spirit
η επιστροφή των
καλών πνευμάτων

το σύγχρονο φαινόμενο των
bullshit διανοούμενων

Η ανάλυση (εάν μπορεί κανείς να την χαρακτηρίσει έτσι) του David Graeber έζησε το δικό το διάσημο “πεντάλεπτο” στον παγκόσμιο κυβερνοχώρο - αναδημοσιεύτηκε ή σχολιάστηκε επίσης και σε χαρτί. Δεν γνωρίζουμε τις διεθνείς αντιδράσεις, ωστόσο στα μέρη μας αντιμετωπίστηκε με ευμενή έκπληξη: αποψάρα! Κανονικά θα έπρεπε να συμβεί το αντίθετο: μα τι λέει ο μαλάκας; Δεν σκοπεύουμε να υποτιμήσουμε τη νοημοσύνη του Graeber, συνεπώς του αποδίδουμε δόλο. Δυστυχώς δεν μπορούμε να κάνουμε το ίδιο για τη νοημοσύνη όσων διάβασαν ή αναδημοσίευσαν το συγκεκριμένο πόνημα, χωρίς να το καταγγείλουν.

Ο Graeber (υποτίθεται ότι) ενδιαφέρεται για την δραστική μείωση του χρόνου εργασίας· ή, τουλάχιστον, αυτός είναι ο εισαγωγικός του προσανατολισμός. Οπότε ξεκινάει με έναν ισχυρισμό το λιγότερο εξωφρενικό: εάν δεν έχουν μειωθεί οι ώρες εργασίας (λέει...) αυτό οφείλεται στο πλήθος των “παπαροδουλειών” που το σύστημα εφευρίσκει προκειμένου να μας κρατάει σκλαβωμένους. Η συσχέτιση του (γενικού ή του ειδικού) χρόνου εργασίας στον σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο με τον καταμερισμό εργασίας, και μάλιστα με την αξιολόγηση διαφόρων ειδών δουλειάς μέσα σ’ αυτόν τον καταμερισμό, δεν αποδεικνύεται ωστόσο. Ο Graeber δεν κάνει κανένα κόπο να αποδείξει οτιδήποτε επ’ αυτού. Αντίθετα, ξεδιπλώνει ένα μισο-παραληρηματικό σύνολο παρατηρήσεων, λίγων σωστών εκτιμήσεων και πάμπολων αυθαίρετων συνεπαγωγών (εάν μπορεί κανείς να τις θεωρήσει τέτοιες) για να καταλήξει εν είδει (μεταφυσικού) συμπεράσματος εκεί που ξεκίνησε: φταίνε οι παπαροδουλειές που δουλεύουμε πολύ... Κατόπιν αυτού η μόνη ελπίδα (εάν υπάρχει τέτοια...) είναι να εξαφανιστούν με κάποιον τρόπο “οι διαχειριστές κεφαλαίων, οι λομπίστες, οι ερευνητές δημόσιων σχέσεων, οι εκτιμητές, οι τηλεπωλητές, ή οι νομικοί σύμβουλοι”. Και όχι μόνον αυτοί.

Όμως αυτό το υποτιθέμενο σκεπτικό που ελίσσεται σα χέλι, βρωμάει απ’ το κεφάλι. Ποιός άραγε είναι αυτός που θα μείωνε τον χρόνο εργασίας; Η τεχνολογική ανάπτυξη σαν τέτοια; Ο καπιταλισμός ο ίδιος; Ο Graeber παριστάνει ότι δεν ξέρει. Αν και αμερικάνος (και μάλιστα κατά δήλωσή του “αναρχικός”) φαίνεται να αγνοεί και την απεργία στο Σικάγο, και την έκβασή της· και, επιπλέον, το γεγονός ότι μετά από εκείνη την απεργία η εργατική απαίτηση του ημερήσιου 8ωρου υιοθετήθηκε παγκόσμια απ’ τα συνδικάτα, σε τέτοιο βαθμό ώστε να καθιερωθεί η 1η Μάη σαν παγκόσμια ημέρα απεργίας με στάνταρ αίτημα αυτό: το 8ωρο. Μήπως άραγε η σταδιακή υποχώρηση των αφεντικών, στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, και η σταδιακή καθιέρωση του 8ωρου από κράτος σε κράτος, είχε σχέση με την έλλειψη “παπαροδουλειών”; Ή μήπως είχε σχέση με αγώνες, συγκρούσεις, και την νικηφόρα επανάσταση των μπολσεβίκων; Κανένας σοβαρός αναρχικός δεν θα υποτιμούσε τους εργατικούς αγώνες και τις ένοπλες εργατικές επαναστάσεις που συντάραξαν την ευρώπη για χρόνια και σε ότι αφορά τις υποχωρήσεις των αφεντικών και τους μετασχηματισμούς που αναγκάστηκαν να κάνουν (και γρήγορα αξιοποίησαν) σε σχέση με τον χρόνο εργασίας. Κανένας σοβαρός αναρχικός δεν θα παπαρολογούσε επι θεμάτων ποτισμένων με αίμα. 

Άλλωστε πως θα ήταν δυνατό η ύπαρξη, σε όποιον βαθμό, “δουλειών χωρίς νόημα” ή “δουλειών χωρίς κοινωνική αξία” να εμποδίσει σαν τέτοια τους αγώνες για την μείωση του χρόνου εργασίας την δεκαετία του ‘80, του ‘90, του ‘00 ή του ‘10; Οι μόνες “δουλειές” που απ’ την σύλληψή τους την ίδια θα μπορούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο είναι αυτές των “συνδικαλιστών”, των “διανοούμενων / λυκοφίλων της εργατικής τάξης”, των “πολιτικών”, των “παπάδων” και, φυσικά, των μπάτσων. Όλες αυτές οι δουλειές είναι πολύ παλιές, απ’ τον 19ο αιώνα κιόλας· και δεν στρέφεται εναντίον των συγκεκριμένων ο Graeber. Άρα; Είναι, για παράδειγμα, οι διαχειριστές κεφαλαίων η αιτία που οι (παραγωγικοί) εργάτες στις αυτοκινητοβιομηχανίες ή οι (παραγωγικές) νοσοκόμες δεν απαιτούν δυναμικά, μαχητικά, αδιαπραγμάτευτα την ριζική μείωση του χρόνου που χάνουν δουλεύοντας (χωρίς μείωση, αντίθετα με αύξηση, των χαμηλών μισθών), ε;

Ο Graeber θέλει να πει μερικές εξυπνάδες (ή μερικές κοινοτοπίες) για την κοινωνική αξία (ή την κοινωνική αξιολόγηση) διάφορων δουλειών που τις θεωρεί παρασιτικές· όμως γιατί αυτό θα έπρεπε να το κάνει μασκαρεμένος με ένα ζήτημα άσχετο και ταυτόχρονα καίριο (και) για την τωρινή διαχείριση της κρίσης απ’ τα αφεντικά; Θα το εξετάσουμε πιο κάτω. Εν τω μεταξύ χρειάζεται ένας σχολιασμός αυτού του ζητήματος: της κοινωνικής αξίας κάθε δουλειάς.
Είναι φρόνιμο, άραγε, να βγάλει κανείς στα σοβαρά συμπέρασμα για την κοινωνική αξία του εταιρικού δικαίου στηριζόμενος στη γνώμη ενός ή εκατό τύπων που κάνουν αυτή τη δουλειά; Είναι μάλλον αναμενόμενο ότι ένας πρώην ρόκερ (και μάλιστα πρώτα πετυχημένος και ύστερα αποτυχημένος εμπορικά) δεν θα γούσταρε να κάνει τέτοια δουλειά· θα την εύρισκε χωρίς νόημα και θα ευχόταν να μην υπήρχε καν και καν. Καλά θα έκανε... Όμως επίσης ένας οδοκαθαριστής που ονειρεύεται να γίνει πετυχημένος ρόκερ είναι λογικό να βρίσκει χωρίς νόημα τη δουλειά που κάνει, και να εύχεται την εξαφάνισή της. Κι αυτός καλά κάνει. Γενικά μιλώντας ο βαθμός “ευχαρίστησης” από κάτι που γίνεται λιγότερο ή περισσότερο καταναγκαστικά· και το είδος “νοηματοδότησης” που μπορεί να έχει ή να μην έχει αυτός ο (εργασιακός) καταναγκασμός, είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Και πάντως όχι μόνο (και όχι αποφασιστικά) εκείνου που θα λεγόταν με ουδέτερους και αυστηρούς όρους κοινωνική χρησιμότητα και αξία.
Ας μείνουμε στο παράδειγμα του εταιρικού δικαίου - και των μισθωτών δικηγόρων αυτής της κατηγορίας. Εάν υπάρχει αυτός ο τομέας δεν οφείλεται στην εφευρετικότητα κάποιων (ποιών;) στη δημιουργία παπαροδουλειών. Αλλά στις διαρκώς αυξανόμενες τριβές και αντιπαλότητες μεταξύ επιχειρήσεων, μεταξύ επιχειρήσεων και πελατών, ακόμα και μεταξύ επιχειρήσεων και κρατικών νομοθεσιών. Θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί την εξάτμιση αυτού του παπαροτομέα. Όμως εάν δεν φανταζόταν ταυτόχρονα την εξαφάνιση του καπιταλισμού συνολικά (παπαρο- ή μη) και την εγκαθίδρυση μιας παραδεισένιας κοινωνίας, το κενό των εταιρικών δικηγόρων (και των εταιρικών δικαστηρίων, μαζί με τις γραμματίνες και όλες τις υπόλοιπες θέσεις εργασίας) στην επίλυση των διαφορών που μνημονεύσαμε πριν θα το γέμιζαν τα πιστόλια και οι σφαίρες. Οι μπράβοι και οι νεκροθάφτες. Παρότι μπορεί να μην φαίνεται από πρώτη ματιά, υπάρχει μια ορισμένη κοινωνική χρησιμότητα στο εταιρικό δίκαιο: εμποδίζει (ή μετριάζει) την παραγωγή πτωμάτων, σε όλες τις περιπτώσεις που θεωρείται προτιμότερη μέθοδος η “ειρηνική επίλυση των διαφορών”.
Αυτό, φυσικά, δεν υποχρεώνει κανέναν μισθωτό νομικής εταιρείας να νοιώθει ευχαριστημένος... Όμως δεν υπάρχει τίποτα που να κάνει υποχρεωτικά ευχαριστημένο ούτε έναν λιμενεργάτη ή έναν ανθρακωρύχο - κι ας είναι πολύ λιγότερο συζητήσιμη η κοινωνική αξία της δουλειάς που κάνουν. Στην περίπτωση ενός ανθρωπολόγου (ή ενός πανεπιστημιακού γενικότερα) τα πράγματα είναι πιο ασαφή: υποκειμενικά θα πρέπει να είναι πολύ πιο ευχάριστα σε σχέση με το δικηγορικό γραφείο ή τις γερανογέφυρες και τα κοντέινερ· αλλά απ’ την άποψη της κοινωνικής αξίας; Εξαρτάται... Εξαρτάται ακόμα και απ’ το τι θεωρεί κανείς “κοινωνική αξία”...

Είτε στον καπιταλιστικό κόσμο είτε σε οποιονδήποτε άλλον (απ’ την άποψη του κοινωνικού συνόλου και του καταμερισμού εργασιών μέσα σ’ αυτόν) είναι λογικό να υπάρχουν δουλειές περισσότερο επιθυμητές και δουλειές λιγότερο· ή και εντελώς ανεπιθύμητες. Όμως η κοινωνική αξία δεν προκύπτει απ’ τον μέσο όρο των ιδεών και των προτιμήσεων. Προκύπτει απ’ το τι θα συμβεί εάν στην Χ ή στην Ψ δουλειά εκείνοι κι εκείνες που την κάνουν απεργήσουν. Σ’ αυτό το σημείο ο Graeber έχει δίκιο· ένα κοινότοπο δίκιο: το μέτρο της αξίας των εργατών καθαριότητας δεν προκύπτει ούτε απ’ την ιδέα (και την “ευχαρίστηση”!) που νοιώθουν οι ίδιοι, ούτε απ’ την ιδέα που έχουν γι’ αυτούς άλλοι. Προκύπτει απ’ το τι θα συμβεί εάν απεργήσουν για δυο βδομάδες. Το ίδιο ισχύει και για κάμποσες κατηγορίες “λευκών κολλάρων”, απ’ αυτές που έχουν υπερδιογκωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Όπως οι τραπεζικοί υπάλληλοι ή οι τεχνικοί των media. Αυτό είναι διαφορετικό απ’ την ιδέα που έχει (που πρέπει να έχει) κάποιος εχθρός του συστήματος για την λειτουργία των τραπεζών ή των media στον postmodern καπιταλισμό!
Οι χρηματιστές ή οι διαχειριστές κεφαλαίων; Είναι κι αυτοί “χρήσιμοι” με οποιαδήποτε έννοια; Είναι για εμάς εδώ εύκολο να απαντήσουμε “όχι”. Αλλά το ίδιο εύκολο μας είναι να πούμε ότι είναι “κοινωνικά άχρηστη” η ποικιλία δέκα διαφορετικών ειδών σάλτσας ντομάτας ή μουστάρδας και η ποικιλία χιλίων διαφορετικών ειδών αντρικών παπουτσιών· και ότι είναι κοινωνικά επικίνδυνη η παραγωγή και το εμπόριο όπλων, η παραγωγή και η διακίνηση διαφόρων ειδών ναρκωτικών, η σπατάλη του cern και πολλά άλλα. Παρ’ όλα αυτά δεν αποφασίζουμε εμείς· και δεν μπορεί να αποφασίσει κανένα “εμείς” μέσα στο παρανοϊκό γεγονός που λέγεται καπιταλισμός.
Θεωρητικά, με το τωρινό τεχνολογικό επίπεδο, κι αφού (θα) είχε προηγηθεί μια εξαιρετικά αιματηρή - πλην νικηφόρα! - επανάσταση, μια κομμουνιστική κοινωνία, που θα ήταν καθόλου φετιχιστική απέναντι στις υλικές ικανοποιήσεις, θα άφηνε πολλούς “άνεργους”. Ή μάλλον θα επέτρεπε σε όλους / όλες θα δουλεύουν αναγκαστικά μεν αλλά πολύ λίγο.  Και πάλι δεν θα ήταν όλοι / όλες ευχαριστημένοι / ες από διάφορα “αντικείμενα εργασίας”· ακόμα κι αν, ιδανικά, υπήρχε κυκλική εναλλαγή. Χρηματιστές, τηλεπωλητές και λομπίστες δεν θα υπήρχαν σε μια τέτοια ουτοπική κοινωνία· θα υπήρχαν όμως τηλεφωνικά κέντρα (για παροχή πληροφοριών), συναρμολογητές πλακετών, οδηγοί λεωφορείων και αεροπλάνων, καθαριστές υπονόμων, και νοσοκόμες που φροντίζουν κατάκοιτους ηλικιωμένους.

Ας αφήσουμε τις φαντασιώσεις. Γιατί, λοιπόν, ένα θέμα που δύσκολα θα είχε στέρεο συμπέρασμα, όπως αυτό της κοινωνικής αξίας της Χ ή της Ψ δουλειάς (ή, για να το πούμε διαφορετικά: ένα θέμα που είναι βολικό για κουβεντούλα σε πάρτυ, με drinks, μουσικούλα και χαλαρή ατμόσφαιρα...) πρέπει να συσχετιστεί με κάτι εντελώς διαφορετικό, πολύ πιο πραγματικό και πεζό, πολύ περισσότερο “ζωής ή θανάτου” για την τάξη μας, στο οποίο μπορούν (θα έπρεπε!) να βγουν άμεσα συμπεράσματα, όπως  το θέμα του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας σήμερα; Γιατί κάνει αυτό το “μπέρδεμα” ο Graeber;
Έχουμε τη γνώμη ότι το κάνει επίτηδες! Επίτηδες και συνειδητά. Εάν υπάρχει ένα “συμπέρασμα” απ’ το πόνημά του είναι πως είναι αδύνατο να (αγωνιστούμε για να) μειώσουμε δραστικά τον χρόνο εργασίας εάν πριν δεν ξεμπερδέψουμε με τις bullshit δουλειές, δηλαδή με τον υπάρχοντα (καπιταλιστικό) καταμερισμό εργασίας! Ύπουλα αλλά με σαφή στόχο (για το δικό μας μυαλό) ο “ακτιβιστής” Graeber υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να μειωθεί ο χρόνος εργασίας εάν πριν δεν ... ανατραπεί ο καπιταλισμός συνολικά! Και επειδή αυτό το τελευταίο φαίνεται να αργεί, δεν απομένει απ’ το να καταπιούμε τα πάθη και τα δίκια μας και να κάνουμε υπομονή: το σύνθημα του Graeber είναι ότι τα ωράρια δεν θα μειωθούν πριν ο τελευταίος λομπίστας κρεμαστεί απ’ τα άντερα του τελευταίου τηλεπωλητή!...
Και δεν είναι λίγοι όλοι αυτοί...

Είναι έτσι; Όχι βέβαια! Ούτε η ιστορία της τάξης μας ούτε η απλή λογική σηκώνουν τέτοια “σοφία”! Όμως εκείνο που  είναι έτσι, κακό, ψυχρό κι ανάποδο, είναι ο ρόλος πολλών διανοούμενων που εμφανίζονται σαν “φίλοι” της τάξης μας μόνο και μόνο για να δράσουν σαν ατζέντηδες των αφεντικών - και της μοιραλατρείας. Ο Graeber δεν είναι βέβαια της ίδιας κλάσης με κάτι Zizek, κάτι Chomsky και διάφορους παρόμοιους, που την βγάζουν μια χαρά σαν εικονικοί εχθροί του καπιταλισμού· αλλά ανήκει στο ίδιο κλαμπ.