στην άλλη άκρη του iphone

Είναι το πιο ακριβό brand name στον καπιταλιστικό κόσμο. Η επιτυχία δεν οφείλεται μόνο στον σχεδιασμό. Κυρίως οφείλεται στο ότι τα φετίχ αντικείμενά της πουλιούνται μαζικά σε προκαθορισμένες στιγμές, παράγοντας και αναπαράγοντας την φετιχιστική ατμόσφαιρα της εμφάνισης ενός σταρ. Απέναντι απ’ τις ατελείωτες ουρές αγοραστών, μέσα στην άγρια νύχτα, μπροστά στα κλειστά ακόμα μαγαζιά, υπάρχει μια τεράστια, παγκόσμια αλυσίδα παραγωγής και διανομής. Που ξεκινάει απ’ τα ορυχεία σπάνιων γαιών, προχωράει στα εργοστάσια κατασκευής των επιμέρους εξαρτημάτων και συναρμολόγησης, στις παγκόσμιες μεταφορές, στις αποθήκες, στις τοπικές μεταφορές. Αν τα iphone της apple είναι ένα παγκόσμιο φετίχ, υπάρχει επίσης ένα παγκόσμιο κάτεργο που τα παράγει. Πρόκειται για την ταϊβανέζικης ιδιοκτησίας μεγα-εταιρεία foxconn, στης οποίας τα κινέζικα εργοστάσια δουλεύουν σχεδόν 1,5 εκατομμύριο εργάτες. Η foxconn είναι ο μεγαλύτερος στον κόσμο εργολάβος κατασκευής ηλεκτρονικών συσκευών.
Τυπικά δεν υπάρχει εδώ τίποτα παράξενο: είναι ο καπιταλισμός! Το παράξενο είναι που υπάρχουν ακόμα διάφοροι που μιλούν για “άυλη παραγωγή”. Φυσικά δεν αναφέρονται στα iphone ή σε παρόμοιες μηχανές καθ’ εαυτές· αλλά στο τι παράγεται μέσω αυτών. Αλλά η εξαΰλωση υπάρχει μόνο στα μυαλά τους. Ο καπιταλισμός εξακολουθεί να είναι υλικότατος. Και η πιο αμείλικτα υλική “παραγωγή” του είναι το παγκόσμιο προλεταριάτο.

Η μετακόμιση της κατασκευής ηλεκτρονικών συσκευών απ’ τον πρώτο κόσμο (ηπα, ευρώπη) προς την ασία ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ‘60. Η Ibm, η κορυφαία τότε φίρμα στην κατασκευή υπολογιστών για βιομηχανική χρήση, άρχισε να φτιάχνει τα μικροηλεκτρονικά εξαρτήματα του μοντέλου 360 πρώτα στην ιαπωνία και ύστερα στην ταϊβάν, αφού “το εργατικό κόστος ήταν τόσο χαμηλότερο σε σχέση με τις ηπα ώστε ήταν τελικά φτηνότερη η αισθητά χαμηλότερη τεχνολογικά κατασκευή των εξαρτημάτων στην ταϊβάν μαζί με την μεταφορά τους πίσω στις ηπα, απ’ την κατασκευή στα πιο προχωρημένα τεχνολογικά εργοστάσια της Ibm στη Ν. Υόρκη”. Στο τέλος της δεκαετίας του ‘60 ακολούθησε ο “γίγαντας” των ηλεκτρονικών για πλήθος οικιακών συσκευών, η Rca. Απ’ τις αρχές της δεκαετίας του ‘70 εκτός απ’ την ταϊβάν η νότια κορέα, η σιγκαπούρη και το χονγκ κονγκ, και στη συνέχεια η μαλαισία, η ταϋλάνδη, η ινδονησία και η ινδία μπήκαν στη δίνη μιας πολύ γρήγορης “βιομηχανοποίησης” σαν υπεργολάβοι αμερικανικών και αγγλικών εταιρειών. Την ίδια εποχή, στις αρχές της δεκαετίας του ‘70, οι φιλιππίνες άρχισαν να γίνονται “ιδανικό εργοστάσιο” για φίρμες όπως η intel και η texas instruments. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις η καινούργια εργατική τάξη ήταν κατά κύριο λόγο νεαρές γυναίκες αγροτικής κοινωνικής προέλευσης, που μετανάστευαν απ’ την επαρχία.
Αυτή η “μετακόμιση” είχε δύο και όχι μία μόνο όψη. Η πιο προφανής είναι η εκμετάλλευση φτηνή εργασίας· σημαντικά φτηνότερης απ’ τον τότε (στα ‘60s και στα ‘70s) όλο και πιο πολωμένο ταξικά πρώτο κόσμο. Η δεύτερη, λιγότερο προφανής, ήταν ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, ο επονομαζόμενος “ψυχρός”. Η γεωπολιτική τάξη που επιδίωκε η δύση επέβαλε την οργανική πρόσδεση της ασιατικής ανατολής σ’ ένα πολιτικο-οικονομικό συνεχές / κλοιό γύρω απ’ την σοβιετική ένωση και τους δορυφόρους της. Συνεπώς η Ουάσιγκτον “συμβούλεψε” στα ‘60s το Τόκιο να μπει στο παιχνίδι της “ανάπτυξης” σαν συνεταίρος της. Γιαπωνέζικες φίρμες όπως η Toshiba, η Hitachi, η Panasonic, η Sanyo, η Ricoh, η Mitsubishi, η Casio και άλλες “κατέλαβαν” οικονομικά την ταϊβάν, προκειμένου να παράγουν ή να συναρμολογούν ηλεκτρονικά για τις αγορές της δύσης.
Στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, και πάλι για γεωπολιτικούς λόγους, η Ουάσιγκτον έκανε “άνοιγμα” στην κομμουνιστική αλλά αντι-ε.σ.σ.δ. κίνα. Το Πεκίνο άρχισε να δημιουργεί ειδικές οικονομικές ζώνες, απορροφώντας “επενδύσεις” απ’ τις ηπα, την ιαπωνία και την ευρώπη, ως τις αρχές της δεκαετίας του ‘90. Εκείνη την 20ετία το κινεζικό καθεστώς προετοιμάστηκε για την συμπλήρωση του τομέα της παραδοσιακής βαριάς βιομηχανίας (με εγγυημένη ισόβια απασχόληση για τους βιομηχανικούς εργάτες και γενναίες παροχές πρόνοιας) που ήταν στραμμένος στο εσωτερικό της αχανούς κινέζικης επικράτειας, με αναδυνόμενους καινούργιους τομείς προσανατολισμένους στις παγκόσμιες εξαγωγές, με κύριο προσόν την φτηνή (και πειθαρχημένη) εργασία.
Η foxconn έγινε πρωτοπόρος στις κινεζικές εξαγωγές το 2001, αξιοποιώντας την είσοδο της κίνας στον παγκόσμιο οργανισμό εμπορίου (π.ο.ε.) και την εξελισσόμενη φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου. Αλλά η foxconn αξιοποίησε επίσης τον σχεδιασμό του κινεζικού κράτους για μετακίνηση ενός τμήματος της (καπιταλιστικής) ανάπτυξης, δηλαδή των επενδύσεων και της εκμετάλλευσης της εργασίας, απ’ τα ανατολικά παράλια προς το κέντρο και τα δυτικά της επικράτειας. Εδώ οι “δεξαμενές εργασίας” ήταν και είναι αγροτικοί πληθυσμοί, που μεταναστεύουν προς τις οργανωμένες και χωροθετημένες ζώνες βιομηχανικής παραγωγής. Μια έρευνα του 2011 έδειξε ότι το 85% των εργατών της foxconn ήταν εσωτερικοί μετανάστες αγροτικής προέλευσης, μεταξύ 16 και 29 χρονών.

Η αμερικανική apple δημιουργήθηκε το 1977. Ήδη απ’ το 1981 άρχισε να χρησιμοποιεί για την κατασκευή των εξαρτημάτων των υπολογιστών της (του “apple 2”) εργολάβους (κατ’ αρχήν απ’ την Σιγκαπούρη), διατηρώντας ωστόσο την αλυσίδα της τελικής συναρμολόγησης στις ηπα. Το 1982, κι ενώ η apple είχε ένα φωτοστέφανο τεχνολογικής πρωτοπορείας στους προσωπικούς υπολογιστές αλλά πολύ μικρό τμήμα της αγοράς, η διοίκησή της “έπιασε το νόημα” που έμελλε να την κάνει παγκόσμια φίρμα δεκαετίες αργότερα: Η δουλειά μας είναι να σχεδιάζουμε, να εκπαιδεύουμε και να πουλάμε. Έχω την άποψη ότι η apple θα πρέπει να κάνει όσο το δυνατόν λιγότερη απ’ την κατασκευαστική δουλειά και ... να μεταφέρει τα προβλήματα της κατασκευής στους υπ-εργολάβους δήλωσε ο τότε πρόεδρός της Mike Scott. Η μεδόδευση αυτή χρειάστηκε χρόνο. Τελικά στη δεκαετία του 1990 η apple (όπως και άλλες αμερικανικές εταιρείες στον κλάδο των ηλεκτρονικών) πούλησε σχεδόν το σύνολο των κατασκευαστικών εγκαταστάσεων που είχε εντός και εκτός ηπα σε τρίτους κατασκευαστές. Πλέον το μόνο εργοστάσιο με την δική της φίρμα είναι αυτό της συναρμολόγησης υπολογιστών στο Cork της ιρλανδίας.
Η ετήσια έκθεση της apple του 2012 προς στις χρηματιστηριακές αρχές των ηπα, περιέγραφε έτσι την κατάσταση:

Ουσιαστικά το σύνολο των hardware των προϊόντων μας κατασκευάζεται από υπεργολάβους που βρίσκονται κυρίως στην ασία. Έχει επιτευχθεί μια αξιοσημείωτη συγκέντρωση της κατασκευής σ’ έναν μικρό αριθμό υπεργολάβων, συχνά συγκεντρωμένων σε κοινές τοποθεσίες. Μερικοί απ’ αυτούς τους υπεργολάβους είναι οι μοναδικοί προμηθευτές ανταλλακτικών και κατασκευαστές για πολλά απ’ τα προϊόντα της εταιρείας.

Από κάποιες απόψεις αυτή η συγκέντρωση σε λίγους εργολάβους και σε συγκεκριμμένες βιομηχανικές ζώνες μπορεί να θεωρηθεί δυνάμει επικίνδυνη. Απ’ την άλλη, εξαιτίας του όγκου των παραγγελιών της (και της βίαιης πολιτικής σε ότι αφορά τα κόστη της) η apple μπορεί να πετυχαίνει χαμηλές τιμές και γρήγορη διανομή σ’ όλο τον κόσμο μόνο εάν έχει αποκλειστικούς υπεργολάβους. Η διασπορά της παραγωγής, που θα την προστάτευε σχετικά από “απρόοπτα” μέσα στα κάτεργα, θα μείωνε σημαντικά την διαπραγματευτική της ισχύ απέναντι στις κατασκευάστριες εταιρείες.

Το σύστημα αυτό δουλεύει - κυρίως σε βάρος των εργατών. Το 2009, με την παγκόσμια ύφεση να κορυφώνται, η κινέζικη κυβέρνηση πάγωσε την ισχύ της νομοθεσίας που αφορά τον κατώτατο μισθό, επιτρέποντας στις κινέζικες εταιρείες να ρίξουν ακόμα περισσότερο τους εξαιρετικά χαμηλούς (με διεθνή κριτήρια) μισθούς, και να εντατικοποιήσουν την όποια παραγωγή. Η apple ήταν απ’ τους πρώτους που επωφελήθηκαν, αφού η foxconn προσέφερε “βελτιωμένες τιμές” στους πελάτες της - και περικοπές στους εργάτες της.
Τυπικά, το ποσοστό κέρδους της foxconn έπεσε πιο κάτω απ’ το μισό σε μια πενταετία, από 3,7% στις αρχές του 2007 σε 1,5% προς το τέλος του 2012. Αλλά τα καθαρά κέρδη αυξήθηκαν θεαματικά, επειδή αυξήθηκαν οι παραγγελίες (και η δουλειά με οριακούς μισθούς). Απ’ την μεριά της apple τα πράγματα έγιναν πολύ καλύτερα. Το ποσοστό κέρδους της ήταν 18,7% το 2007, και εκτοξεύτηκε σε 39,3% στις αρχές του 2012. Χρησιμοποιώντας σαν μαστίγιο και καρότο μαζί τον αυξανόμενο όγκο πωλήσεων άρα και παραγγελιών, η αμερικανική εταιρεία είναι το έμμεσο αφεντικό, που συνεργαζόμενο με το άμεσο (την foxconn) επιτάχυνε και επιδείνωσε βίαια την κατασκευαστική δουλειά, δηλαδή την ζωή εκατοντάδων χιλιάδων κινέζων προλετάριων, απαιτώντας 12ώρη καθημερινή δουλειά (με απλήρωτες τις υπερωρίες) έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η just in time πώληση πολλών εκατοντάδων χιλιάδων iphone, ταυτόχρονα, σε πολλά μέρη του κόσμου, την πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας κάθε καινούργιου μοντέλου.
Τα νούμερα είναι εντυπωσιακά στο πως καταγράφουν την επίθεση του κεφάλαιου εναντίον της εργασίας. Η λιανική τιμή πώλησης ενός iphone στις ηπα είναι 549 δολάρια. Απ’ αυτό το ποσό μόνο το 1,8%, δηλαδή λιγότερο από 10 δολάρια, αφορά το “κόστος εργασίας” για την κατασκευή του. Τα 321 δολάρια (το 58,5%) είναι έσοδο της apple. Τα υπόλοιπα 218 δολάρια είναι το κόστος των πρώτων υλών (συμπεριλαμβανόμενου του εξαιρετικά χαμηλού κόστους της εργασίας που χρειάζεται για την εξόρυξη και την επεξεργασία τους - 120 δολάρια), το κόστος των μεταφορών και της αποθήκευσης, και φυσικά τα κέρδη της foxconn.
Το ποσοστό εργατικού ιδρώτα και αίματος που περιλαμβάνεται σε κάθε iphone (και όλα τα παρόμοια γκάτζετ) έγινε ολοφάνερο την άνοιξη του 2010, όταν έγιναν αλλεπάλληλες αυτοκτονίες εργατών μέσα στα εργοστάσια της foxconn. Τότε, για ένα σύντομο διάστημα ιστορικού χρόνου, οι συνθήκες εργασίας πίσω απ’ τις οθόνες αφής, έγιναν γνωστές παγκόσμια· και η apple έκανε απολογητικές δηλώσεις υποσχόμενη ότι... Ένας μάνατζερ “ανθρώπινου δυναμικού” της foxconn, σε μια συνέντευξή του τον Μάρτη του 2011, έδωσε μια μικρή γεύση του τι σήμαινε (και σημαίνει) το “δουλεύω για την apple”:

Όταν ο ceo της apple Steve Jobs αποφάσισε ότι πρέπει να ξανακατασκευαστεί η οθόνη του iphone, έτσι ώστε να γίνει χοντρύτερο το γυαλί, μόνο 4 βδομάδες πριν την προκαθορισμένη “πρώτη ημέρα” πώλησής του, τον Ιούνιο του 2007, έπρεπε να αναδιαρθρωθεί η γραμμή συναρμολόγησης και να επιταχυνθεί η παραγωγή στο εργοστάσιο της Longhua, στη Shenzhen. Όλοι οι κανονισμοί ασφαλείας πήγαν στην άκρη.
Τον Ιούλιο του 2009 είχαμε την πρώτη αυτοκτονία. Ο 25χρονος Sun Danyong κατηγορήθηκε σαν υπεύθυνος για την απώλεια του ενός απ’ τα 4 πρωτότυπα του iphone 4. Και πήδησε απ’ τον 12 όροφο, στο κενό. Απ’ τη μια μεριά έχουμε τους οριακούς ανθρώπινα χρόνους παράδοσης, και απ’ την άλλη έχουμε την συνωμοτική εμπορική κουλτούρα της apple, που στοχεύει στο να δημιουργεί μυστήριο και έκπληξη στην αγορά, για να αυξάνει την προστιθέμενη αξία στα προϊόντα της. Αυτά δημιουργούν τρομακτική πίεση σ’ όλη την διαδικασία παραγωγής, κι όσο πηγαίνεις χαμηλότερα τόσο μεγαλύτερη.

Για τις φίρμες της παραγωγής ηλεκτρονικών φετίχ (η apple είναι πρωτοπόρα αλλά όχι η μοναδική) η μεγιστοποίηση των κερδών έγκειται στη δημιουργία κυμάτων καταναλωτικής φρενίτιδας προσανατολισμένων στην “παγκόσμια στιγμή”. Ο παράγοντας χρόνος είναι ο κεντρικός στην καπιταλιστική εκμετάλλευση της εργασίας· αλλά υπό την αιγίδα του καταναλωτικού just in time η υπερεντατικοποίηση των εργατών έχει ανέβει σε καινούργιες σφαίρες βίας και ωμότητας. Σε μια στιγμή ειλικρίνειας ο Louis Woo, ανώτατο στέλεχος της apple, εξήγησε τον Απρίλιο του 2012 την οπτική γωνία της εταιρείας:

Με το πρόβλημα των υπερωριών, όταν δηλαδή μια εταιρεία σαν την apple ή σαν την dell θέλει να αυξήσει την παραγωγή κατά 20% ενόψει της διάθεσης ενός καινούργιου προϊόντος, η foxconn έχει δύο επιλογές: είτε να προλάβει περισσότερους εργάτες, είτε να βάλει τους εργάτες που ήδη έχει να δουλέψουν περισσότερες ώρες. Όταν η ζήτηση γίνεται πολύ υψηλή είναι πολύ δύσκολο ξαφνικά να προσλάβεις 20% παραπάνω εργάτες. Ειδικά εάν έχεις ήδη 1 εκατομμύριο, που σημαίνει ότι πρέπει να προσλάβεις μαζεμένους 200.000.

Προφανώς αυτό το “τεχνικό” προβληματάκι έχει μια εύκολη λύση: Ένα εκατομμύριο εργάτες θα δουλέψουν 20% παραπάνω - για να μην εμφανιστεί έλλειψη τις κρίσιμες ημέρες και ώρες της φετιχιστικής έκρηξης στην αγορά, και να δημιουργηθεί ένα ακόμα ρεκόρ πωλήσεων.

Και φυσικά ο πελάτης έχει πάντα δίκιο! Απ’ τα τέλη του Σεπτέμβρη του 2012 ως τις αρχές του Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς διάφοροι πελάτες της apple στις ηπα και αλλού διαμαρτυρήθηκαν έντονα στην εταιρεία για κάποιες “γρατζουνιές” στο περίβλημα μιας συγκεκριμμένης παρτίδας του iphone 5, πράγμα που οδήγησε σε εντατικές “έρευνες ποιότητας” στην αλυσίδα τελικής συναρμολόγησης στο εργοστάσιο της foxconn στο Zhengzhou, όπου δουλεύουν 160.000 εργάτες. Σύμφωνα με τις καινούργιες και πιο αυστηρές οδηγίες “ποιότητας” δεν θα έπρεπε να υπάρχουν σημάδια πάνω στο σασί μεγαλύτερα από 0.02 του χιλιοστού - πράγμα που έγινε αμέσως ισχυροί πονοκέφαλοι και προβλήματα όρασης, εξαιτίας της έντασης με την οποία θα έπρεπε να ελέγχονται τα σασί στη γραμμή συναρμολόγησης. Όταν οι επιστάτες και οι προϊστάμενοι άρχισαν να τιμωρούν εργάτες που δεν “έπιαναν” τις καινούργιες νόρμες, ξέσπασαν καυγάδες μεταξύ εργατών και επικεφαλής, που κατέληξαν σε συμπλοκές και τραυματισμούς.
Αυτά έγιναν στις 4 Οκτώβρη. Την επόμενη ημέρα πάνω από 3.000 εργάτες του εργοστασίου ξεκίνησαν διαμαρτυρία για τις συνθήκες εργασίας. Μια εργάτρια περιέγραψε έτσι την κατάσταση:

Μας έφαγαν την αργία την ημέρα της εθνικής επετείου, και τώρα μας πιέζουν ακόμα περισσότερο. Η καινούργια νόρμα να εντοπίζουμε ατέλειες μεγέθους 2 εκατοστών του χιλιοστού δεν μπορεί να βγει πέρα με γυμνό μάτι. Είμαστε αναγκασμένοι να χρησιμοποιούμε μικροσκόπια για να ελέγχουμε κάθε κομμάτι, κι αυτό είναι απίστευτα εντατικό.
Η απεργία στο συγκεκριμένο τμήμα του κτηνώδους εργοστασίου στο Zhengzhou προκάλεσε αλυσιδωτή παράλυση σε δεκάδες άλλα τμήματα. Τα ανώτατα στελέχη της διοίκησης απείλησαν ότι θα απολύσουν τους απεργούς αλλά και τους προσωπάρχες τους. Η απεργία σταμάτησε χωρίς να πετύχει κάτι - αλλά η ανησυχία της apple δεν μειώθηκε.
Κι ο λόγος είναι σοβαρός, έστω προοπτικά. Οι νεαροί και οι νεαρές εργάτες και εργάτριες στα κάτεργα της foxconn, προερχόμενοι από αγροτικά περιβάλλοντα, δεν έχουν ανταγωνιστικές εμπειρίες σε εργοστασιακό περιβάλλον, επιτηρούμενο μάλιστα από κάθε μεριά (συμπεριλαμβανομένων των “κίτρινων” συνδικάτων). Αλλά μαθαίνουν, και μαθαίνουν γρήγορα. Μια 19χρονη εργάτρια στο εργοστάσιο της Shenzhen Longhua έλεγε με απλό τρόπο σε μια συνέντευξη:

Δεν ήξερα πως είναι η απεργία. Μια μέρα οι άλλες εργάτριες σταμάτησαν να δουλεύουν, έτρεξαν έξω απ’ το εργοστάσιο, στην αυλή, και άρχισαν να κουβεντιάζουν. Τις ακολούθησα. Το θέμα ήταν το κλέψιμο των υπερωριών και άρα το κλέψιμο στην πληρωμή τους. Αφού πέρασαν έτσι μερικές ώρες, ήρθαν οι διευθυντές και υποσχέθηκαν ότι θα κοιτάξουν το θέμα και θα πληρώσουν τα παραπάνω λεφτά αν πράγματι έχει γίνει λάθος απ’ την εταιρεία. Το βράδυ, στο σχόλασμα, μια συνάδελφος πιο μεγάλη από εμένα μου εξήγησε ότι είχα συμμετάσχει σε μια απεργία.

Χωρίς οργανωτική εμπειρία και υπό το άγρυπνο βλέμμα της διοίκησης, οι εργάτες και οι εργάτριες δεν έχουν καταφέρει ακόμα να οργανωθούν από μόνοι τους σε μεγάλη κλίμακα και να προκαλέσουν μια απεργία τέτοιας έκτασης που να γονατίσει την foxconn, και μαζί της την apple αλλά και την samsung (που είναι επίσης πελάτης της foxconn). Οι ως τώρα κινητοποιήσεις τους είναι επιμέρους και σύντομες· αν και υπάρχουν περιπτώσεις που κατέληξαν σε σοβαρές συγκρούσεις με τους επιστάτες και την “ιδιωτική αστυνομία” που κλήθηκε για να τους γυρίσει δια βίας στα πόστα τους.