημειώνουν. Και σ’ αυτήν την “μεγάλη μπίζνα” η απόπειρα απελευθέρωσης σημαίνει δραπέτευση και η δραπέτευση, εάν γίνει αντιληπτή, σημαίνει εκτέλεση. Ή, διαφορετικά, η “τύχη” σημαίνει θάνατο από εξάντληση ή αρρώστιες· ή σύλληψη (των δούλων, όχι των αφεντικών...) απ’ τα όργανα της τάξης.

Θα ήταν παρήγορο (αλλά είναι εντελώς ψέμα) να θεωρούσε κανείς ότι τέτοια δουλικά κάτεργα είναι ένας εντελώς χωριστός και μακρινός κόσμος σε σχέση με την (σχετικά) “ήπια” και νόμιμη εκμετάλλευση της εργασίας. Μακρινά για τους πρωτοκοσμικούς μπορεί να είναι το πακιστάν ή η ταϋλάνδη (αν και την δεύτερη την επισκέπτονται πολλοί πρωτοκοσμικοί για “σεξοτουρισμό” αδιαφορώντας, φυσικά, για το καθεστώς υπό το οποίο “δουλεύουν” οι πολλές φορές ανήλικες ταϋλανδές). Η ύπαρξη “θυλάκων” (;) δουλείας στον πρώτο κόσμο ωστόσο χαλάει τις ψευδαισθήσεις μιας τέτοιας απώθησης.
Υπάρχει ένα φάσμα μορφών βίαιης εκμετάλλευσης εργατών και εργατριών στον πρώτο κόσμο που τυπικά δεν ανήκουν στην κατηγορία “δουλεία”. Είναι μια αλληλουχία βίας, όχι τόσο φυσικής όσο ψυχολογικής, συναισθηματικής και ηθικής, ακόμα και ιδεολογικής, που σκλαβώνει ουσιαστικά χιλιάδες τυπικά “μη - δούλους” σύγχρονους μισθωτούς. Ο αιχμάλωτος και φυλασσόμενος από μπράβους δούλος απέχει λίγο απ’ τον “χωρίς χαρτιά” μετανάστη που φοβάται να ζητήσει οτιδήποτε απ’ το αφεντικό του επειδή, αν το κάνει, το αφεντικό θα τον δώσει στους μπάτσους... Αυτή η φιγούρα, πάλι, απέχει λίγο απ’ τον ντόπιο μισθωτό που δουλεύει απλήρωτος επί μήνες και φοβάται να απαιτήσει τους μισθούς του επειδή, αν το κάνει, μπορεί να απολυθεί... Με τη σειρά της αυτή η φιγούρα απέχει ελάχιστα απ’ τον ντόπιο μισθωτό που δουλεύει υποχρεωτικά απλήρωτες υπερωρίες και δεν λέει κουβέντα απ’ τον φόβο της απόλυσης... Εν τέλει, λίγο πιο κει, είναι ο μισθωτός που πληρώνεται με τα “νόμιμα” σκατά λεφτά, αλλά υφίσταται διάφορων ειδών προσβολές και ταπεινώσεις, άλλες απ’ τις οποίες κάνει ότι δεν καταλαβαίνει κι άλλες για τις οποίες προτιμάει να καταπιεί την γλώσσα του (και να ξεσπάσει αλλού, εκτός δουλειάς) - απ’ τον φόβο της ανεργίας.

Χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε ούτε στο ελάχιστο την βία της καθαρής δουλείας, έχει σημασία (για εμάς) πως οι 500τόσες χιλιάδες (ή όσοι / όσες είναι) δούλοι και δούλες στην ευρώπη, για παράδειγμα, αποτελούν τον “πάτο” ενός συστήματος “λευκής” και “μαύρης” διαστρωμάτωσης των μορφών βίαιης υποτίμησης της εργασίας που εφαρμόζονται πάνω σε πολλά εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες - στον πρώτο κόσμο, κι όχι κάπου μακριά. Πρόκειται γι’ αυτό που πρέπει να ονομάσουμε “επιστροφή και επέκταση μορφών απόσπασης της απόλυτης υπεραξίας” (απλήρωτη δουλειά, καταναγκαστική επέκταση του ωραρίου, καταναγκαστικές υπερωρίες, ένταση και υπερένταση της εργασίας, κλπ) στην καρδιά του σύγχρονου καπιταλισμού. Αυτή η “επιτροφή και επέκταση μορφών απόσπασης της απόλυτης υπεραξίας” δεν είναι συμπτωματική ή τυχαία. Ούτε οι αιτίες της εξαντλούνται στην “ανηθικότητα” των αφεντικών ή/και των κρατικών υπηρεσιών που συνεργάζονται μαζί τους. Πρόκειται για οργανική ανάγκη της σύγχρονης συσσώρευσης, της εκμετάλλευσης στο βιο-πληροφορικό παράδειγμα. Η ίδια οργανικότητα ίσχυε και πριν, στο προηγούμενο παράδειγμα, με την διαφορά ότι τότε η απόσπαση της απόλυτης υπεραξίας γινόταν στο μεγαλύτερο βαθμό της στον λεγόμενο “τρίτο κόσμο”. Τώρα, και χάρη στις συντριπτικές επιτυχίες της επίθεσης των αφεντικών, αυτό μπορεί να γίνεται διευρυμένα, ακόμα και “συναινετικά” (τέτοιο είναι το θαύμα της εσωτερίκευσης της ψυχο-συναισθηματικής βίας!!!) σε μεγάλη έκταση της εργασίας στον πρώτο κόσμο, είτε αφορά “ξένους” είτε αφορά “ντόπιους”.

Υπ’ αυτό το πρίσμα θα έπρεπε να συνειδητοποιήσουμε στα σοβαρά, και χωρίς την εύκολη εκτόνωση των “καταγγελιών”, το υπέδαφος του πρόσφατου προσκλητήριου του φασιστογιάπη υπουργού παιδείας, σε εκπαιδευτικούς, να δουλέψουν τζάμπα για να καλυφθούν διάφορα “κενά” στα σχολεία... Με αντάλλαγμα; Τα περιβόητα “μόρια”... Με “μόρια” δεν πληρώνεις στο μπακάλικο ούτε το νοίκι... Το γεγονός ωστόσο ότι θα υπήρχαν αρκετοί που θα ανταποκρίνονταν σε μια τέτοια “πρόταση” εθελόδουλης εργασίας δεν είναι καθόλου “κεραυνός εν αιθρία”. Επί πολλά χρόνια υπήρχε ένα καθεστώς που απέχει μεν αλλά απέχει ελάχιστα απ’ την τελευταία ιδέα του φασιστογιάπη· ένα καθεστώς του οποίου η επιτυχία ασφαλώς θα μπορούσε να γεννήσει τέτοιες ιδέες: οι ωρομίσθιοι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι όχι μόνο πληρώνονταν πολύ λιγότερο απ’ τους μόνιμους, αλλά πληρώνονταν πολύ αργότερα απ’ τον χρόνο εργασίας τους. Με τι αντάλλαγμα δέχονταν αυτοί οι άνθρωποι ακόμα και να πληρώνουν απ’ την τσέπη τους για να δουλέψουν, μέχρι να εξοφληθούν μετά από πολλούς πολλούς μήνες; Πάλι τα περιβόητα “μόρια”.
Εάν η εργασία πληρώνεται με “συμβολικές μονάδες μελλοντικής εκπλήρωσης”, με “μονάδες υπόσχεσης” σα να λέμε, αντί για κανονικό μισθό, τότε μήπως θα έπρεπε να έχουμε ήδη ανανέωσει τόσο τον ορισμό της δουλείας, όσο και τον προσδιορισμό των “στρατοπέδων εργασίας”;

(Η ερώτηση είναι ρητορική, αφού την ως τώρα απάντηση την ξέρουμε: Όχι! ‘Οχι - όχι - όχι!!! Γιατί αλλιώς θα έρθουμε σε συνειδησιακά και πολιτικά “δύσκολη θέση”... Αν και, ας το πούμε κι αυτό, οι έλληνες ποτέ δεν έρχονται σε δύσκολη θέση, ό,τι κι αν υποστηρίζουν. Ξέρουν να το κάνουν επιφανειακά.)