 |
|
οι απαρχές των δικτύων
Η ανάπτυξη των πόλεων στον πρώιμο καπιταλισμό ήταν μια άτακτη διαδικασία χωρίς σχεδιασμό. Η άνοδος της αστικής τάξης και η δημιουργία του προλεταριάτου ήταν - ανάμεσα σε άλλα - μια διαδικασία βίαιης αναδιάρθρωσης του μεσαιωνικού αστικού ιστού που άφηνε στο μέλλον την εκκρεμότητα της πολεοδομικής οργάνωσης. Τα εκτενή δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης ήταν ανύπαρκτα στις πόλεις του 18ου αιώνα. Πρακτικοί αυτοσχεδιασμοί έδιναν απαντήσεις εκεί που δεκαετίες αργότερα θα αναλάμβανε το κράτος. Οι Παριζιάνοι, για παράδειγμα, ως τις αρχές του 19ου αιώνα, συγκέντρωναν τα οικιακά απόνερα σε κουβάδες κι από κει άδειαζαν το περιεχόμενο κατευθείαν απ’ τα παράθυρα στους δρόμους. Το αποτύπωμα αυτής της πρακτικής είναι φανερό μέχρι σήμερα, αν και μεταμφιεσμένο. Η αστική κοκεταρία εκείνης της εποχής, αντέχοντας να ζει δίπλα στα σκατά αλλά όχι και να τα πατάει, βάδιζε πάνω σε παπούτσια με χοντρές σόλες. Το ορθοπεδικό βασανιστήριο των ψηλών τακουνιών είναι κατευθείαν απόγονος αυτής της συνήθειας.
Τα πρώτα οργανωμένα δίκτυα ήταν περιορισμένα, ιδιωτικά και παρείχαν υπηρεσίες στις γειτονιές της αστικής τάξης. Αλλά και τα πρώτα εκτεταμένα δίκτυα που κάλυπταν τις καπιταλιστικές μεγαλουπόλεις, πάλι ήταν δουλειά της “ιδιωτικής πρωτοβουλίας” και των αστών επιχειρηματιών... Στη γαλλία, που δίκαια μπορεί να χαρακτηριστεί σαν η κοιτίδα των εταιρειών νερού, ιδρύεται το 1853 (με αυτοκρατορικό διάταγμα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη) η εταιρεία Generale des Eaux που αναλαμβάνει να υδροδοτήσει τη Λυών. Η Generale des Eaux είναι η σημερινή πολυεθνική Vivendi, δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία νερού στην παγκόσμια κατάταξη... Πρώτη είναι η γαλλική πολυεθνική Suez, που οι ρίζες της βρίσκονται στην Societe Lyonnais des Eaux (ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1880) και στην Compagnie Universelle de Suez (ιδρύθηκε το 1858), τη γαλλική εταιρεία που διάνοιξε την διώρυγα του Σουέζ.
Ήταν οι δύο μεγάλοι πόλεμοι του 20ου αιώνα, με τις εκτεταμένες καταστροφές τους, που έδρασαν σαν καταλύτης στην κατασκευή και στη διαχείριση των δικτύων. Το κράτος, στο όνομα των γενικών συμφερόντων της αστικής τάξης, κτίζει απ’ την αρχή ή αναδιαμορφώνει εκ θεμελίων τις πόλεις, στη μορφή που τις χρειάζεται η φορντική καπιταλιστική ανάπτυξη. Μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, ενέργεια... κι ανάμεσά τους ό,τι σχετίζεται με το νερό, περνάνε στην κρατική ευθύνη. Όχι απόλυτα· η γαλλία για παράδειγμα, κράτησε το ιδιωτικό μοντέλο ύδρευσης, έστω υπό κρατική εποπτεία.
...
η περικύκλωση του πλανήτη
Οι δημόσιοι οργανισμοί και το κράτος απέτυχαν να διαχειριστούν αποτελεσματικά τα δίκτυα· οι ιδιωτικές εταιρείες είναι αυτές που μπορούν να πετύχουν τη σωστή διαχείριση... Το δωρεάν νερό οδήγησε στην κατασπατάληση των υδάτινων πόρων· η τιμολόγησή του είναι αυτή που μπορεί να το διαφυλάξει... Τα επόμενα χρόνια η κρίση στο νερό θα ενταθεί· τώρα είναι επείγον να αναδιαρθρωθεί ο τομέας των αστικών υπηρεσιών ύδρευσης...: κάτω απ’ αυτήν την επιχειρηματολογία, απ’ τα ‘90s και μετά, το νερό αρχίζει να “δείχνει” τις εμπορικές του ιδιότητες. Στην αρχή σποραδικά, εδώ κι εκεί, στις χώρες των πιο τολμηρών οπαδών της αγοράς (πρωτοπόροι και εδώ, όπως και σε άλλους τομείς που αναδιαρθρώθηκαν ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες, αναδεικνύονται η Θάτσερ και η αγγλία, στα 1989). Στη συνέχεια, με όλο και πιο έντονους ρυθμούς, τα αστικά δίκτυα ύδρευσης / αποχέτευσης αποδίδονται προς αναμόρφωση στα χέρια των εμπόρων. “Το νερό είναι το τελευταίο σύνορο των ιδιωτικοποίησεων” αναφωνούσε χαρούμενος στα 1997 ο John Barham των Financial Times. Κι από τότε πολύ νερό κύλησε στ’ αυλάκι. Στα μέσα εκείνης της δεκαετίας, οι καπιταλιστές παρατηρούσαν με δέος τον εαυτό τους μπροστά σε “ένα αναπότρεπτο και διογκούμενο κύμα ανάμιξης του ιδιωτικού τομέα στις υπηρεσίες παροχής νερού και αποχέτευσης, σε όλο τον κόσμο” (περιοδικό World Water and Environmental Engineering). Κατά τη δεκαετία του ‘90 και μέχρι τα τέλη του 2000, τουλάχιστον 93 κράτη προστέθηκαν στον κατάλογο όσων είχαν ιδιωτικοποιήσει εν μέρει ή συνολικά τα δίκτυα νερού. Σ’ αυτά περιλαμβάνονταν η βόρεια αμερική, 23 κράτη στη λατινική αμερική και την καραϊβική, 20 στην ευρώπη, 30 στην αφρική και την μέση ανατολή και 17 στην ασία.... Πέντε εταιρείες (κατά τα πρότυπα των μεγάλων αδελφών του πετρελαίου) είναι αυτές που κυριαρχούν στην παγκόσμια αγορά υπηρεσιών νερού: οι γαλλικές Suez, Vivendi και Saur, η αγγλογερμανική RWE-Thames και η αμερικανική Bechtel. Οι δύο πρώτες ελέγχουν περισσότερο από τα 2/3 της αγοράς και δραστηριοποιούνται σε περισσότερες από 150 χώρες με περισσότερους από 200 εκατομμύρια καταναλωτές. Από την παλαιστίνη και την ιορδανία μέχρι τις ηπα και την βολιβία και από την κίνα και την ινδία μέχρι την ουγγαρία και την τσεχία, οι στρόφιγγες ανοίγουν διάπλατα επιτρέποντας στο εμπόριο να εκμεταλλεύεται τα αστικά δίκτυα.
πρακτικός οδηγός πειρατείας για αφεντικά
με έφεση στην περιπέτεια
Με εξαίρεση ορισμένα κράτη (όπως η γαλλία, η ισπανία, το βέλγιο και η γερμανία) όπου τα εμπορικά αστικά δίκτυα ύδρευσης μετρούν δεκαετίες ζωής, άρα έχουν διανύσει ήδη ορισμένα στάδια καπιταλιστικής ανάπτυξης, στα υπόλοιπα η εμπορευματοποίηση του νερού μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια μόνο λέξη: πειρατεία. Καμιά ηθική απαξίωση πίσω απ’ αυτή τη λέξη, και καμιά κατάρα για “κακές πολυεθνικές”. Αντίθετα, αυτό που εννοούμε με την λέξη “πειρατεία” είναι μια συγκεκριμένη, ειδική μορφή καπιταλιστικού εμπορίου, συνηθισμένη στα πρώτα βήματα κάθε καινούργιου εμπορεύματος, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που το διακρίνουν από άλλες μορφές. Στην περίπτωση του νερού, αυτά σχετίζονται με:
- Μαζικές απολύσεις στις υπηρεσίες νερού. Στην αγγλία η πρώτη ενέργεια των διοικήσεων μετά την μετατροπή των περιφερειακών οργανισμών ύδρευσης σε α.ε. ήταν η απόλυση του 25% από τους σχεδόν εκατό χιλιάδες εργάτες. Στην κεντρική ευρώπη υπήρξαν περιπτώσεις που οι απολύσεις ξεπέρασαν το 30%. Τα ίδια στην αυστραλία, στην ασία και στη νότια αμερική (στην αργεντινή μάλιστα οι απολύσεις έγιναν με τη συναίνεση των συνδικαλιστών, χάρη σε μικρό αριθμό μετοχών που τους προσφέρθηκαν). Οι απολύσεις ή η απειλή απολύσεων αποτελεί ταυτόχρονα την πάγια απάντηση των εταιρειών σε κάθε διαμαρτυρία και αντίδραση για τις τιμές που χρεώνουν.
- Κατακόρυφη αύξηση των τιμών. Στη βολιβία, μετά από αυξήσεις των τιμών από 100% ως 200%, πολλά νοικοκυριά πλήρωναν περισσότερο από το 1/3 των εισοδημάτων τους για νερό (τα έξοδα για φαγητό τους έρχονταν λιγότερο). Στην αγγλία, οι αυξήσεις ξεπέρασαν το 100% (ενώ, ταυτόχρονα, τα κέρδη των εταρειών ξεπέρασαν το 600%). Στη γαλλία, όταν ήταν δήμαρχος ο Σιράκ (1977 - 1995) αποκαλούσαν το νερό “Chateau Chirac”, γιατί η τιμή του ταίριαζε σε γαλλικό κρασί (αλλά και εξαιτίας των στενών δεσμών του Σιράκ με την Vivendi και τη Suez). Στις φιλιππίνες οι αυξήσεις άγγιξαν το 400%.
Τα παραπάνω αποδεικνύουν ταυτόχρονα την εσκεμμένη ηλιθιότητα των οπαδών του δόγματος της ελεύθερης αγοράς, που ισχυρίζονται πως ο ιδιωτικός τομέας είναι υποχρεωμένος να δουλεύει αποτελεσματικά, προκειμένου να εξασφαλίσει καταναλωτές και κέρδη, και πως αυτή η αποτελεσματικότητα θα πέσει σαν ευλογία πάνω στους χρήστες των υπηρεσιών, ιδιαίτερα τους φτωχούς... Πουλώντας μονοπωλιακά οι ιδιωτικές εταιρείες νερού κεδίζουν τόσο απ’ τις αυξήσεις στις τιμές όσο και από τις απολύσεις. Και, συμπληρωματικά, απ’ την αποτελεσματική αξιοποίηση της “δημιουργικής λογιστικής” (στην Ατλάντα των ηπα η Suez έπαιρνε λεφτά από τον δήμο για επενδύσεις σε υποδομές, που στη συνέχεια τα βάφτιζε κέρδη και τα μοίραζε στους μετόχους της) και απ’ τις άμεσες ή έμμεσες επιδοτήσεις από το κράτος (στα περισσότερα συμβόλαια του τρίτου κόσμου, ένα ποσοστό κερδών είναι εγγυημένο από το κράτος).
- Πάγωμα των επενδύσεων σε υποδομές. Τα συμβόλαια που υπογράφτηκαν σε όλο τον κόσμο είναι όμορφα σαν παραμύθια και οι επενδύσεις στα δίκτυα είναι το πιο μεγάλο απ’ όλα. Στη μυθολογία της αγοράς, η εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στις υπηρεσίες έχει ταυτιστεί με χρήμα που ρέει στις υποδομές (σε αντίθεση με το δημόσιο, όπου η γραφειοκρατία και η κακοδιαχείριση καταναλώνουν την μερίδα του λέοντος απ’ τα διαθέσιμα κεφάλαια). Η αλήθεια είναι βέβαια πως σ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 από το σύνολο των παγκόσμιων επενδύσεων σε υποδομές μόνο το 5,4% αφορούσε το νερό. Ψίχουλα μπροστά σ’ αυτά που απαιτούνται όχι για την βελτίωση και επέκταση, αλλά ακόμη και για την καθημερινή λειτουργία και συντήρηση των δικτύων. Όπως δήλωσε κι ο εκτελεστικός διευθυντής της Saur:
Υπάρχει μια λανθασμένη εντύπωση πως κάθε δουλειά είναι καλή δουλειά και πως ο ιδιωτικός τομέας έχει απεριόριστα κεφάλαια... Όμως η κλίμακα των αναγκών ξεπερνάει κατά πολύ τις οικονομικές αντοχές και τη δυνατότητα ανάληψης ρίσκου του ιδιωτικού τομέα.
Οπότε; Γιατί δεν διαφημίζει την επιστροφή των δικτύων ύδρευσης στο δημόσιο, να απαλλαγεί η εταιρεία απ’ το ασήκωτο βάρος;
...
- Σύνδεση της αναδιάρθρωσης των αστικών δικτύων με την διαπραγμάτευση του εξωτερικού χρέους. Παρ’ όλη την παραφιλολογία των think tanks για τους λόγους της τεράστιας εξάπλωσης των ιδιωτικοποιήσεων, η αλήθεια είναι ότι οι εταιρείες νερού έκλεισαν τα συμβόλαιά τους χάρη στις πλάτες των μεγάλων πρωτοκοσμικών κρατών που δανείζουν και έχουν τον έλεγχο του δημόσιου χρέους στον τρίτο κόσμο. [3] Πρωτοπόρο κράτος στην πρακτική αυτή είναι η γαλλία, πράγμα που εξηγεί κιόλας τα πολυάριθμα συμβόλαια στην υποσαχάρια αφρική, παραδοσιακή σφαίρα επιρροής του Παρισιού.
- Επιδείνωση των συνθηκών δημόσιας υγείας. Ο έλεγχος κοστίζει, η απολύμανση κοστίζει, η επιδιόρθωση των βλαβών κοστίζει, το δωρεάν νερό απαγορεύεται, αλλά τα βακτηρίδια είναι τζάμπα και σε αφθονία. Μετά την ιδιωτικοποίηση στην αγγλία εμφανίστηκε τεράστια αύξηση των κρουσμάτων δυσεντερίας. Στη νότια αφρική το κόψιμο των παροχών νερού λόγω απλήρωτων λογαριασμών και η υποβάθμιση των δικτύων αποχέτευσης στις φτωχές περιοχές οδήγησε στη μεγαλύτερη επιδημία χολέρας στην ιστορία της χώρας. Στην Ατλάντα, μόνο το 2002, εκδόθηκαν πέντε επείγουσες προειδοποιήσεις για βρασμό του νερού πριν καταναλωθεί. Στο Οντάριο, μετά από αυτό που η τοπική κυβέρνηση ονόμασε “επανάσταση της κοινής λογικής”, διάφορες υπηρεσίες νερού ιδιωτικοποιήθηκαν. Όταν το 1999 μια μελέτη έδειξε ότι το 1/3 του νερού στο Οντάριο είναι μολυσμένο με Ε. coli, η κυβέρνηση απλά αφαίρεσε τον συγκεκριμένο μικροβιολογικό έλεγχο απ’ τον κατάλογο, και την επόμενη χρονιά κατάργησε εντελώς το πρόγραμμα ελέγχου της ποιότητας του νερού.
...
Κατά έναν τρόπο, υπερβολικό αλλά όχι αστήρικτο, η αναδιάρθρωση του τομέα της ύδρευσης / αποχέτευσης στις πόλεις, αυτό που πέτυχε είναι να βγάλει από το κέντρο αυτού του τομέα το ίδιο το νερό. Οι εταιρείες που ανέλαβαν τα συμβόλαια ιδιωτικοποιήσεων στα δίκτυα, έδρασαν ασχολούμενες με οτιδήποτε άλλο εκτός από το νερό. Ή, πιο σωστά, ασχολήθηκαν με οτιδήποτε αφορά το νερό στην τιμολογημένη του διάσταση. Συμπίεση του κόστους, αυξήσεις τιμών, απολύσεις, συναλλαγματικά παιχνίδια, απάτες, εγκατάλειψη των υποδομών, όλα αυτά που είναι η πραγματική ζωή των επιχειρήσεων... Σ’ όλο τον κόσμο οι ιεραπόστολοι της αγοράς περιορίστηκαν στη βασική για το εμπόριο δραστηριότητα: τοποθέτηση μετρητών κατανάλωσης (ρολογιών) εκεί που δεν υπήρχαν, έκδοση μετοχών και έκδοση / είσπραξη λογαριασμών.
η αγγλική περίπτωση
Η ιδιωτικοποίηση των αστικών δικτύων ύδρευσης / αποχέτευσης είναι η πιο διάσημη περίπτωση απ’ όλες και ταυτόχρονα η μεγαλύτερη στην αγγλική ιστορία. Το 1988 η κυβέρνηση της Θάτσερ μετέτρεψε τους 10 περιφερειακούς οργανισμούς ύδρευσης της αγγλίας και της ουαλίας σε εμπορικές επιχειρήσεις. Τα δέκα νέα ιδιωτικά μονοπώλια απ’ την αρχή τους στηρίχτηκαν σε μεγάλες άμεσες και έμμεσες κρατικές επιδοτήσεις. Διαγράφτηκαν όλα τα χρέη των οργανισμών πριν ιδιωτικοποιηθούν - 8 δισ. δολάρια. Η κυβέρνηση επιχορήγησε τις εταιρείες με 2,6 δισ. δολάρια... Τα πρώτα χρόνια οι αυξήσεις στις τιμές ξεπέρασαν το 50% και μέχρι το 1997 οι δέκα εταιρείες εμφάνιζαν αύξηση της κερδοφορίας ως και 147%. Με περιθώρια κέρδους τρεις και τέσσερεις φορές μεγαλύτερα απ’ την γαλλία ή τη γερμανία, γρήγορα η Suez, η Vivendi και η RWE μπήκαν στη βρετανική αγορά.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι αυξήσεις στις τιμές προκάλεσαν ένα αυξανόμενο ρυθμό στις διακοπές παροχής νερού, και μέχρι το 1994 σχεδόν 20.000 νοικοκυριά είχαν αποσυνδεθεί από το δίκτυο. Αυτό, με τη σειρά του, οδήγησε στην αύξηση των κρουσμάτων δυσεντερίας σχεδόν σε όλες τις μεγάλες αστικές περιοχές. Όταν οι διακοπές για απλήρωτους λογαριασμούς έφτασαν ένα κρίσιμο μέγεθος, οι εταιρείες εφάρμοσαν το μέτρο των “προπληρωμένων ρολογιών” για τα νοικοκυριά που αδυνατούσαν να πληρώσουν τον τακτικό λογαριασμό. Τα ρολόγια αυτά παρείχαν νερό μόνο εφόσον οι χρήστες είχαν προπληρώσει ένα ποσό χρεωμένο σε πλαστική κάρτα. Όταν η κάρτα άδειαζε, το ρολόι διέκοπτε την παροχή. Οι εταιρείες ονόμασαν αυτές τις διακοπές “αυτο-αποσυνδέσεις”. Μέχρι το 1996 πάνω από 16.000 τέτοιοι μηχανισμοί είχαν εγκατασταθεί σε αγγλικά σπίτια. Τελικά αποσύρθηκαν, όταν οι οργισμένες αντιδράσεις των “αυτο-αποσυνδεμένων” ανάγκασαν την κυβέρνηση να ψηφίσει την απαγόρευσή τους. Λίγο καιρό αργότερα βέβαια οι εταιρείες μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τους ίδιους μετρητές στη νότια αφρική.
...
Έξι χρόνια μετά την ιδιωτικοποίηση, έχει αυξηθεί η αποδοτικότητα; Ρωτήστε τους εκατοντάδες που δεν μπορούν να ποτίσουν τα λουλούδια τους. Έπεσαν οι τιμές; Ρωτήστε τα εκατομμύρια που οι λογαριασμοί τους έχουν διπλασιαστεί. Ανταγωνιστικότητα; Ούτε κατά διάνοια, εκτός αν συγκρίνουμε με το Perrier.
Έτσι σχολίαζε τα επιτεύγματα της αγγλικής ιδιωτικοποίησης η Wall Street Journal, το 1994 - ακόμα κι αυτή... Η Daily Mail θα κάνει μια περιεκτική σύνοψη:
Η βιομηχανία νερού έχει μετατραπεί στη μεγαλύτερη κλοπή στη Βρετανία. Οι λογαριασμοί του νερού, τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για τη βιομηχανία, έχουν εκτοξευτεί. Και οι διευθυντές και οι μέτοχοι των δέκα μεγαλύτερων εταιρειών νερού της Βρετανίας μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τη θέση τους ως μονοπωλιακοί προμηθευτές, για να φέρουν σε πέρας την μεγαλύτερη ενέργεια εγκεκριμένης ληστείας στην ιστορία μας. (Ιούλιος 1994)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 - Μ’ αυτό δεν εννοούμε να υποτιμήσουμε την σημασία των ιδιωτικοποιήσεων άλλων βασικών υποδομών. Θυμίζουμε μόνο την πραγματικότητα.
[ επιστροφή ]
2 - Και οι δύο έχουν τη νομική μορφή ανώνυμης εταιρείας, όπου το κράτος έχει την πλειοφηφία των μετοχών. Στη Θεσσαλονίκη μέτοχος της ευαθ είναι και η γαλλική Suez, που φέρεται να θέλει την πλειοψηφία του “πακέτου”. Σε κάθε περίπτωση, με την μία ή την άλλη μορφή, στο κόλπο θα μπουν και οι ντόπιες εργολαβικές εταιρείες, επειδή στα αστικά δίκτυα ύδρευσης / αποχέτευσης υπάρχουν πολλές “δουλειές” για δαύτες...
[ επιστροφή ]
3 - Όταν γράφαμε αυτά δεν υπήρχε ζήτημα “ελληνικού δημόσιου χρέους”... Εν τω μεταξύ υπήρξε...
[ επιστροφή ] |
|
