τι κάνουν οι άνεργοι τον άφθονο ελεύθερο χρόνο τους; ίσως δουλεύουν...

Σίγουρα τα ξέρετε· αλλά για εισαγωγή καλό είναι να τα θυμηθούμε.
Πρώτον, η “ανεργία” καταγράφεται (σαν ποσοστό) στη “λευκή (επίσημα συμβασιοποιημένη) αγορά εργασίας” - όχι στη μαύρη...
Δεύτερον, τα καπιταλιστικά κράτη (που κάνουν τις σχετικές στατιστικές) μαστορεύουν αυτά τα ποσοστά, με διάφορους τρόπους, συμπεριλαμβανόμενου και του ορισμού της “ανεργίας”: αν, κάποιος/α, δουλεύει για παράδειγμα μία μέρα τη βδομάδα δεν είναι είναι άνεργος/η.
Τρίτον, ο κυρ Κάρολος είχε μιλήσει για τον “εφεδρικό στρατό εργατών” (τους άνεργους δηλαδή) που χρησιμοποιούνται απ’ τα αφεντικά για να ρίχνουν μισθούς και μεροκάματα. Πράγμα που σημαίνει ότι συμφέρει τα αφεντικά να υπάρχει ένας τέτοιος “στρατός”, κάτι που οδηγεί στο εύλογο συμπέρασμα πως κάνουν ότι μπορούν για να τον δημιουργούν.
Τέταρτον, η “προς τα κάτω πίεση του εργατικού κόστους” παραπέμπει συνήθως στη διαχείριση της “λευκής” αγοράς εργασίας. Ωστόσο η ελληνική καπιταλιστική εμπειρία, εμπειρία που είναι ηλικίας τουλάχιστον 3 δεκαετιών, είναι εξαιρετικά διαφωτιστική: η επέκταση της “μαύρης” εργασίας είναι το ακόμα καλύτερο εργαλείο για την “συμπίεση” της ζωής και της αξιοπρέπειας των εργατών / εργατριών.
Πως θα σας φαινόταν, λοιπόν, μια πολύ πρόσφατη και καθαρή συνηγορία στη “μαύρη” εργασία, και στη δυναμική επέκτασή της στο σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο (τον κόσμο της υψηλής ή και εξαιρετικά υψηλής “λευκής ανεργίας”) από νεοφιλελεύθερη σκοπιά; Σ’ εμάς φαίνεται ενδιαφέρουσα και χρήσιμη για ανάλυση.

...
Εάν πρέπει να μαντέψω τι κάνουν οι άνεργοι με τον χρόνο τους, θα καταλήξω στο συμπέρασμα ότι ένα μεγάλο μέρος τους μπαίνουν στο “Σύστημα D”, ένα μοντέλο απασχόλησης που συναντιέται σε κράτη του τρίτου κόσμου.
Το όνομα “Σύστημα D” είναι ένα όνομα αργκώ, απ’ τους γαλλόφωνους της Αφρικής και της Καραϊβικής. Οι γάλλοι έχουν μια λέξη που την χρησιμοποιούν συχνά για να περιγράψουν τους ιδιαίτερα παραγωγικούς και αποτελεσματικούς ανθρώπους. Ονομάζουν αυτούς τους ανθρώπους débrouillards. Το να πούμε ότι κάποιος είναι débrouillard σημαίνει ότι τον χαρακτηρίζουμε προικισμένο και εφευρετικό. Οι πρώην γαλλικές αποικίες μετέγραψαν τη λέξη στη δική τους κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα. Ο κόσμος εκεί λέει ότι οι εφευρετικοί και αυτοδημιούργητοι επιχειρηματίες του εμπορίου, που δουλεύουν μόνοι τους χωρίς να έχουν κάνει κάποια “έναρξη επαγγέλματος” και, το κυριότερο, χωρίς να πληρώνουν φόρους, είναι μέρος της  “l’economie de la débrouillardise.” Ή, στη γλώσσα του δρόμου, του “Συστήματος D”.
...
Ό,τι συμβαίνει σ’ όλες τις “μαύρες” αγορές, στους πάγκους και στα κιόσκια που είναι στημμένα πρόχειρα στους δρόμους, δεν είναι τυχαίο. Είναι αποτέλεσμα της ευφυίας, της αυτο-οργάνωσης, της ομαδικής αλληλεγγύης, και ακολουθεί άγραφους αλλά αυστηρούς κανόνες. Μ’ αυτή την έννοια πρόκειται πράγματι για ένα σύστημα.
Παραδοσιακά το Σύστημα D ήταν μικρό - μια χούφτα γυναίκες που πουλούσαν φρούτα εδώ ή εκεί για να βγάλουν λίγα λεφτά. Ήταν η οικονομία των απελπισμένων. Αλλά καθώς το εμπόριο άρχισε να επεκτείνεται σε νέους τομείς και να παγκοσμιοποιείται, το Σύστημα D άρχισε να μεγαλώνει εκθετικά. Σήμερα το Σύστημα D είναι η οικονομία της φιλοδοξίας. Είναι εκεί που δημιουργούνται οι δουλειές. Το 2009 ο ΟΟΣΑ, ένα think tank που χρηματοδοτείται απ’ τις κυβερνήσεις των 30 πιο μεγάλων καπιταλιστικών κρατών και είναι αφοσιωμένο στην επέκταση των θεσμών της ελεύθερης αγοράς, έκανε μια έρευνα, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι μισοί απ’ τους εργάτες του κόσμου - σχεδόν 1,8 δισ. άνθρωποι - δούλευαν στο Σύστημα D: έξω από οποιαδήποτε καταγραφή, σε δουλειές που είναι αδήλωτες και απορρυθμισμένες, πληρωνόμενοι στο χέρι και, συνήθως, χωρίς να πληρώνουν φόρους εισοδήματος.
Τα παιδιά που πουλάνε λεμονάδες έξω απ’ την πόρτα του σπιτιού τους είναι τμήμα του Συστήματος D. Το ίδιο ισχύει για τους υπαίθριους μικροπωλητές. Και το ίδιο ισχύει για τους αμερικάνους άνεργους που ψάχνουν μεροκάματα σε διάφορα parking σ’ όλη την έκταση των ΗΠΑ.
Οι συνηθισμένες έρευνες περί ανεργίας αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ότι οι άνεργοι δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια· ότι προσπαθούν να βελτιώσουν την κατάστασή τους, έξω όμως απ’ την επίσημη αγορά εργασίας που τους φέρθηκε τόσο άσχημα.
Αν αυτή η προσέγγισή μου είναι σωστή, τότε υπάρχουν δύο συνέπειες τουλάχιστον:
1) Το πρόγραμμα “ObamaCare” θα γαμήσει τους débrouillards, γιατί βάζει προϋποθέσεις επίσημου εισοδήματος ή λήψης επίσημων κρατικών παροχών.
2) Το Σύστημα D ταιριάζει πολύ καλά με τις σύγχρονες συνθήκες. Για παράδειγμα, όσοι δεν έχουν χάσει τα σπίτια τους, εάν αυτά βρίσκονται σε σωστές περιοχές, θα είναι πολύ χαρούμενοι να βγάλουν κανά φράγκο νοικιάζοντας ένα ή δύο δωμάτια απ’ αυτά. Υπάρχουν ήδη τα σχετικά sites. Μ’ αρέσει αυτή η ιδέα γιατί έτσι μικραίνουν το ποσό του ενοικίου που πληρώνουν οι ίδιοι, ενώ απ’ την άλλη παρέχουν κοινωνικές υπηρεσίες, κάτι που έτσι κι αλλιώς γίνεται μέσα στο Σύστημα D.

Είναι συγκινητικό το νεοφιλελεύθερο ενδιαφέρον για όσους παλεύουν με κάθε μέσο να ζήσουν, και μεταξύ άλλων δεν κάνουν φορολογική δήλωση... Πάντως, σε ότι αφορά την ετυμολογία της λέξης débrouillard το πιο πάνω απόσπασμα είναι λαθεμένο· μάλλον σκόπιμα. Ο όρος είχε μεν και το νόημα της “εφευρετικότητας”, αλλά μιας πολύ συγκεκριμένης ταξικής εφευρετικότητας: του καθημερινού αγώνα - για - επιβίωση των προλετάριων, και της τέτοιου είδους “εφευρετικότητάς” τους.... Κάπως να την βγάλουν. Στο μυθιστόρημα Down and Out in Paris and London, του 1933, ο George Orwell χρησιμοποιεί την λέξη débrouillard σα συνώνυμη των πιο ανειδίκευτων εργατών στις κουζίνες των εστιατορίων, που ήταν υποχρεωμένοι να βγάλουν τη δουλειά με οποιονδήποτε τρόπο.
Και, φυσικά, υπάρχουν ανάλογοι όροι για την ίδια κατάσταση, σε άλλες γλώσσες. Στα ελληνικά λέγεται “(στη) μαύρη”(όρος που υπάρχει και στα αγγλικά: προφανώς, όμως, το “System D” είναι πολύ πιο αθώο και πολύ λιγότερο ενοχοποιητικό απ’ το “black market”). Στα γερμανικά λέγεται trick 17. Στα φινλανδικά λέγεται trick 3.
Σε ότι αφορά την λειτουργική σκοπιμότητα (μέσα στο σύγχρονο καπιταλισμό) μια πρώτη γεύση έρχεται απ’ τα αποσπάσματα της συνέντευξης που ακολουθούν. Τις ερωτήσεις κάνει το περιοδικό wired, τις απαντήσεις δίνει ο δημοσιογράφος Robert Neuwirth. Ημερομηνία της ανάρτησης της συνέντευξης είναι τα μέσα Δεκέμβρη του 2011, και αφορμή η έκδοση του βιβλίου (του R.N.) Το μυστικό των εθνών: η παγκόσμια άνοδος της άτυπης οικονομίας (Stealth of Nations: The Global Rise of the Informal Economy). [1Ο συγγραφέας κάνει στον τίτλο ένα λογοπαίγνιο μεταξύ της λέξης “stealth” (μυστικό), της λέξης “health” (υγεία) και της λέξης “wealth” (πλούτος). Το τελευταίο σαν αναφορά στο θεμελιώδες για τον ιστορικό φιλελευθερισμό βιβλίο the wealth of nations (ο πλούτος των εθνών) του Adam Smith.]

wired: Αναφέρεσαι στις μη φορολογήσιμες, ανεπίσημες, και όχι ρυθμισμένες οικονομίες του πλανήτη σαν System D. Τι σημαίνει αυτό;
Robert Neuwirth: Είναι μια γαλλική λέξη.... Προτίμησα να χρησιμοποιήσω αυτόν τον όρο επειδή είναι λιγότερο υποτιμητικός απ’ τους όρους που χρησιμοποιούνται συνήθως, όπως ανεπίσημη οικονομία, ή μαύρη αγορά, ή ακόμα υπόγεια οικονομία. Βασικά χρησιμοποιώ τον όρο για να αναφερθώ σε κάθε οικονομική δραστηριότητα που ξεφεύγει απ’ το ραντάρ μιας κυβέρνησης. Συνεπώς δραστηριότητες ανεπίσημες, με κανόνες μη θεσμοθετημένους, αφορολόγητες, αλλά όχι καθαρά εγκληματικές. Δεν περιλαμβάνω δηλαδή τις συμμορίες, το εμπόριο ναρκωτικών, το σωματεμπόριο και άλλα παρόμοια.
...

ερώτηση: Το μέγεθος του Συστήματος D είναι αφάνταστο.
απάντηση: Απόλυτα. Στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες, είναι το μόνο τμήμα της οικονομίας που επεκτείνεται. Επεκτεινόταν κάθε χρόνο τις δύο τελευταίες δεκαετίες, όταν η νόμιμη οικονομία ήταν στάσιμη.

ερώτηση: Γιατί συμβαίνει αυτό;
απάντηση: Γιατί βασίζεται απλά στην ελεύθερη, χωρίς περιορισμούς επιχειρηματικότητα. Ακόμα και οι χαμηλού κόστους επιχειρήσεις στον αναπτυσσόμενο κόσμο συχνά πρέπει να δουλεύουν σ’ ένα δαίδαλο νομικών περιορισμών και, κατά συνέπεια, διαφθοράς. Οι επιχειρήσεις του Συστήματος D τα αποφεύγουν αυτά. Επίσης είναι μια οικονομία που βασίζεται στην προσφορά πραγμάτων που η μάζα των ανθρώπων μπορεί να αγοράσει· όχι σε υψηλές τιμές και μεγάλα ποσοστά κέρδους. Μεγαλώνει, λοιπόν, το Σύστημα D επειδή ο κόσμος πρέπει να συνεχίσει να καταναλώνει· πρέπει να συνεχίσουν να τρώνε, να ντύνονται. Κι αυτό χωρίς να επηρεάζονται απ’ τις παγκόσμιες οικονομικές ταλαντώσεις.

ερώτηση: Και γιατί θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει αυτή η κατάσταση;
απάντηση: Οι μισοί εργάτες, παγκόσμια, ανήκουν στο Σύστημα D. To 2020 υπολογίζεται ότι θα έχουν γίνει τα δύο τρίτα. Συνεπώς μιλάμε για την πλειοψηφία των ανθρώπων σ’ αυτόν τον πλανήτη.

ερώτηση: Μιλάς για πράγματα που πουλιούνται από κιόσκια, πάγκους και μικρές αγορές έξω απ’ τον επίσημο έλεγχο. Από που έρχονται όλα αυτά τα εμπορεύματα;
απάντηση: Το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχεται απ’ την Κίνα. Δεν είναι δα μυστικό ότι η κίνα είναι ο βιομηχανικός κινητήρας του πλανήτη. Με πολλούς τρόπους εκεί είναι πιο καπιταλιστές απ’ ότι εδώ. Εάν κάποιος θέλει να φτιάξει κάτι, ακόμα και χωρίς επίσημη πιστοποίηση, σίγουρα θα βρει ένα κινέζικο εργοστάσιο για να του το φτιάξει. Επιπλέον είναι εύκολα να νταραβεριστεί με την Κίνα. Μπορείς να πας σε οποιοδήποτε προξενείο και να πάρεις τουριστική βίζα για την κίνα σε δυο ώρες. Δεν ισχύει βέβαια κάτι ανάλογο αν πρόκειται να ταξιδέψεις στις ΗΠΑ. Πράγμα που σημαίνει ότι εισαγωγείς απ’ την Αφρική, για παράδειγμα, το έχουν εύκολο να ταξιδέψουν στην Κίνα, να συμφωνήσουν με κινέζικες εταιρείες να φτιάξουν αυτά που θέλουν, και ύστερα να τα πουλήσουν στην Αφρική.

ερώτηση: Αλλά δεν είναι όλα κινέζικα εμπορεύματα, έτσι δεν είναι; Στο βιβλίο σου περιγράφεις το πως μεγάλες πολυεθνικές θέλουν να διοχετεύσουν τα προϊόντα τους στις άτυπες αγορές.
απάντηση: Σίγουρα. Procter & Gamble, Unilever, Colgate-Palmolive: πουλάνε μεγάλο όγκο των προϊόντων τους μέσα απ’ τις μικρές άτυπες και μη ρυθμισμένες αγορές στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Και θέλουν να υπάρχουν τα προϊόντα τους σ’ αυτές τις αγορές, γιατί υπάρχουν πελάτες εκεί.

ερώτηση: Πώς δουλεύει αυτό;
απάντηση: Βασικά κάνουν συμφωνίες με μεσάζοντες. Η Procter & Gamble, για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι παρότι η Walmart είναι ο μεγαλύτερος πελάτης της, οι πάγκοι του Συστήματος D, αν τους προσθέσεις όλους μαζί, στην πράξη αποτελούν έναν ακόμα μεγαλύτερο πελάτη. Έτσι η Procter & Gamble αποφάσισε να διοχετεύει τα προϊόντα της σ’ αυτό το σύστημα. Σε κάθε χώρα, η εταιρεία κάνει συμφωνίες με τοπικούς προμηθευτές (συνήθως με διάφορα επίπεδα προμηθευτών) για να αγοράσουν τα προϊόντα της νόμιμα, επίσημα, με πληρωμή των φόρων, και ύστερα να τα διοχετεύσουν σε άλλες εταιρείες που προμηθεύουν ανεπίσημους μικροπωλητές που δεν πληρώνουν φόρους. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Procter & Gamble σπρώχνει τα σαμπουάν της, τα απορρυπαντικά της, και όλα τα υπόλοιπα στις φτωχές κοινότητες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Σήμερα, αυτές οι αγορές αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό του τζίρου της εταιρείας παγκόσμια.

ερώτηση: Γράφεις κάπου ότι υπάρχουν και ειδικές μάρκες που πουλιούνται μόνο από μικροπωλητές.
απάντηση: Ναι. Αυτό συμβαίνει. Ένα καλό παράδειγμα είναι η UAC Foods, μια εταιρεία που έχει έδρα τη Νιγηρία αλλά δραστηριοποιείται σ’ όλη τη δυτική Αφρική, και είναι εισηγμένη στο χρηματιστήριο της Νιγηρίας. Είναι μια εντελώς κανονική και επίσημη εταιρεία. Η UAC Foods έχει στην ιδιοκτησία της ξενοδοχεία και εστιατόρια, αλλά έχει και ένα προϊόν που λέγεται Gala, και είναι φέτες λουκάνικου. Δεν θα βρεις πουθενά το Gala σε κανονικά μαγαζιά. Πουλιέται μόνο σε παράνομους πάγκους και κιόσκια στο δρόμο. Βασικά η UAC αναγνώρισε ότι αυτό το προϊόν της δεν θα πούλαγε πολύ στα κανονικά σούπερ μάρκετ. Αλλά οι φέτες λουκάνικου ζητιούνται πολύ εκεί που οι άνθρωποι είναι στο δρόμο, όταν θέλουν να τσιμπήσουν κάτι στα γρήγορα, περπατώντας, ή σαν οδηγοί σ’ ένα μποτιλιάρισμα. Έτσι η UAC στηρίζεται σ’ αυτόν τον άτυπο στρατό από χιλιάδες ανεπίσημους ψήστες με πάγκους, που πουλάνε το Gala σ’ όλους τους δρόμους των αφρικανικών πόλεων. Αυτοί είναι το κανάλι διανομής για το συγκεκριμένο προϊόν της.

ερώτηση: Μερικές απ’ τις μεγαλύτερες μπίζνες-του-δρόμου σχετίζονται με τα κινητά τηλέφωνα. Πώς δουλεύει αυτό;
απάντηση: Το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου έξω απ’ την Ευρώπη και τις ΗΠΑ δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώνουν μόνιμες συνδέσεις. Οπότε χρησιμοποιούν κάρτες. Και ο καλύτερος τρόπος να διατίθενται αυτές οι κάρτες παντού, οποιαδήποτε στιγμή, είναι να τις σπείρει κανείς ανάμεσα στους μικροπωλητές και τα κιόσκια των δρόμων. Στην πράξη, για να διαφημίζουν αυτές τις κάρτες, οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας δίνουν στους μικροπωλητές χρωματιστές ομπρέλλες με το logo τους. Στο Lagos αυτοί οι πάγκοι λέγονται συχνά “ομπρέλες”.

ερώτηση: Και είναι κερδοφόρα για τις εταιρείες αυτή η ιστορία;
απάντηση: Ω ναι! Όταν η εταιρεία κινητής MTN πήγε στη Νιγηρία το 2001, θεωρούσε ότι θα μπορούσε να εφαρμόσει κι εκεί το μοντέλο πωλήσεων που είχε στη Μεγάλη Βρετανία ή στις ΗΠΑ. Αλλά δεν πήγε καλά. Οπότε άλλαξε μέθοδο, και προσέγγισε το Σύστημα D. Τώρα κατέχει περισσότερο απ’ το 40% της αγοράς καρτών κινητής τηλεφωνίας. Τα κέρδη της μόνο στη Νιγηρία είναι 2,4 δισεκατομμύρια δολάρια.

ερώτηση: Όμως πολλά απ’ τα προϊόντα σ’ αυτές τις αγορές δεν είναι και τόσο αυθεντικά. Υπάρχουν πολλά αντίγραφα και κλεψίτυπα, ρούχα, τσάντες, ηλεκτρονικά. Τα περισσότερα είναι κινέζικης κατασκευής. Πώς φτάνουν αυτά τα προϊόντα απ’ την Κίνα στις μαύρες αγορές;
απάντηση: Μέσω κοντέινερ, σε λιμάνια που δεν υπάρχει σπουδαία επίβλεψη. Το να μπαίνουν τέτοια εμπορεύματα σε μια χώρα είναι, από μόνη της, μια μεγάλη επιχείρηση μέσα στο Σύστημα D, που απασχολεί πολύ κόσμο. Υπάρχουν οι τύποι που περνάνε τα πράγματα απ’ το λιμάνι. Ύστερα υπάρχουν αυτοί που τα μεταφέρουν σ’ όλη τη χώρα, ή στα σύνορα με μια άλλη χώρα. Οι οδηγοί των φορτηγών, αυτοί που φορτώνουν, αυτοί που ξεφορτώνουν. Είναι ένας απίστευτος αριθμός ανθρώπων, που δουλεύουν όλοι κάτω απ’ το τραπέζι.

ερώτηση: Υποστηρίζεις επίσης ότι το Σύστημα D είναι πηγή νεωτερισμών.
απάντηση: Αυτό είναι αλήθεια. Τα κινέζικα τηλέφωνα ήταν τα πρώτα που κατασκευάστηκαν για να παίρνουν δύο κάρτες sim, για παράδειγμα. Ήταν η απάντηση σε μια ανάγκη με την οποία δεν είχε απασχοληθεί η επίσημη αγορά. Σε πολλές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου διαφορετικές τηλεφωνικές εταιρείες έχουν καλύτερο σήμα σε διαφορετικές περιοχές. Οπότε, αν μένεις σε μια μεγάλη πόλη αλλά η μάνα σου είναι σε άλλη χώρα και ο αδελφός σου σε μια άλλη πόλη, μπορεί να είσαι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσεις διαφορετικές εταιρείες ταυτόχρονα. Με ένα τηλέφωνο δύο καρτών, μπορείς να αλλάζεις εταιρεία πολύ εύκολα. Υπάρχει μεγάλη αγορά γι’ αυτά τα τηλέφωνα, και οι επιχειρηματίες του Συστήματος D το υπέδειξαν αυτό πολύ πιο πριν απ’ ότι οι επίσημες εταιρείες κινητής. Η Nokia φτιάχνει τώρα ένα τέτοιο τηλέφωνο, αλλά οι ανεπίσημοι κινέζοι κατασκευαστές είχαν ξεκινήσει απ’ το 2007.
...

Παρότι το υποκειμενικό στοιχείο του αγώνα για την επιβίωση είναι δεδομένο πίσω από κάθε πάγκο μικροπωλητή και μέσα σε κάθε παράνομο εμπορικό νταραβέρι στο δρόμο σ’ όλο τον κόσμο, αναπτυσσόμενο ή αναπτυγμένο καπιταλιστικά, είναι ολοφάνερο υποθέτουμε (και) απ’ την πιο πάνω συνέντευξη τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά της γιγαντιαίας (και διαρκώς μεγεθυνόμενης) “μαύρης αγοράς”.
Κατ’ αρχήν όλα αυτά τα εκατοντάδες εκατομμύρια πλανόδιων και σταθερών μικροπωλητών δεν βρίσκονται απλά έξω απ’ την “επίβλεψη”, την “ρύθμιση” ή την φορολογία του κράτους. Βρίσκονται έξω και από οποιαδήποτε δημόσια προνιακή δομή υγείας, σύνταξης, κλπ. Αυτό που με επιμέλεια αποφεύγουν να πουν οι θαυμαστές της “καινοτομίας” στη μαύρη καπιταλιστική οικονομία, είναι ότι οι εργάτες και οι εργάτριες εκεί είναι εντελώς απογυμνωμένοι από οποιοδήποτε δικαίωμα ή κάλυψη σχετική με υποχρεώσεις εργοδοτών απέναντί τους. Κι αυτό δεν συμβαίνει ενώ είμαστε στον 17ο ή στον 18ο αιώνα, αλλά στον 21ο· πράγμα που σημαίνει ότι αυτά τα δικαιώματα και οι καλύψεις τους έχουν αφαιρεθεί, έχουν υπεξαιρεθεί. Είτε οι ίδιοι το αναγνωρίζουν είτε όχι.
Φυσικά, η τυπική μορφή με την οποία εμφανίζονται αυτές οι εκατοντάδες εκατομμυρίων ανδρών και γυναικών δεν είναι του εργάτη αλλά του “ελεύθερου επαγγελματία”. Αυτό παράγει και μια ορισμένη συνείδηση: του φτωχού μεν “μικροεπιχειρηματία” δε. Αλλά αυτή δεν είναι ολόκληρη η πραγματικότητα. Δεν πηγαίνουν ένας ένας, με το χειροκάροτσό του, να φορτώσει τα λαθραία απ’ τα κοντέινερ στα λιμάνι. Οι εταιρείες μεταφοράς, για παράδειγμα, είναι “μαύρες” μεν στο πως δουλεύουν, κανονικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις όμως. Οι χοντρέμποροι και όλοι οι υπόλοιποι μεσάζοντες της “μαύρης” αγοράς έχουν επίσης κανονικούς εργάτες - “μαύρους” φυσικά.
Το επιπλέον σημαντικό και ενδιαφέρον ωστόσο (κι αυτό δεν αναφέρεται στην πιο πάνω συνέντευξη, και γενικά αποκρύβεται...) είναι ότι όπως συμβαίνει στον “λευκό” καπιταλισμό έτσι και στον “μαύρο” οι κανόνες της συγκέντρωσης κεφαλαίου ισχύουν κανονικά. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να βρει κανείς ιστορίες για τον “βασιλιά της μπανάνας” (για παράδειγμα) στην τάδε πόλη ή στην τάδε περιοχή, που ξεκίνησε με έναν ταπεινό πάγκο πουλώντας φρούτα σ’ ένα δρόμο, για να εξελιχθεί σε ιδιοκτήτη εκατοντάδων διάσπαρτων πάγκων τέτοιου είδους, πάντα μέσα στο “σύστημα D”. Ιδιοκτήτη εκατοντάδων πάγκων, δηλαδή εργοδότη πολλών εκατοντάδων εργατών - “μαύρων” φυσικά.
Η εικόνα, λοιπόν, του αυτοδημιουργήτου φτωχοδιαβόλου, καπάτσου, ανεξάρτητου και εφευρετικού, είναι δόλια. Ακόμα κι αν υπάρχουν τέτοιοι (και δεν αμφιβάλλουμε ότι η επιβίωση φτάνει συχνά στον πυρήνα της τέχνης!) δεν είναι παρά το τελευταίο καρούλι (ούτε καν τροχός) σε ένα τεράστιο καπιταλιστικό όχημα που έχει και ασκεί εντατικά όλα του τα χαρακτηριστικά εκμετάλλευσης, όσο βίαια θέλει και μπορεί. Εν τέλει “άτυπες” και “μη ρυθμιζόμενες” δεν είναι μόνο οι αγορές των μικροπωλητών, αλλά και τα αφρικανικά ορυχεία (αυτά που στέλνουν πρώτες ύλες, από σπάνιες γαίες μέχρι διαμάντια) στον καλό πρώτο κόσμο. Κι εκεί δεν πηγαίνει ο καθένας με τον κασμά του για να κάνει την τύχη του. Δουλεύουν όλοι σαν δούλοι, με ένοπλους να τους σημαδεύουν· και να πυροβολούν τους πιο απείθαρχους. Το ίδιο ισχύει για τις “Μανωλάδες” όλης της ευρώπης (και όχι μόνο τις ελληνικές).

Οι aficionados του νεοφιλελευθερισμού παριστάνουν ότι ψάχνουν να βρουν εκείνες τις περιοχές του “κοινωνικο/οικονομικού γίγνεσθαι” όπου οι “ανθρώπινες δραστηριότητες”, απαλλαγμένες απ’ τους βραχνάδες του κράτους, μεγαλουργούν. Όμως στ’ αλήθεια ΔΕΝ ψάχνουν αυτό - το αποδεικνύει ο κεντρικός ρόλος του οι ίδιοι επιφυλάσσουν για το κράτος (και το παρακράτος) όταν η εργατική τάξη σηκώνει κεφάλι. Εκείνο που αναζητούν είναι οι δυνατότητες εκμετάλλευσης της απογυμνωμένης εργασίας· και οι τρόποι απογύμνωσής της. Συνεπώς, κάθε καλός νεοφιλελεύθερος υμνητής του “συστήματος D”, της μαύρης εργασίας δηλαδή, ΔΕΝ συμπεριλαμβάνει σ’ αυτό τις συμμορίες, το εμπόριο ναρκωτικών, το σωματεμπόριο, κι όλα τα υπόλοιπα εμπόρια που ακούγονται κακόηχα στα αυτιά εκείνων στους οποίους απευθύνονται.
Αλλά είναι στ’ αλήθεια η οικονομία του καθαρόαιμου εγκλήματος έξω απ’ το “σύστημα D”; Ας το σκεφτούμε. Δεν υπάρχουν άραγε ανταγωνιστικές σχέσεις, εντάσεις, είτε “οριζόντιες” (στο εσωτερικό του στρατού των μικροπωλητών) είτε “κατακόρυφες” (στην πυραμίδα των μεσαζόντων, προμηθευτών και παραπρομηθευτών), συγκρούσεις για καλύτερες ή χειρότερες πιάτσες, για καλύτερες ή χειρότερες θέσεις στον ίδιο δρόμο, ή για τις τιμές και, άρα, το ποσοστό κέρδους; Άραγε το “σύστημα D” είναι ένα εμπορικό, καπιταλιστικό γήπεδο, στο οποίο μπορεί να παίζουν άνετα, όμορφα κι ωραία, απ’ τις Procter & Gamble, Unilever, Colgate-Palmolive ως τον τελευταίο μετανάστη - χωρίς - χαρτιά που πουλάει κινέζικα κλεψίτυπα, κι αυτό το γήπεδο είναι χωρίς φάουλ και “αμφισβητούμενες φάσεις” επειδή, απλά, δεν έχει λόγο και δουλειά εκεί το κράτος; Πρέπει να είναι πολύ ηλίθιος κάποιος για να πιστεύει ότι, τελικά, ο κομμουνιστικός παράδεισος του “στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του, ο καθένας σύμφωνα με τις δυνατότητές του” είναι ... η “μαύρη” πλευρά του κεφάλαιου!
Ο λευκός καπιταλιστικός κόσμος ήταν υποχρεωμένος, απ’ τα γεννοφάσκιά του τα ίδια, να φτιάξει ένα νομοθετικό και ένα εκτελεστικό σύστημα για να διασφαλίσει ότι η “επίλυση των κρίσεων” του ατομικού αγώνα για κέρδος δεν θα τινάξει την μπάνκα στον αέρα. Νομοθέτες και νόμοι, δικαστές και αστυνομικοί, φυλακές και δικηγόροι, εξυπηρετούν υποτίθεται αυτήν την ομαλότητα. Τι γίνεται στη “μαύρη” πλευρά της κεφαλαιακής συσσώρευσης; Τι γίνεται στο “σύστημα D”; Όχι, βέβαια, καλωσυνάτη αυτορρύθμιση. Μάλλον μαφίες. “Προστασίες” του ενός ή του άλλου είδους, εκκαθαρίσεις “ενοχλητικών στοιχείων”, εκβιασμοί, εξαρτήσεις και “προτάσεις που δεν μπορείς να αρνηθείς”. Η σωματεμπορία και το εμπόριο drugs είναι ασφαλείς υποδείξεις επ’ αυτού· διαφορετικά θα ήταν το απαύγασμα του “αντικρατισμού”!
Σ’ αυτό το επίπεδο το πλεονέκτημα του “συστήματος D” και ο λόγος που είναι όντως οικονομικότερο σε σχέση με την δαπανηρή κρατική γραφειοκρατία, είναι ότι στη “μαύρη” οικονομία, μαζί με τις υποχρεώσεις και τις δαπανηρές διασφαλίσεις των αφεντικών προς τους εργάτες (προϊόντα όλα αυτά σκληρών συγκρούσεων που κατέληξαν κάποτε σε αμοιβαίους συμβιβασμούς) καταργούνται και όλες οι θεσμικές “επιφάνειες” μεσολαβήσεων και εγγυήσεων: τον λόγο έχει η ωμή βία· αυτή και μόνον αυτή. Πράγμα που σημαίνει ότι εκείνα που ο Robert Neuwirth και κάθε παρόμοιος αφήνει στην άκρη, δηλαδή η καθαρόαιμη οικονομία του εγκλήματος, ΔΕΝ είναι καθόλου άσχετα ή διακριτά σε σχέση με το “σύστημα D”. Αλλά είναι, υποχρεωτικά, το “εποικοδόμημά του” - για να χρησιμοποιήσουμε έναν συζητήσιμο (για εμάς) αλλά κατατοπιστικό χαρακτηρισμό του κυρ Κάρολου.

Μπορούμε τώρα να καταλάβουμε, σ’ όλο της το εύρος, τη σημασία των ύμνων προς την “μαύρη” εκμετάλλευση των εργατών· μαζί με την πονηριά της διαπίστωσης ότι μεγάλο ποσοστό των σημερινών ανέργων στις σε κρίση / αναδιάρθρωση καπιταλιστικές κοινωνίες, τελικά δουλεύει - “ανεπίσημα”, “χωρίς ρυθμίσεις” και “χωρίς να φορολογείται”.
Κατ’ αρχήν ΔΕΝ πρόκειται για ατύχημα. Πρόκειται για μεθόδευση και σκοπό: ο (μαρξιανός) “εφεδρικός στρατός ανέργων” δεν καλείται να υπηρετήσει την υποτίμηση της εργασίας μόνο σαν πολιορκητής της “λευκής” αγοράς, αλλά (μπορεί κυρίως) σαν ένα τεράστιο και ενεργητικό κύμα “καπατσοσύνης, ανεξαρτησίας και εφευρετικότητας” που διατίθεται οικειοθελώς στις κρεατομηχανές του “ο σώζων εαυτόν σωθήτω”.
Οι διαδικασίες επίσημης υποτίμησης (οικονομικής αλλά και συναισθηματικής, ηθικής, πολιτικής) της εργατικής τάξης έχουν διπλή λειτουργία. Απ’ την μια μεριά διαμορφώνουν τα ανώτερα “αποδεκτά όρια εργατικού κόστους” για το μεγαλύτερο μέρος της “επίσημης” εκμετάλλευσης. Απ’ την άλλη υποδεικνύουν ότι οι “ευκαιρίες” βρίσκονται εκεί που η εργασία και η ζωή είναι ακόμα φτηνότερη: πίσω από έναν πάγκο 10, 12, 14 ώρες· με κάποιον νταβατζή να κρατάει το νόμο και την τάξη· και με μια πυραμίδα “αόρατων” μεσαζόντων που κατακρατούν τη μερίδα του λεόντος απ’ τα έσοδα.
Αυτά κατεργάζονται την εγκληματοποίηση της εργατικής τάξης. Όχι! Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος εκείνων που προσπαθούν να επιβιώσουν στη “μαύρη” οικονομία είναι, κατ’ αρχήν, κάθε άλλο εκτός από εγκληματίες. Αλλά είναι υποχρεωμένοι να κινούνται ανάμεσα σε εγκληματίες, αποδεχόμενοι ότι τέτοιοι τύποι (τέτοια κυκλώματα και τέτοιες ιεραρχίες) είναι “αυτονόητοι”. Ακόμα ακόμα και απαραίτητοι. Κατ’ αυτόν τον τρόπο την θέση (των αφομοιωμένων λακέδων) του συνδικαλισμού στη “λευκή” καπιταλιστική συσσώρευση παίρνουν στη “μαύρη” συσσώρευση οι μαφίες. Οι μαφίες είναι οι “εκπρόσωποι”, οι “μεσολαβητές”, οι “επιτροπές διαιτησίας” - είναι επίσης οι “κοινωνικές υπηρεσίες”, το “νομοθετικό”, το “εκτελεστικό”. Εάν το κράτος έχει θεωρηθεί, και σωστά, το κόμμα των αφεντικών, πρέπει τώρα να προσθέσουμε ότι αυτό αφορούσε και αφορά τις “λευκές” επιχειρηματικές δραστηριότητές τους. Κατά τα υπόλοιπα το παρακράτος είναι μια χαρά το αληθινό κόμμα τους.

Φτάνουμε, λοιπόν, ξανά στη θέση που σταθερά έχουμε υποστηρίξει σ’ αυτές εδώ τις σελίδες. Ότι, δηλαδή, ο νεοφιλελευθερισμός είναι σύμφυτος (και καθόλου ξένος ή εχθρικός) με τον μεταφασισμό και την οικονομία του εγκλήματος. Προχωρούν μαζί, άσχετα απ’ το ποιός παραδέχεται τι.
Παρόλα αυτά, πότε ένας εδώ και πότε ένας άλλος εκεί, το παραδέχονται:

...
Πόσο εκτεταμένο είναι στο Σύστημα D; Ο Friedrich Schneider, επικεφαλής του τμήματος οικονομικών σπουδών του Johannes Kepler University στο Linz στην Αυστρία, έφαγε δεκαετίες για να υπολογίζει την αξία, σε δολάρια, αυτού που ο ίδιος αποκαλεί “σκιώδεις οικονομίες” παγκόσμια. Αναγνωρίζει ότι οι εκτιμήσεις του δεν είναι ακριβείς, εν μέρει επειδή, όπως συμβαίνει με τις ιδιωτικές επιχειρήσεις παντού, όσοι εμπλέκονται με το εμπόριο “εκτός νόμου” δεν πρόκειται να δώσουν τα στοιχεία που με επιμέλεια κρατούν σε οποιονδήποτε. Υπάρχει επιπλέον και ένα ζήτημα ορισμών, επειδή το όριο μεταξύ της σκιώδους και τις νόμιμης οικονομίας είναι διάτρητο.... Το να βρεθεί μια ασφαλής οριοθετική γραμμή δεν είναι εύκολο, όπως με προειδοποίησε ο Keith Hart, ένας απ’ τους πρώτους πανεπιστημιακούς που αναγνώρισε την σημασία των αγορών του δρόμου για τις οικονομίες του αναπτυσσόμενου κόσμου: "Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κάνεις τις αφρικάνες κυρίες που πουλάνε πορτοκάλια στο δρόμο και ταυτόχρονα έχουν τα μωρά τους δεμένα στην πλάτη, απ’ τις συμμορίες που ελέγχουν το εμπόριο φρούτων, και στις οποίες συμμορίες αυτές οι κυρίες πρέπει να πληρώνουν ένα είδος ενοικίου”.
Ο Schneider υποστηρίζει, πάντως, ότι προκειμένου να κάνει τις εκτιμήσεις του άφησε απ’ έξω όλο το χρήμα που προέρχεται από “παράνομες δραστηριότητες που μπορούν να θεωρηθεί κλασσικά εγκλήματα, όπως οι εκβιασμοί, οι κλοπές και οι ληστείες, τα εμπόριο ναρκωτικών, κλπ”. Αυτό σημαίνει ότι οι μεγαλόσχημοι εγκληματίες είναι έξω απ’ τους στατιστικούς υπολογισμούς τους, αλλά οι συμμορίες που ελέγχουν τους πάγκους με τα φρούτα είναι μέσα, εάν δεν εμπλέκονται σε κάτι άλλο πέρα απ’ την παράνομη δραστηριότητα ενός καρτέλ ορισμού των τιμών.
...

Τι σημασία έχει η σύμφυση καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, εξαγρίωσης της εκμετάλλευσης της εργασίας, παρακράτους και οργανωμένου εγκλήματος; Εάν δεν ζείτε σ’ άλλον κόσμο (το ελπίζουμε αλλά, δυστυχώς, δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε - με όλο το σεβασμό!) θα έπρεπε ήδη να ξέρετε τα βασικά. Από δω, απ’ τα μέρη μας - όχι απ’ την αφρική...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Ο συγγραφέας κάνει στον τίτλο ένα λογοπαίγνιο μεταξύ της λέξης “stealth” (μυστικό), της λέξης “health” (υγεία) και της λέξης “wealth” (πλούτος). Το τελευταίο σαν αναφορά στο θεμελιώδες για τον ιστορικό φιλελευθερισμό βιβλίο the wealth of nations (ο πλούτος των εθνών) του Adam Smith.
[ επιστροφή ]