spirit
η επιστροφή των
καλών πνευμάτων

Πόσο γοητευτικός μπορεί να είναι ο νεοφιλελευθερισμός; Πόσο εύκολα έχει αφομοιώσει προσανατολισμούς ιδεών που στην πρώτη τους εκδήλωση έμοιαζαν ενάντια στο σύστημα; Πόσο μπορεί ακόμα να παράγει ευχάριστες ουτοπίες;

Αυτά και άλλα είναι θέματα που αξίζουν της κριτικής προσοχής μας.

Προς το παρόν μια μικρή δόση. Αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο του Τάκη Μίχα, απ’ την “εφημερίδα των συντακτών” (30 Μάη). Και μετά ακολουθεί η κριτική ανάγνωσή του.

ένα “άλλο” μέλλον

Οι ιστορικοί και οικονομολόγοι θα συνεχίσουν να διαφωνούν για το αν η Μεγάλη Μεταρρύθμιση του 2018, όπως την αποκάλεσαν, ήταν η αιτία για την απαρχή της εξόδου της Ελλάδας από την κρίση. Πάντως όλοι συμφωνούσαν ότι η Ελλάδα του 2020 - ημερομηνία που γράφτηκε αυτό το σημείωμα - ήταν μια πολύ διαφορετική χώρα απ’ αυτή περασμένων δεκαετιών.
Καθοριστικό ρόλο για αυτές τις εξελίξεις έπαιξε η Μεγάλη Μεταρρύθμιση, η οποία καθιέρωσε την αρχή της επικουρικότητας ως την υπέρτατη συνταγματική αρχή με την οποία έπρεπε να εναρμονίζονται όλοι οι νόμοι του κράτους. Συνοπτικά η αρχή της επικουρικότητας καθιέρωνε ότι κάθε δημόσια δραστηριότητα θα έπρεπε να λαμβάνει χώρα στο χαμηλότερο τοπικό επίπεδο και μόνο όταν δεν μπορούσε να υλοποιηθεί σε αυτό το επίπεδο θα περνούσε στο αμέσως υψηλότερο. Στην ουσία αυτό σήμαινε ότι οι μόνες δύο αρμοδιότητες που διατηρούσε η κεντρική κυβέρνηση της Αθήνας ήταν η εξωτερική και η αμυντική πολιτική. Όλες οι άλλες δημόσιες πολιτικές, δηλαδή η οικονομική, η εκπαιδευτική, η δημόσια τάξη κ.λπ. πέρασαν στα χέρια των κοινοτήτων, δήμων και περιφερειών.
Το νέο σύστημα είχε δύο τεράστια πλεονεκτήματα. Πρώτον, ενίσχυε τον πλουραλισμό, την καινοτομία και τον ανταγωνισμό μεταξύ των περιφερειών. Δεύτερον, επέτρεπε στους πολίτες της χώρας να “ψηφίζουν με τα πόδια τους”. Αν κάποιος π.χ. θεωρούσε ότι η Πάτρα ήταν υπερβολικά σοσιαλιστική (υψηλή φορολογία κ.λπ.) μπορούσε πάντα να μετακομίσει στην Κέρκυρα, όπου οι φόροι ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι. Αλλά ας δούμε την εικόνα που διαμορφωνόταν λίγο πιο αναλυτικά.

Η Μεγάλη Μεταρρύθμιση είχε κεντρικό αποτέλεσμα ότι από τη μια στιγμή στην άλλη η Ελλάδα - μια μέχρι προσφάτως εξαιρετικά προβληματική και μίζερη περιοχή της Ευρώπης - αίφνης μεταβλήθηκε σε ένα πεδίο πειραματισμού και καινοτομιών όπου πράγματι χιλιάδες λουλούδια μπορούσαν όχι απλά να ανθίσουν, αλλά και να συνυπάρχουν. Στην Ικαρία π.χ., όπου πλειοψηφούσαν αριστερές αντιλήψεις, λειτουργούσαν πολλές αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις και φάρμες υψηλής τεχνολογίας που οι κάτοικοι χαϊδευτικά ονόμαζαν “κολχοζάκια”. Στη Ρόδο πάλι όλα τα σχολεία και ΑΕΙ ήταν ιδιωτικά και κάθε μαθητής έπαιρνε ένα “κουπόνι διδάκτρων” από τις δημοτικές αρχές, που του επέτρεπε να σπουδάσει όπου ήθελε. Στην Κρήτη οι επιχειρήσεις είχαν εγκαταστήσει ένα σύστημα συσχετισμού κερδοφορίας και μισθολογικών απολαβών που τους επέτρεπε σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας να μειώνουν αυτόματα τον μισθό και να μην είναι υποχρεωμένες να απολύσουν.
Σε γενικές γραμμές υπήρχαν περιοχές της χώρας με μεγαλύτερες δημόσιες δαπάνες - με ένα αντίστοιχο υψηλό φορολογικό επίπεδο φυσικά. Σε άλλες πάλι περιοχές της χώρας η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών ανήκε ολοκληρωτικά στους μηχανισμούς της εκούσιας συναλλαγής - με τις αρχές φυσικά να επιδοτούν άμεσα τους ασθενέστερους οικονομικά πολίτες. Υπήρχαν επίσης δήμοι και κοινότητες με υψηλά επίπεδα διαφθοράς (διορισμοί κ.λπ.) και άλλοι όπου το φαινόμενο ήταν άγνωστο. Αλλά η διαφοροποίηση μεταξύ των τοπικών κοινοτήτων δεν αφορούσε μόνο θέματα οικονομικής πολιτικής. Υπήρχαν περιοχές με έντονα φιλελευθεριάζουσες αντιλήψεις και άλλες πιο παραδοσιακές. Άλλες περιοχές επέτρεπαν στους γκέι όχι μόνο να παντρεύονται, αλλά και να υιοθετούν παιδιά, ενώ σε άλλες κοινότητες αυτό δεν ήταν αποδεκτό. Άλλες περιοχές είχαν καθιερώσει ένα σύστημα ποσοστώσεων για προσλήψεις γυναικών ακόμα και στις επιχειρήσεις, ενώ σε άλλες αυτό θεωρούνταν τελείως απαράδεκτο κ.ο.κ.
Όμως το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του νέου συστήματος δεν ήταν μόνο ότι ενθάρρυνε την πολυμορφία και τον πλουραλισμό, όσο την ουσιαστική επιλογή των πολιτών. Αν δεν σου άρεσε το σύστημα των ΑΕΙ στην Κρήτη, όπου όλα τα μαθήματα ήταν στα αγγλικά, μπορούσες να το δηλώσεις “με τα πόδια σου” και να μετακομίσεις στην Ήπειρο, όπου η παιδεία ήταν εξ ολοκλήρου στα ελληνικά.

Με αυτόν τον τρόπο οι πολιτικές έριδες των περασμένων ετών, που το κάθε κόμμα προσπαθούσε να επιβάλει το δικό του μοντέλο σε ολόκληρο το εκλογικό σώμα, είχαν ατονήσει. Αυτό που επικρατούσε ως κυρίαρχη πολιτική πρακτική ήταν τακτικά τοπικά δημοψηφίσματα για προτάσεις που υπέβαλλαν διάφορες ομάδες πολιτών.
Όμως, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, ο κυριότερο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες έδειχναν την επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία τους για την πολιτική που ακολουθούσε η τοπική κοινότητα ήταν ασκώντας το δικαίωμά τους να μεταναστεύσουν σε μια άλλη περιοχή στην Ελλάδα. Με αυτόν τον τρόπο το νέο πολιτικό σύστημα έδινε ένα πολύ πιο σαφές σήμα - σε σχέση με τα εκλογικά αποτελέσματα του παλαιού συστήματος - σχετικά με τις προτιμήσεις των πολιτών. Και αν φυσικά μετανάστευαν οι πολίτες, δηλαδή μειωνόταν η φορολογική βάση, τότε και οι κοινότητες που αντιμετώπιζαν τη μεταναστευτική αιμορραγία ήταν υποχρεωμένες να αλλάξουν πολιτική προκειμένου να μην ερημώσουν τελείως.