Το όνειρο κάθε “άγιας μετουσίωσης”: χρυσάφι....

θεοφαγία

Για τους χριστιανούς η “θεία κοινωνία” (ή όπως αλλιώς ονομάζεται, ανάλογα με το δόγμα) είναι ίσως το σημαντικότερο απ’ τα “μυστήρια” της πίστης τους. Σύμφωνα με την χριστιανική μυθολογία, η (συμβολική) βρώση “του σώματος και του αίματος του Χριστού” είναι έμπνευση του ίδιου του “υιού του θεού”, που την πρότεινε στον υποτιθέμενο “μυστικό δείπνο”. Σ’ ότι αφορά την λειτουργική / συμβολική σημασία της συγκεκριμένης θεοφαγίας, κινείται σε δύο επίπεδα. Αφενός, υποτίθεται, ότι η συμβολική βρώση του θεϊκού σώματος και αίματος επιβεβαιώνει την ενότητα των πιστών. Αφετέρου, επειδή προϋποθέτει την εξομολόγηση και την μετάνοια (κάθε αμαρτήσαντος πιστού), αποτελεί το σημάδι της “επιτροφής” στη θρησκευτική (χριστιανική) κοινότητα, καθενός που (προς στιγμήν) αυτο-εξαιρέθηκε, επειδή “αμάρτησε”.
Αυτή η τελετουργία είναι, από μόνη της, υπεραρκετή απόδειξη του ειδωλολατρικού χαρακτήρα του χριστιανισμού. Φυσικά οι χριστιανοί (ακόμα και οι όχι ιδιαίτερα φανατικοί) καθόλου δεν το παραδέχονται. Στην πράξη, η εφεύρεση (γιατί περί εφεύρεσης πρόκειται) του “μυστικού δείπνου” [1] είχε (τους πρώτους αιώνες της στρατολόγησης στη νέα θρησκεία) στόχο να “πείσει” για την μοναδικότητα της χριστιανικής θεοφαγίας. Την μοναδικότητά της σαν τελετουργία. Και χρειαζόταν, όντως, μεγάλη προσπάθεια για μια τέτοια “πειθώ”: η θεοφαγία (γενικά) είναι πολύ παλιά ιστορία· και ειδικά η χριστιανική θεοφαγία είναι, απλά, αντιγραφή (σκέτη αντιγραφή) της τελετουργικής θεοφαγίας άλλων θρησκειών, ειδωλολατρικών, που συνυπήρχαν στην ευρώπη και στην δυτική ασία με τον χριστιανισμό, για πολλούς αιώνες. Όπως παντού έτσι και στο κορυφαίο “μυστήριό” της η χριστιανική θρησκεία αντέγραψε / έκλεψε άλλες, φροντίζοντας με τον καιρό, όσο αποκτούσε μεγαλύτερη δύναμη, να εξαφανίσει (ιδεολογικά αλλά και “φυσικά”: σκοτώνοντάς τους...) τους οπαδούς αυτών των θρησκειών.

τοτέμ

Ήταν χριστιανικής προέλευσης (και μάλιστα ευρωπαϊκής) οι ανθρωπολόγοι που, μέσα απ’ τα όπλα των “μεγάλων κατακτήσεων” που διαμόρφωσαν τις αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες για αιώνες, μελέτησαν τα ήθη και τα έθιμα διάφορων “άγριων / απολίτιστων φυλών” του πλανήτη. Αυτοί κατέγραψαν (και ερμήνευσαν - με συχνά αυθαίρετο τρόπο) ήθη, έθιμα και τελετουργίες θρησκευτικού χαρακτήρα (αν και με διαφορετική αντίληψη περί ιερού) πολύ παλιότερα απ’ τον χριστιανισμό ή τις μονοθεϊστικές θρησκείες γενικά.
Μια μεγάλη γκάμα τέτοιων ηθών και εθίμων ομαδοποιήθηκε γύρω απ’ την λέξη / έννοια τοτέμ. Το τοτέμ ήταν το ιερό (συνήθως) ζώο της Χ ή της Ψ φυλής· ταυτόχρονα πηγή του “ονόματός” της (πιο γενικά: της συλλογικής της αυτοσυνείδησης) και κέντρο διάφορων τελετουργιών. Η επιλογή του τοτέμ και τα κριτήριά της, σε κάθε περίπτωση, δεν ανακαλύφθηκαν απ’ τους ανθρωπολόγους· εξάλλου, δεν θα ήταν δυνατό μετά από εκατοντάδες γενιές να “θυμούνται” οι φυλές κάτι άλλο εκτός από μύθους και ιστορίες σχετικά με τα τοτέμ τους. Μπορεί να υποθέσει κανείς (και μόνον αυτό) πως η ανάδειξη κάποιου ζώου σε ιερό προερχόταν από κάποια χαρακτηριστική και έντονη σχέση της χ ή της ψ ομάδας του είδους μας μ’ αυτό· μπορεί να ήταν στο κυνήγι, μπορεί να ήταν στην αναζήτηση νερού, μπορεί να ήταν στην κατανόηση (απ’ το είδος μας) των ιδιαίτερων αισθήσεων (και της αξίας τους) ενός άλλου ζωϊκού είδους. Το λιοντάρι, το ελάφι, η αρκούδα, το γεράκι, ο αητός, αλλά και το τσακάλι, η κουκουβάγια ή το καγκουρώ, έχουν υπάρξει τέτοιου είδους ιερά ζώα / τοτέμ. Επιπλέον, τοτέμ, μπορούσαν να είναι και φυτά ή και φυσικά φαινόμενα:

... Οι Ντίκα ... ήταν ένας πολύ ευφυής λαός που κατοικούσε κοντά στους μεγάλους βάλτους, στις περιοχές του Άνω Νείλου. Ο διάφορες ομάδες τους είχαν ως τοτέμ το λιοντάρι, τον ελέφαντα, τον κροκόδειλο, τον ιπποπόταμο, την αλεπού, και την ύαιανα, αλλά και ορισμένα πουλιά που προκαλούν ζημιές στα σιτηρά, κάποια φυτά και δέντρα, καθώς και στοιχεία της φύσης όπως η βροχή και η φωτιά. Κάθε ομάδα αναφέρεται στο τοτέμ της σα να πρόκειται για τον πρόγονό της... Τα μέλη της ομάδας του κροκόδειλου αυτοαποκαλούνται “αδελφοί του κροκόδειλου”. Κάποιες αφρικανικές φυλές έχουν ως τοτέμ το βούβαλο, το ψάρι, το σκατζόχοιρο, το αμπέλι. Έχουν και αυτοί μια ομάδα κροκόδειλου, όπου αποκαλούν τον κροκόδειλο “πατέρα”. Παρόμοια τοτέμ, ανάλογα και με την τοπική χλωρίδα και πανίδα, παρατηρεί κανείς σε φυλές της Αυστραλίας και στους Ινδιάνους της βόρειας Αμερικής. Στη νότια Αμερική, στην προ-Ίνκα εποχή, εκείνος που δεν είχε ως “πρόγονο” μια πηγή, ένα ποτάμι, μια λίμνη, την θάλασσα ή κάποιο άγριο ζώο, θεωρείτο ταπεινής καταγωγής...[*]

Αυτή η “ιεροποίηση” του φυσικού κόσμου έχει ονομαστεί (απ’ τους δυτικούς χριστιανούς) ανιμισμός. Και θεωρείται (τουλάχιστον σαν κυρίαρχη ιδεολογία) σαν “πρωτογονισμός”, κάτι σαν την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, μια εποχή γεμάτη αφέλεια και ανοησία. Ένας λόγος παραπάνω λοιπόν να δείξουμε ότι βασικά χαρακτηριστικά αυτού του “πρωτογονισμού” κι αυτής της “αφέλειας” (για όσους επιμένουν να καταλαβαίνουν έτσι την ιστορία) μεταφέρθηκαν αυτούσια σ’ ό,τι λέγεται “πολιτισμός”, και επιζούν μια χαρά ως σήμερα.

Το ενδιαφέρον βρίσκεται σε μια κοινή στάση απέναντι σ’ αυτά (τα τόσο διαφορετικά μεταξύ τους) ιερά ζώα / τοτέμ: τα μέλη της φυλής απαγορευόταν αυστηρά να κυνηγήσουν, να σκοτώσουν, να τραυματίσουν ή να φάνε οποιοδήποτε ιερό ζώο / τοτέμ. Στην πράξη αρκετά απ’ αυτά τα ιερά ζώα / τοτέμ δεν ήταν βρώσιμα, έτσι κι αλλιώς. Όμως είτε ήταν είτε όχι, υπήρχαν στις φυλές τελετές κατά τις οποίες το ιερό ζώο / τοτέμ γινόταν τελετουργικά “τροφή”, είτε ολόκληρο είτε εν μέρει: το κρέας του, το “μυαλό” του, ή το αίμα του. Στην ίδια κατηγορία ιερής εξαίρεσης, ανήκει και το ράντσισμα (της φυλής) με το αίμα του τοτέμ· ή, ακόμα, και το ράντισμα με ιερό νερό.
Πως εξηγείται αυτή η διπλή σχέση, απ’ την μια ο γενικός κανόνας του απεριόριστου σεβασμού και θαυμασμού απέναντι στο ζώο / τοτέμ, της ιερότητάς του με απτό και διαρκή τρόπο· και απ’ την άλλη η εξαίρεση της (τελετουργικής) βρώσης του; Για την θρησκευτικότητα (η λέξη μπορεί να μην είναι ακριβής και κατάλληλη, την χρησιμοποιούμε όμως για να συνεννοηθούμε) αυτών των πολιτισμών δεν υπήρχε αντίφαση. Στο τοτέμ αναγνωρίζονταν εξαιρετικές ιδιότητες / ικανότητες· και ακριβώς αυτές οι εξαιρετικές ιδιότητες / ικανότητες περνούσαν στα μέλη της φυλής μέσω της κατ’ εξαίρεσην βρώσης του ζώου / τοτέμ.
Η πεποίθηση ότι μέσω της βρώσης οι ιδιότητες του “τρόφιμου” περνούν σ’ αυτόν / αυτήν που τρώει είναι πολύ κοινότοπη και στις ημέρες μας· μέσα από εντελώς διαφορετική (“επιστημονική”) κωδικοποίηση, για “βιταμίνες” κλπ κλπ.  Στην περίπτωση της σχέσης με το ιερό ζώο (ή φυτό) / τοτέμ αυτή η “μεταφορά” εξασφαλιζόταν απ’ την εξαίρεση και την τελετουργία. [2] Οι ανθρωπολόγοι του 19ου αιώνα και οποιοσδήποτε άλλος “πολιτισμένος”, ως σήμερα, θα μιλούσε (μάλλον υποτιμητικά) για μαγεία. Σ’ εμάς εδώ θα ήταν αρκετό να μιλήσουμε για αυθυποβολή, χωρίς περισσότερα. Οι χριστιανοί ωστόσο, για να αποφύγουν τόσο τον χαρακτηριστικό μαγεία, όσο και τον χαρακτηρισμό αυθυποβολή, χρησιμοποιούν τον σοφιστικέ (έτσι τον θεωρούν) όρο μετουσίωση: το “σώμα” (ψωμί) και το “αίμα” (κρασί) του Χριστού είναι “μετουσιώσεις” και, ταυτόχρονα, η “θεία κοινωνία” (η συμβολική θεοφαγία) “μετουσιώνει” την σχέση του πιστού με το ιερό / θεό. Στο κάτω κάτω (θα υποστήριζαν οι χριστιανοί) δεν έχουν (ούτε τρώνε κυριολεκτικά) κάποιο ιερό ζώο. Πράγματι. Αλλά αυτό δεν είναι (και δεν ήταν καν όταν οι πρωτοπόροι του χριστιανισμού του πούλησαν για θεόσταλτο “μυστήριο”) πρωτότυπο.

Ο Αντραντά Λα Κροζιού ήταν γάλλος ιεραπόστολος, κι απ’ τους πρώτους χριστιανούς που έφτασαν στο νεπάλ και στο θιβέτ. Αυτά που περιγράφει στο βιβλίο του ιστορία της ινδίας δεν ήταν αντιγραφή ή επιρροή απ’ τον χριστιανισμό!

... Ο μέγας Λάμα πραγματοποιεί ένα είδος θυσίας, με ψωμί και κρασί, κατά την οποία, αφού φάει και πιεί μικρή ποσότητα ο ίδιος, τα μοιράζει στους υπόλοιπους Λάμα που παρευρίσκονται στην τελετή...

Να είχαν υποκλέψει οι θιβετιανοί Λάμα την περιγραφή του “μυστικού δείπνου” απ’ το - στα ελληνικά γραμμένο - ευαγγέλιο του Ματθαίου; Ή μήπως οι πρωτοπόροι του χριστιανισμού πήραν το τελετουργικό από άλλους; Το δεύτερο: τους πρώτους αιώνες της εξάπλωσης του χριστιανισμού, η πιο διαδεδομένη (σχεδόν κυρίαρχη) λατρεία / πίστη στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν αυτή του Μίθρα. Ο Μίθρας ήταν θεότητα περσικής προέλευσης, αλλά στην επέκταση της απήχησής του προς τα ανατολικά, η λατρεία του αφομοίωσε και διάφορα προγενέστερα τελετουργικά. Ε, όταν ο Ματθαίος έγραφε τα περί “μυστικού δείπνου” σαν βάση για σπέσιαλ “εξήγηση” της χριστιανικής “θείας κοινωνίας”, οι πιστοί του Μίθρα ασκούσαν ήδη, και προ πολλού, αυτό το “μυστήριο”: την τελετουργική βρώση ψωμιού και πόση κρασιού σαν το “σώμα” και το “αίμα” του θεού τους. [3]
Η βρώση / πόση ιερού ψωμιού / κρασιού σαν “θεϊκού σώματος” δεν ήταν, πάντως, πρωτοτυπία της λατρείας του Μίθρα. Οι αιγύπτιοι της εποχής των φαραώ (δηλαδή πολύ πριν την ρωμαϊκή αυτοκρατορία...) γιόρταζαν την ανάσταση του Οσίριδος με μια τελετή, όπου έτρωγαν ένα είδος ιερού ψωμιού, που ήταν τέτοιο επειδή το είχε ευλογήσει ο ιερέας, “μετατρέποντάς” το σε σάρκα του θεού. Οι αζντέκοι, δυο φορές τον χρόνο, τον Μάη και τον Δεκέμβρη, έφτιαχναν από ζύμη ένα είδωλο του θεού Χουιτζιλοπόκτλι, το έκοβαν κομμάτια και το έτρωγαν σε επίσημη τελετή / γιορτή. Οι μεξικάνοι, πριν φτάσουν εκεί οι χριστιανοί ιεραπόστολοι, τελούσαν το “ιερότατο γεύμα”, κατά το οποίο έτρωγαν την “σάρκα” του θεού του: έφτιαχναν μια πίτα από συγκεκριμένους σπόρους, ο ιερέας την ευλογούσε, την έκοβαν σε κομμάτια, και ο ιερέας τα έβαζε σε μεγάλα καθαρά πιθάρια. Ύστερα, χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο αγκάθι σαν βελόνι, κάρφωνε ευλαβικά τα κομμάτια και τα έβαζε στο στόμα κάθε πιστού χωριστά. Οι ντόπιοι του σημερινού περού, έφτιαχναν ένα χυλό από χοντροκομμένο καλαμποκάλευρο, και με ένα μέρος του άλοιφαν το άγαλμα / είδωλο τουδικού του θεού. Ο ιερέας τους ράντιζε τον χυλό με το αίμα του ζώου που είχε πριν θυσιαστεί, και ύστερα τον μοίραζε στους πιστούς, που έπρεπε να τον φάνε χωρίς να πέσει τίποτα στο χώμα - κάτι τέτοιο θεωρούνταν μεγάλη αμαρτία. Ακόμα και στην κίνα έχυναν κρασί πάνω σ’ ένα αχυρένιο ομοίωμα του Κομφούκιου, και μετά αυτοί που συμμετείχαν στην τελετή έπιναν προσεκτικά το υπόλοιπο κρασί για να “πάρουν την χάρη” του Κομφούκιου.

Η διαδικασία υπήρξε εξαιρετικά εκτεταμένη, σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη του κόσμου, πολύ πριν ο χριστιανισμός αποκτήσει όγκο οπαδών. Έχει βασικές ομοιότητες με την διαδικασία της βρώσης του ιερού ζώου / τοτέμ, έχει όμως και αξιοσημείωτες διαφορές. Το κοινό βρίσκεται στην τελετουργική “μέθεξη” με τον “θεό”, μέσω του στόματος και του στομαχιού. Μπορεί οι ιδιότητες του “ιερού αετού” να διαφέρουν πολύ απ’ τις ιδιότητες του “θεού Μίθρα” (ή του “υιού του θεού / Χριστού”), αλλά η πεποίθηση ότι ο πιστός “μετέχει” σ’ αυτές τις “ανώτερες ιδιότητες” τρώγοντας και πίνοντας είναι, κατά βάση, η ίδια.
Η διαφορά (μεταξύ των κανονικών τοτέμ και του ψωμιού / κρασιού ή ότι άλλο αντίστοιχο έχει χρησιμοποιηθεί) είναι στην “μεταφορά”: δεν είναι το κρέας και το αίμα, αλλά το ψωμί - σαν - σάρκα και το (κόκκινο) κρασί - σαν - αίμα που παίζουν τον ρόλο του “ενδιάμεσου”. Επιπλέον, μπορεί το ψωμί ή/και το κρασί να είναι πολύτιμα (στους αγροτικούς πολιτισμούς με την άγρια εκμετάλλευση) αλλά δεν είναι ιερά: για να γίνουν τέτοια πρέπει να “ευλογηθούν” από κάποιον παπά.
Το πως και γιατί έγινε αυτή η αλλαγή στο μοντέλο “θεοφαγίας” δεν το ξέρουμε. Σαν υπόθεση μόνο χωράει η παρατήρηση ότι στην εκδοχή του ιερού ζώου (ή φυτού) η συμμετοχή στην τελετουργία πολυάνθρωπων κοινοτήτων θα σήμαινε όχι την τελετουργική θανάτωση ενός μικρού αριθμού ιερών ζώων αλλά εκτεταμένη σφαγή, πράγμα που ενδεχομένως θα ήταν δύσκολο ή και ολοφάνερα “σπάταλο” (ανάλογα με το τοτέμ). Συνεπώς, η μετάθεση προς πρώτες ύλες που ήταν - δεδομένων των πόρων και τεχνικών στους μεγάλους κοινωνικούς σχηματισμούς - περισσότερο διαθέσιμες, όπως το αλεύρι / χωμί και το κρασί, θα μπορούσε να είναι μια λογική κίνηση. Επιπλέον, η “ευλογία” του παπά, δείχνει την κοινωνική αποδοχή μιας ιδιαίτερα έντονης σχέσης του με το “θεϊκό”. Ενώ το τοτέμ είναι ιερό σαν τέτοιο, και δεν είναι κάποιος “ειδικός” που το κάνει έτσι, το ψωμί και το κρασί χρειάζονται την παρέμβαση κάποιου που έχει ήδη μια αναγνωρισμένη αρμοδιότητα (μια “ιδιότητα”) ιερή, μισο-θεϊκή: αυτός είναι που “ευλογώντας” κάνει το πρώτο μισό της θεϊκής μεταφοράς στην ιεροποιούμενη ύλη. Κάτι τέτοιο παραπέμπει σε ιδιαίτερο καταμερισμό εργασίας μέσα σε πολυπληθείς και έντονα ιεραρχικές κοινωνίες.

Σε κάθε περίπτωση, τα βασικά οι πρωτοπόροι του χριστιανισμού τα βρήκαν έτοιμα. Τα ενσωμάτωσαν, και χάρη στην αντοχή (λόγω της κρατικοποίησής του, ασφαλώς!) του χριστιανισμού, ασκούνται μια χαρά, και με τον δέοντα σεβασμό, ως σήμερα.
Ωστόσο, δεν είναι καθόλου αυτονόητο (ούτε καν στοιχειωδώς λογικό!) πως η ίδια τελετή που οι χριστιανοί θα απέρριπταν μετα βδελυγμίας, σαν απόδειξη ειδωλολατρείας, σε άλλους πολιτισμούς, είναι απόδειξη “ορθής πίστης” επειδή ασκείται ... χριστιανικά. Κάθε θρησκεία και κάθε ιερατείο, φυσικά, στους εσωτερικούς τους μονόλογους, μπορούν να ισχυρίζονται οτιδήποτε. Για τους πιστούς το πράγμα είναι κάπως διαφορετικό, ειδικά εάν ισχυρίζονται ότι δεν είναι πρόβατα...
(Η κουτοχορτοφαγία είναι πάντως εξαιρετικά διαδεδομένη. Και καθόλου “ιερή”).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Από Έντουαρντ Κάρπεντερ, Παγανισμός και χριστιανική θρησκεία, εκδ. 1920.
[ επιστροφή ]

1 - Αναφέρεται στο “ευαγγέλιο” του Ματθαίου, το οποίο όμως δεν ήταν το πρώτο στην σειρά των τεσσάρων που αναγνωρίζουν και χρησιμοποιούν τα επίσημα χριστιανικά δόγματα. Σε κάθε περίπτωση τα “ευαγγέλια” ήταν τα ιδεολογικά εργαλεία της “διάδοσης” του χριστιανισμού, και όχι φυσικά κοτσιλιές του “αγίου πνεύματος” (με την “επιφοίτηση” του οποίου υποτίθεται ότι γράφτηκαν...)
[ επιστροφή ]

2 - Στην ίδια κατηγορία ανήκε και το έθιμο, διάφορων πολεμικών φυλών, να τρώνε το μυαλό του (σκοτωμένου) “γενναίου εχθρού”: μετάφεραν στους εαυτούς τους την γενναιότητα των αντιπάλων τους...
[ επιστροφή ]

3 - Ο Μίθρας και η λατρεία του είχαν πολλά δεδομένα των οποίων η απλή αναφορά δείχνει πόσο “συλλέκτες” ήταν οι κατασκευαστές του χριστιανισμού:
- γεννήθηκε σε μια σπηλιά, την μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου (δηλαδή προς το τέλος του Δεκέμβρη)·
- η μητέρα του ήταν παρθένος... ·
- ταξίδεψε σε πολλά μέρη διδάσκοντας και διαφωτίζοντας τον κόσμο·
- είχε δώδεκα συντρόφους / μαθητές·
- πέθανε, θάφτηκε, αλλά αναστήθηκε·
- οι πιστοί του τον αποκαλούσαν “σωτήρα”, και ορισμένες φορές απεικονιζόταν σαν αμνός·
- οι μεγαλύτερες γιορτές προς τιμήν του ήταν στο χειμερινό ηλιοστάσιο (για την γέννησή του) και στην εαρινή ισημερία (το εβραϊκό αλλά και χριστιανικό “πάσχα”) για την αναστασή του...
Οι ομοιότητες είναι εντυπωσιακές. Και όταν οι προαγωγοί της καινούργιας θρησκείας άρχισαν να αυξάνουν την πελατεία τους, είχαν να αντιμετωπίσουν αυτήν την κατάσταση: βρέθηκαν υπόλογοι, όχι μόνο απέναντι στους θρησκευτικούς αντιπάλους τους, αλλά ακόμα και απέναντι στους όχι ακόμα αρκετά φανατικούς οπαδούς τους. Τι σκαρφίστηκαν λοιπόν; Το εξής (που είναι καταγραμμένο...): ότι οι οπαδοί του Μίθρα είναι θύματα του σατανά (!), ο οποίος (σατανάς) αντιγράφει τις χριστιανικές τελετές και τις διδάσκει σε “ειδωλολάτρες”, για να παρασύρει τους χριστιανούς στην κόλαση!!...
Ας το παραδεχτούμε: η εφευρετικότητα στο να κάνουν το άσπρο μαύρο δεν έλειψε, πράγματι, απ’ την αρχή στους χριστιανούς...
[ επιστροφή ]