χαμηλό πολιτιστικό κεφάλαιο...

υψηλή ποιότητα κοινωνικών επαφών...

οι (κοινωνικές) τάξεις α λα βρετανία

Η αγγλική καπιταλιστική κοινωνία είναι απ’ αυτές που είναι ανοικτά και δημόσια παραδεκτό πως είναι ταξικά διαστρωματωμένη. Μπορεί να φταίει που εκεί δεν υπάρχει μια τέτοια πύκνωση “επαναστατών” και λοιπών διανοούμενων κάθε είδους και συνομοταξίας που να έχει καταλήξει στο σοφό συμπέρασμα περί ανυπαρξίας της εργατικής τάξης· μπορεί να φταίει η “υπανάπτυξη”· ποιος ξέρει;
Το περασμένο Απρίλη (του 2013) το bbc παρουσίασε την πιο πρόσφατη, μεγάλης κλίμακας κοινωνιολογική έρευνα, για τις τάξεις στην αγγλία· και την κατανομή του πληθυσμού σ’ αυτές. Η επεξεργασία έγινε από εννιά μέλη της βρετανικής κοινωνιολογικής ένωσης, με όλες τις προδιαγραφές “εγκυρότητας” και “επιστημονικότητας”. Ξεκίνησε στις 26 Γενάρη 2011 και τέλειωσε τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς, συγκεντρώθηκαν (μέσω διαδικτύου) στοιχεία που δόθηκαν εθελοντικά από 161.458 άτομα (56% άντρες - 43% γυναίκες), ήταν εξαιρετικά άνιση από γεωγραφική σκοπιά (το 86% ζουν στην αγγλία έναντι 8% στη σκωτία, 3% στην ουαλλία και 1% στη βόρεια ιρλανδία) και ήταν ακόμα πιο άνιση από “φυλετική” άποψη: το 90% δήλωσε “λευκός / η”. [1] Το πιο σημαντικό για εμάς (από ιδεολογική και όχι μόνο άποψη) ήταν πως αυτή η έρευνα ήταν απόλυτα συνεπής με τις νεοφιλελεύθερες προδιαγραφές: προκειμένου να προσδιοριστεί η ταξική θέση καθενός / καθεμιάς απ’ αυτούς / αυτές που συμμετείχαν στην έρευνα, υπήρχαν 3 ομάδες ερωτήσεων. Η πρώτη αφορούσε τα εισοδήματά τους, την αξία του σπιτιού τους και των αποταμιεύσεών τους, που προσδιορίστηκαν (απ’ τους ερευνητές) σαν οικονομικό κεφάλαιο. Η δεύτερη αφορούσε τα πολιτιστικά ενδιαφέροντά τους και τις ανάλογες δραστηριότητές τους, που προσδιορίστηκαν σαν πολιτιστικό κεφάλαιο. Η τρίτη ομάδα ερωτήσεων αφορούσε τον αριθμό και το είδος των “ανθρώπων κύρους” που γνωρίζουν, και αυτό συνιστούσε το κοινωνικό κεφάλαιο καθενός και καθεμιάς. Η κοινωνική ταξική θέση (σύμφωνα με το μοντέλο των κοινωνιολόγων...) προέκυψε απ’ την διαβάθμιση αυτών των 3 “κεφαλαίων” και, φυσικά, απ’ τον συνδυασμό τους.
Στην εισαγωγή της δημοσίευσης της έρευνας και των αποτελεσμάτων της, οι δαιμόνιοι κοινωνιολόγοι γράφουν:

Την τελευταία δεκαετία, έχει εκδηλωθεί έντονη ανανέωση του ενδιαφέροντος για ανάλυση των κοινωνικών ταξικών ανισοτήτων, που οφείλεται σε όλο και περισσότερα στοιχεία εντεινόμενων κοινωνικών ανισοτήτων, ειδικά σε ότι αφορά τον πλούτο και το εισόδημα, αλλά και σε διάφορους αριθμητικούς κοινωνικούς και πολιτιστικούς δείκτες, όπως ο ρυθμός θνησιμότητας, η πρόσβαση στην εκπαίδευση, η κατάσταση του κατοικείν και οι μορφές της συμμετοχής σε δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου. Από θεωρητική άποψη αυτό το ενδιαφέρον έχει επηρεαστεί απ’ την καθιέρωση, εκ μέρους του Pierre Bourdie, ενός μοντέλου αναγνώρισης των τάξεων που δεν συνδέεται μόνο με τις ανισότητες της απασχόλησης, αλλά αποτελεί έναν συνδυασμό αλληλεπίδρασης μεταξύ οικονομικού, κοινωνικού και πολιτιστικού κεφάλαιου. Αυτή η τάση, που μερικές φορές ονομάζεται “πολιτιστική ταξική ανάλυση” έχει γονιμοποιηθεί από φεμινιστικές επιδράσεις, έτσι ώστε να προκύπτουν πολυδιάστατες προσεγγίσεις στην ανάλυση της [κοινωνικής] διαστρωμάτωσης.

Ήδη αυτή η εισαγωγή (και επόμενα σημεία της έκθεσης) στηρίζονται στη βεβαιότητα πως είναι αρμοδιότητα των κοινωνιολόγων να προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά (αλλά, όπως θα δούμε στη συνέχεια) και τον αριθμό των κοινωνικών τάξεων. Φυσικά ο μόνος που θα τους κατέστρεφε αυτή τη σιγουριά θα ήταν η ίδια η τάξη μας, στο βαθμό που αυτοπροσδιοριζόταν· κάτι που δεν θα συνέβαινε “κοινωνιολογικά”, αλλά πολιτικά / πολεμικά. Όμως υπάρχει κάτι που μπορούμε να το σχολιάσουμε από τώρα (και στη συνέχεια, με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας). Η συγκεκριμένη 3-διάστατη και κάθε άλλη “πολυδιάστατη” ανάλυση της ταξικής διαστρωμάτωσης, που εισάγει μέτρα του είδους “πολιτιστικό κεφάλαιο” και “κοινωνικό κεφάλαιο”, τι αποτελέσματα θα έδινε άραγε πριν 1 ή 1,5 αιώνα; Γιατί εάν μπορεί να υπάρξει κάποιου είδους ποσοτικοποίηση όταν πρόκειται για το “γενικό ισοδύναμο”, δηλαδή το χρήμα, θεωρούμε αδύνατο να υπάρξει τέτοια σε ζητήματα όπως “πολιτισμός” ή “κοινωνικές σχέσεις”. Αντίθετα, προϋποτίθεται μια ορισμένη ιδεολογία στην αναγνώριση εκείνου ή του άλλου “πολιτιστικού αγαθού” (και στη μη αναγνώριση μιας τρίτης ή τέταρτης πράξης σαν πλούτου), όπως άλλωστε και στην αναγνώριση εκείνου ή του άλλου “αγαθού κοινωικών σχέσεων”. Και αυτή η ιδεολογία είναι προκαταβολικά αντιεργατική: δεν θα μπορούσε (και δεν θα ήθελε) να αναγνωρίσει, για παράδειγμα  (ευτυχώς, εδώ που τα λέμε!) την rap μουσική σαν “πολιτιστικό κεφάλαιο”· όχι, σίγουρα, πριν την ανακαλύψεη η Deborah Harry, και οπωσδήποτε όχι πριν γίνει εμπόρευμα. Με την ίδια έννοια δεν θα μπορούσε και δεν θα ήθελε (και πάλι ευτυχώς!) να υπολογίσει σαν “κοινωνικό κεφάλαιο” τις σχέσεις στο εσωτερικό των κοινοτήτων.
Αυτές οι παρατηρήσεις είναι απαραίτητες. Η κοινωνιολογική ερευνητική επιστημοσύνη, όπως συμβαίνει και σ’ όλες τις άλλες ερευνητικές επιστημοσύνες, βρίσκει στο τέλος της αυτό ακριβώς που έψαχνε ανομολόγητα απ’ την αρχή. Δεν πρόκειται για την κοινή ιδέα περί χειραγώγησης των ερευνών, αλλά για μια διανοητική κατάσταση λίγο πιο σύνθετη αλλά ωμή στο τέλος της: οι ιδεολογικές συντεταγμένες κάθε είδους ερευνητών προκαθορίζουν το τι και πως θα ερευνήσουν, διαμορφώνοντας το αποτέλεσμα. Στην περίπτωση της έρευνας του bbc για την ταξική διαστρωμάτωση στην αγγλία ο προκαθορισμός είναι ολοφάνερος στους όρους “πολιτιστικό κεφάλαιο” και “κοινωνικό κεφάλαιο” - αυτό, για να μην μιλήσουμε για το “οικονομικό κεφάλαιο”. Γιατί όχι πολιτιστικός πλούτος και κοινωνικός πλούτος· κι ακόμα καλύτερα γιατί όχι πολιτιστικό έργο ή σχέσεις και κοινωνικό έργο ή σχέσεις; Γιατί οπωσδήποτε “κεφάλαιο”; Αυτή η (λεπτή ή χοντροκομμένη, ανάλογα με τα κριτήρια του καθενός) μετονομασία είναι ένας σίγουρος δείκτης του τι έψαχνε να βρει, εκ των προτέρων, η συγκεκριμένη έρευνα: οτιδήποτε που, σε συνθήκες εντεινόμενων ανισοτήτων, θα στήριζε μια αναπαράσταση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης φιλική προς τις καπιταλιστικές νόρμες, τέτοια που να ταιριάζει όχι στο (υπερβολικό) “όλα είναι τέλεια”, αλλά σίγουρα στο “καλούτσικα είναι τα πράγματα, μη φρικάρετε”. Δουλεύεις για σκατά λεφτά απεριόριστες ώρες; Ντάξει - αλλά μήπως έχεις πολιτιστικά ενδιαφέροντα και κοινωνική ζωή; Μήπως, όποτε μπορείς, ασχολείται με την μουσική, το θέατρο, τον χωρό, τις βίντεο τέχνες; Μήπως μαγειρεύεις για σένα και τους φίλους σου; Αν ναι, τότε μην ανησυχείς· δεν είσαι χάλια...

Με βάση τις 161.480 απαντήσεις που μάζεψε ηλεκτρονικά το bbc, οι εννιά κοινωνιολόγοι διαμόρφωσαν 7 (εφτά) “κοινωνικές τάξεις” - στην αγγλία. Θα μπορούσε κάποιος (εμείς δηλαδή) να υποστηρίξει ότι αυτός ο αριθμός ήταν ο μέγιστος που θα μπορούσε να προκύψει απ’ τον συνδυασμό 3 ομάδων κριτηρίων· οτιδήποτε παραπάνω θα γελοιοποιούσε την έρευνα και τους κοινωνιολόγους. Παρ’ όλα αυτά είναι μια υποθήκη για μελλοντικές παρόμοιες έρευνες που θα είναι πιο πολυ-παραγοντικές.
Οι τάξεις αυτές, μαζί με την περιγραφή τους και τα ποσοστά που τους αντιστοιχούν είτε στην ηλεκτρονική έρευνα (“μεγάλο δείγμα” - μ.δ.) είτε στην πόρτα - πόρτα (“περιορισμένο δείγμα”, π.δ.), είναι οι εξής:
α) Ελίτ: πολύ υψηλό οικονομικό κεφάλαιο (ειδικά αποταμιεύσεις), υψηλό κοινωνικό κεφάλαιο, πολύ υψηλό πολιτιστικό κεφάλαιο (μ.δ.: 22%, π.δ.: 6%)·
β) Καθιερωμένη μεσαία τάξη: υψηλό οικονομικό κεφάλαιο, υψηλό επίπεδο κοινωνικών επαφών, υψηλό διανοητικό και αναδυόμενο πολιτιστικό κεφάλαιο (μ.δ.: 43%, π.δ.: 25%)·
γ) Mεσαία τάξη τεχνικών: υψηλό οικονομικό κεφάλαιο, ποιοτικές αλλά ολιγάριθμες κοινωνικές επαφές, μέτριο πολιτιστικό κεφάλαιο (μ.δ.: 10%, π.δ.: 6%)·
δ) Νέοι ευκατάστατοι εργάτες: Σχετικά καλό οικονομικό κεφάλαιο, μέτρια ποιότητα κοινωνικών επαφών, μέτριο διανοητικό αλλά αναδυόμενο πολιτιστικό κεφάλαιο (μ.δ. 6%, π.δ. 15%)·
ε) Παραδοσιακή εργατική τάξη: Σχετικά χαμηλό οικονομικό κεφάλαιο εξαρτώμενο κυρίως απ’ την αξία της κατοικίας, λίγες κοινωνικές επαφές, χαμηλό διανοητικό και αναπτυσσόμενο πολιτιστικό κεφάλαιο (μ.δ.: 2%, π.δ.: 14%)·
στ) Ανερχόμενοι εργάτες υπηρεσιών: Σχετικά χαμηλό οικονομικό κεφάλαιο εξαρτωμενο κυρίως απ’ το οικογενειακό εισόδημα, μέτριες κοινωνικές επαφές, αναπτυσσόμενο πολιτιστικό κεφάλαιο αλλά χαμηλό διανοητικό (μ.δ.: 17%, π.δ.: 19%)· και
ζ) Πρεκάριοι: Χαμηλό οικονομικό κεφάλαιο και με τα χαμηλότερα επίπεδα στα άλλα δύο (μ.δ.: μικρότερο από 1%, π.δ.: 15%).
Οι αποκλίσεις στα ποσοστά μεταξύ των δύο “ερευνών” είναι τεράστιες, όμως υπάρχει κάτι άλλο που το θεωρούμε πιο σημαντικό. Άπαξ και κάποιος φτιάξει 7 (ή 17) “κοινωνικές τάξεις”, θα βρει κάποιους που να τις γεμίσουν. Για παράδειγμα, οι κατηγορίες [β] και [γ] θα μπορούσαν καλίστα να θεωρηθούν τμήματα της ίδιας τάξης, της μεσαίας. Και οι κατηγορίες [δ], [ε], [στ] και [ζ] τμήματα της ίδιας τάξης, της εργατικής. Ή το [δ] θα μπορούσαν να είναι μικροαστοί. Ή... Ούτως ή άλλως ποτέ καμία κοινωνική τάξη, όπως κι αν οριζόταν (κοινωνιολογικά ή πολιτικά), δεν ήταν ομοιογενής. Συνεπώς τι είναι αυτό που λέει η συγκεκριμένη έρευνα;
Υποστηρίζουμε πως εκείνο που λέει είναι η μέθοδός της που, υποτίθεται, επικυρώνεται απ’ τα αποτελέσματά της. Και η μέθοδος είναι η χρησιμοποίηση κριτηρίων “πολιτιστικού” και “κοινωνικού” είδους, με την έννοια του κεφάλαιου / περιουσιακών στοιχείων, έτσι ώστε να ονομαστεί κάποιου είδους διαστρωμάτωση. Μελλοντικά, σ’ αυτή τη λογική, θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν απ’ το “σεξουαλικό κεφάλαιο” μέχρι το “φαντασιωτικό κεφάλαιο” - γιατί όχι; Και οι κοινωνικές τάξεις να γίνουν μια 12άδα.
Αυτή η μέθοδος κατηγοριοποίησης μπορεί, με την σειρά της, να έχει προπαγανδιστική χρησιμότητα. Γιατί αφήνει να εννοηθεί πως το κυνήγι γνωριμιών “κύρους” ή εμπλοκής (και κατανάλωσης) σε πολιτιστικές δραστηριότητες σημαίνει (τουλάχιστον με όρους “κεφαλαίου”) κοινωνική / ταξική άνοδο, ακόμα κι αν η δουλειά, ο μισθός και οι σχέσεις εργασίας είναι χάλια ή επιδεινώνονται.
Σε άλλες εποχές μπορεί να μην χρειαζόταν μια κοινωνιολογική έρευνα για να προβάλει το “είσαι ό,τι καταναλώνεις”. Αλλά σε εποχές κρίσης η “επιστήμη” έχει καθήκοντα φύλακα· και πρέπει να το αποδεικνύει...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Προφανώς μια τέτοια έρευνα μόνο “αντιπροσωπευτική” δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί! Όπως παραδέχτηκαν ορισμένοι δημοσιογράφοι του bbc, το μόνο “αντιπροσωπευτικό” των συμμετεχόντων ήταν σε σχέση με το κοινό του bbc, και μάλιστα το ηλεκτρονικό κοινό. Για να διορθώσει την μονομέρεια, το bbc δέχτηκε να κάνει μια χωριστή έρευνα, με πρόσωπο - με - πρόσωπο ερωτηματολόγια, στα οποία απάντησαν 1026 άτομα, τον Απρίλιο του 2011. Για το κατά πόσον 1026 άτομα μπορούν να θεωρηθούν “αντιπροσωπευτικό δείγμα” για οτιδήποτε στην αγγλία, και επιπλέον ικανό “δείγμα” για να συμπληρώσουν / διορθώσουν τις απαντήσεις 161.000, ρωτήστε τους μάγους της στατιστικής. Η σύγκριση, πάντως, του “προφίλ” όσων ερευνήθηκαν, μεταξύ web έρευνας και face to face δείχνει (πέρα απ’ όλα τα υπόλοιπα) πως τα αποστελέσματα της ταξικής διαστρωμάτωσης στη βάση των 161.458 απαντήσεων είναι χρήσιμα μόνο για τους ξεσκολισμένους ιδεολόγους. Προσέξτε:
Οι μάνατζερ και οι ελεύθεροι επαγγελματίες ήταν στην web έρευνα από διπλάσιοι έως τριπλάσιοι όσων βρέθηκαν στο πόρτα πόρτα, κλασσικό “δείγμα” των 1026. Αντίθετα οι τεχνίτες, οι μισοειδικευμένοι, και οι ανειδίκευτοι ήταν από 4 έως 5 φορές λιγότεροι...
[ επιστροφή ]