σχέδιο Αθηνά: μισό ρέκβιεμ
για μια αποπροσανατολισμένη γενιά

Όταν οι σοφοί του υπουργείου παιδείας και θρησκευμάτων δεν φτιάχνουν “προγράμματα μαθητείας” κάνουν κάτι καλύτερο: κόβουν και ράβουν τον καμβά της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ο πιο πετυχημένος ανάμεσά τους είναι αυτός που σκέφτηκε το όνομα: “σχέδιο Αθηνά”. Ως γνωστόν η θεά της σοφίας γεννήθηκε απ’ το κεφάλι του πατέρα της. Το “σχέδιο Αθηνά” από που να γεννήθηκε; Απ’ την “ομάδα Δίας” ή απ’ το “σχέδιο Ξένιος Ζευς”;
Οι άμεσα θιγόμενοι, φοιτητές / φοιτήτριες ή πανεπιστημιακοί, έχουν πει τόσα πολλά (και κατ’ αρχήν εύλογα) κατά της υπουργικής σοφίας, ώστε περισσεύει να προσθέσουμε κάτι. Έτσι κι αλλιώς το “σχέδιο Αθηνά” έχει φτιαχτεί στην ίδια λογική μ’ εκείνη της συγχώνευσης των σχολείων ή της συγχώνευσης των νοσοκομείων. Απ’ το υπουργείο οικονομικών δηλαδή. Να κόψουμε έξοδα· και για να κόψουμε έξοδα θα πρέπει να... Μπορούμε, πάντως, να καγχάσουμε: αφού οι πανεπιστημιακοί “πείστηκαν” να εκλέξουν διοικητικά συμβούλια, κι αφού τα τ.ε.ι. έτρεξαν πρώτα και καλύτερα να δείξουν νομιμοφροσύνη, ύστερα... καταργούνται τ.ε.ι. Με το τσουβάλι. Καλά - κι αυτοί που εκλέχτηκαν να διοικήσουν; Τσάμπα η χαρά; Τσάμπα...
Υπάρχουν όμως, στο περιθώριο των αντιδράσεων, δύο ζητήματα που μόνο φαινομενικά είναι άσχετα και ασύνδετα. Το πρώτο: η συγχώνευση / κατάργηση / αναδιάταξη / εξοικονόμηση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση κάνει ένα παλιό αίτημα να μοιάζει παλαιολιθικό. Μιλάμε για την απευθείας, και χωρίς εξετάσεις εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση· σαν αναγνώριση και προέκταση του (κοινωνικού) δικαιώματος σε αναβαθμισμένες (και επαγγελματικά ανταλλάξιμες) γνώσεις και δεξιότητες, αλλά και σε μια υψηλότερου επιπέδου κουλτούρα. Πάει αυτό, πέθανε. Όμως παλαιολιθικό έχει γίνει και κάτι ακόμα, πιο πρόσφατο και διαφορετικής προέλευσης: τα πτυχία μας δεν έχουν αξία έχουν φωνάξει και ξαναφωνάξει (χωρίς, ίσως, να το πολυεννοούν) χιλιάδες φοιτητές και φοιτήτριες, σπουδαστές και σπουδάστριες (χώρια οι μεν από τους δε...). Αίφνης, μπροστά στον πραγματικό κίνδυνο της εξαφάνισης του ενός και του άλλου τμήματος, όλα τα πτυχία έχουν αξία! Σ’ αυτή τη βάση γίνεται η συνηγορία στον υπάρχοντα τριτοβάθμιο καταμερισμό, τόσο απ’ τους απειλούμενους που σπουδάζουν, όσο και από τους απειλούμενους με ανεργία πανεπιστημιακούς. Σ’ αυτή τη βάση γίνονται και οι καταγγελίες κατά του “σχεδίου Αθηνά”. Μήπως συμβαίνουν και τα δύο μαζί; Μήπως, δηλαδή, και “τα πτυχία δεν έχουν αξία” (και τα ιδρύματα παράγουν μαζικά άνεργους / άνεργες που στην αγορά εργασίας πληρώνονται σαν “ανειδίκευτοι”) αλλά και “τα πτυχία έχουν αξία” επειδή εξασφαλίζουν παράταση χρόνου / parking σ’ όσους σπουδάζουν, κάποιο μισθό και κύρος (συχνά ο πρώτος περιορισμένος σε σχέση με το δεύτερο) σε όσους διδάσκουν, και εισοδήματα απ’ το εμπόριο κατοικίας, τροφής, μετακινήσεων και διασκέδασης σε όσους πουλάνε τα αντίστοιχα; Ίσως να είναι έτσι. Στον κβαντικό κόσμο το “είναι” και το “μη είναι” συνυπάρχουν πιθανολογικά...

Ωστόσο, αν η συμμαχία των θιγόμενων νεαρών (σπουδαστών ή φοιτητών) με τους καθηγητές τους είναι άλλη μια απόδειξη της συμφεροντολογικής σύγχυσης των πρώτων, η συμμαχία τους με δημάρχους, νομάρχες, παπάδες, και συνδέσμους ιδιοκτητών είναι τρισχειρότερη - με όρους (παρακαλούμε δώστε έμφαση) μη αξίας. Γιατί; Επειδή η πραγματική “αξία” με κριτήρια πολιτικά (με το “πολιτικά” δεν εννοούμε εξουσιαστικά) είναι η δυνατότητα να προκαλεί κανείς αντιθέσεις, και μάλιστα αντιθέσεις - με - προοπτική. Εάν χιλιάδες νεολαίοι, επειδή πνίγονται απ’ το δίκιο τους (κατ’ αρχήν ας το δεχτούμε), συμμαχούν με όποιον τους πετάει ένα σωσίβιο του κώλου, και μάλιστα ένα σωσίβιο που έχει να κάνει πολύ περισσότερο με την τσέπη του παρά με τα δίκαια των νεολαίων, τότε αποδεικνύονται ακίνδυνοι. Κι αν είναι ακίνδυνοι στο χάρτη των κοινωνικών αντιθέσεων, τότε είναι υποχρεωτικά ακίνδυνοι και απέναντι στην εξουσία (κυβέρνηση), ακόμα κι αν συγκεντρώνονται έξω απ’ το κοινοβούλιο ή το υπουργείο (παιδείας και θρησκευμάτων) κατά χιλιάδες. Ίσως να τους μην τους φαίνεται, αλλά οι σοφοί της ανθρωποδιοίκησης, μπορεί να είναι ανίκανοι για τα πάντα, είναι όμως ικανοί για το βασικό: να πιάνουν την “περιρρέουσα ατμόσφαιρα”, την ιδεολογία σα να λέμε, και να πατάνε πάνω της. Θέλετε - πτυχία - “με - αξία”, έτσι δεν είναι; σκέφτονται αυτοί οι σοφοί παιδείας και θρησκευμάτων, και ποιος θα τους πει “όχι, λάθος κάνετε;”. Ωραία - κι αν δεν σας τα δίνουμε εμείς (σαν κράτος) τι θα κάνετε; - θα πάτε αλλού, να τα αγοράσετε· κι ίσως, επειδή θα τα πληρώνετε, να νομίζετε ότι έχουν μεγαλύτερη αξία απ’ τα δικά μας, τα “δημόσια και δωρεάν”....
Που έχει λάθος αυτός ο συλλογισμός, ειδικά σήμερα; Πουθενά. Οι οικογενειακοί προϋπολογισμοί δυσκολεύονται πολύ να πληρώνουν τις “δημόσιες και δωρεάν” σπουδές μακριά απ’ το σπίτι. Ένας απ’ τους βασικούς λόγους που διάφορα περιφερειακά τμήματα (και όχι μόνο των τ.ε.ι.) είναι καταδικασμένα να μαραζώσουν, είναι τα οικονομικά ζόρια των οικογενειών στο να πληρώνουν νοίκια, διατροφή, μετακινήσεις, συν κάποιο στοιχειώδες χατζιλίκι. Η “επιστροφή στη μαμά” είναι μια αναγκαστική κίνηση, για οικονομικούς λόγους, για πάρα πολλούς και πολλές που βρίσκονται στην αγορά εργασίας (είτε δουλεύουν, είτε ψευτοδουλεύουν, είτε ψάχνουν). Το αντίστοιχο για τις ηλικίες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, το “δεν απομακρύνομαι απ’ την μαμά” δηλαδή, έχει στο πλάι και έναν οικονομικό υπολογισμό καθόλου αμελητέο. Τώρα: εάν οι τριτοβάθμιες (ή οι “μεταλυκειακές”) σπουδές εξακολουθούν να αποτελούν ζητούμενες για τις οικογένειες, η εξοικονόμηση πόρων απ’ το “το παιδί που μένει στο σπίτι” μπορεί να γίνει χορηγία για επί χρήμασι σπουδές. Σε κ.ε.κ., σε ι.ε.κ., σε διάφορες - τέλος πάντων - ιδιωτικές επιχειρήσεις που θα προσφέρουν το κάτι τις (υπό την μορφή πτυχίου) όχι μακρύτερα απ’ το σπίτι απ’ όσο ήταν το φροντιστήριο πριν. Μάλιστα η διαφορά (σπουδές “δημόσιες και δωρεάν” αλλά μακριά vs σπουδές “ιδιωτικές” αλλά μένοντας με την μαμά) μπορεί να είναι υπέρ του οικογενειακού προϋπολογισμού, ειδικά εάν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις “μεταλυκειακής” ή “τριτοβάθμιας” εκπαίδευσης, έχοντας επίγνωση της αγοράς, δεν ξεσαλώσουν.
Αυτό προωθεί το “σχέδιο Αθηνά”, αρχίζοντας απ’ το μαλακό υπογάστριο της “δημόσιας και δωρεάν εκπαίδευσης”, δηλαδή τα τ.ε.ι., όπου η σχέση μεταξύ του κόστους σπουδών μακριά απ’ το σπίτι και της “αξίας” του πτυχίου ήταν ήδη προβληματική. Την ακόμα πιο εκτεταμένη ιδιωτικοποίηση. (Το ίδιο κάνουν τα αντίστοιχα σχέδια στη δημόσια υγεία). Κι γι’ αυτό είναι εντελώς ακίνδυνη η συμμαχία που έχουν φτιάξει οι τωρινοί θιγόμενοι: οι σύμμαχοί τους (δήμαρχοι, παπάδες, τοπικοί οικονομικοί παράγοντες) είναι αυτοί που επωφελούνταν από την προηγούμενη φάση και μορφή της ιδιωτικοποίησης· την - ας την πούμε έτσι - “ιδιωτικοποίηση των παραφερνάλιων της τριτοβάθμιας”. Εάν συμμαχείς με τους επωφελούμενους της ιδιωτικοποίησης-προ σημαίνει ότι τα συμφέροντά σου τα αντιλαμβάνεσαι με τρόπο συμβατό με την ιδιωτικοποίηση· κι αν τα καταλαβαίνεις έτσι (πράγμα που ισχύει) τότε χρειάζεται μόνο ένα μικρό “σπρώξιμο” για να τα προσαρμόσεις αλλιώς.

Υπάρχει ένα δεύτερο ζήτημα, το οποίο αναλύει και παρουσιάζει (κυρίως μέσω θεματικών εκδηλώσεων) η συνέλευση του game over: όλο μαζί το κόλπο που λέγεται “εκπαιδευτικό σύστημα”, είτε στην ιδιωτική του εκδοχή είτε στην δημόσια, είναι ξεπερασμένο, χρεωκοπημένο, ξοφλημένο, στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του. Έχει ξεπεραστεί απ’ την τεχνική πλευρά της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης (τις “νέες τεχνολογίες”) και τις εντελώς διαφορετικές γνωσιολογικές προϋποθέσεις που έχει η χρήση αυτών των τεχνολογιών (παραπέμπουμε στο η ηλεκτρονική παιγνιδοποίηση της εκπαίδευσης σε άλλο σημείο του τεύχους). Η συνέλευση του game over συμπεραίνει τεκμηριωμένα κι αυτό: για όσο καιρό υπάρχει “αγορά”, δηλαδή οικογένειες διατεθειμένες να πληρώνουν για πτυχία του υπάρχοντος εκπαιδευτικού συστήματος, θα υπάρχουν και οι αντίστοιχοι έμποροι που θα τα πουλάνε - άσχετα με το αν πράγματι αυτά τα πτυχία εξασφαλίζουν πεντεσπάνι, τον άρτο τον επιούσιο, ή μόνο μια κορνίζα στον τοίχο.
Είναι λογικό. Εάν υπάρχουν ενδιαφερόμενοι να αγοράζουν σαμάρια (χωρίς να έχουν γαϊδούρια ή μουλάρια) ας πούμε για λόγους διακόσμησης, τότε κάποιοι θα πουλάνε σαμάρια. Τα μαγαζιά τους δεν θα είναι σαν τον παλιών σαμαρτζήδων· θα είναι σε στυλ “είδη δώρων”· και τα σαμάρια θα είναι πιο ακριβά από παλιά. Δεν υπάρχει πρόβλημα. Μπορεί οι κρατικές πολιτικές να δημιούργησαν μια “προσφορά” σπουδών που κούμπωνε με την “ζήτηση” των μικροαστικών και μεσοαστικών οικογενειών, αλλά εάν η “ζήτηση” συνεχίσει να υπάρχει, η “προσφορά” μπορεί να έρθει και από ιδιωτικές επιχειρήσεις. Στην πραγματικότητα, μια μειοψηφική μεν αλλά ευμεγέθης μάζα αγοραστών, ήδη αγοράζει εκεί.
Αλλά αυτό δεν έχει καμία σχέση με την “αξία” - εννοημένη σαν επείγουσες απαιτήσεις της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας. Το “σχέδιο Αθηνά” εκεί που δεν έχει δημιουργήσει εντάσεις και προβλήματα, είναι χαρακτηριστικό και απ’ αυτήν την σκοπιά. Κάποτε, για παράδειγμα, οι αρχιτεκτονικές σχολές στην ελλάδα ήταν δύο (σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη). Ακόμα και τότε, αυτές οι δύο παρήγαγαν πτυχία με συζητήσιμη αξία. Στη συνέχεια οι αρχιτεκτονικές σχολές έγιναν έξι (προστέθηκαν από μία στην Ξάνθη, στον Βόλο, στην Πάτρα και στα Χανιά), ενώ πρόκειται να δημιουργηθεί άλλη μία (στα Γιάννενα). Σύνολο επτά. Συν τις σχολές υπομηχανικών, γραφιστικών, σχεδίου, διακόσμησης σε τ.ε.ι. Συν τις ιδιωτικές σχολές. Συν μια μεγάλη κάμψη της οικοδομής που είχε ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα απ’ το 2010. Συν το (μέσω υπολογιστών) οριστικό ξεπέρασμα διάφορων “γνώσεων” που θεωρούνται εκ των ουκ άνευ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αυτού του είδους. Παρότι το στοιχειωδώς ορθολογικό από καπιταλιστική άποψη θα ήταν να έχουν κλείσει οι περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές (και νομικές, και ιατρικές...) εδώ και καιρό, το “σχέδιο Αθηνά” δεν αγγίζει εκεί, για διάφορους λόγους· ίσως επειδή αυτό θα γίνει αργότερα, και εν τω μεταξύ οι οικογένειες των φοιτητών και των φοιτητριών σ’ αυτές τις σχολές ανήκουν στη μεσαία και ανώτερη τάξη, και μπορούν να πληρώνουν ακόμα το “μακριά απ’ το σπίτι” - ως πλευρά της (ανύπαρκτης) “αξίας του πτυχίου”.
Το γεγονός ότι την ίδια εποχή που το γνωσιολογικό ξεπέρασμα του παλιού εκπαιδευτικού συστήματος γενικά και της τριτοβάθμιας βαθμίδας του στο μεγαλύτερο μέρος της ειδικά είναι όλο και περισσότερο ορατό δια γυμνού οφθαλμού, ένα υπουργείο παιδείας και θρησκευμάτων σκέφτεται πως θα σπρώξει περισσότερους απ’ την “περιφέρεια” αυτής της τριτοβάθμιας προς τις εκπαιδευτικές μπίζνες, είναι - ας το παραδεχτούμε - περισσότερο συνεπές (μέσα στον αχαλίνωτο οππορτουνισμό του) απ’ ότι οι αντιδράσεις εναντίον του. Κανονικά (αλλά ποιός το λέει αυτό το “κανονικά”;) οι “υπό κατάργηση” φοιτητές και σπουδαστές θα έπρεπε να καταλάβουν τα αντίστοιχα ιδρύματα, όχι σαν διαμαρτυρία και “πίεση”, αλλά για να τα χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι αλλιώς, σε μακρόχρονες διαδικασίες γνωσιολογικής και ιδεολογικής κριτικής. Κανονικά (αλλά ποιός το λέει αυτό το “κανονικά”;) αυτοί που νοιώθουν ότι πετιούνται στα σκοινιά θα έπρεπε να αρπάξουν την ευκαιρία για να καταστρέψουν το καναβάτσο “της αξίας των πτυχίων”. Κανονικά (αλλά ποιός το λέει αυτό το “κανονικά”;) η διάψευση - των - προσδοκιών θα έπρεπε να εκτραπεί σε θεωρητική και πρακτική κριτική των προσδοκιών· συμπεριλαμβανομένης μιας ανανεωμένης και αιχμηρής κριτικής στη σύγχρονη οικογένεια. Κανονικά (...) αυτοί στους οποίους λέγεται ότι “το φάντασμα της αξίας σας στην αγορά εργασίας θα το πληρώνετε ακριβά” θα έπρεπε να αναστηθούν αυτο-αξιοποιούμενοι συλλογικά, αντιθεσμικά, αντιεμπορευματικά, αντιεθνικιστικά.

Αλλά όχι. Όλα αυτά που ονομάζουμε “κανονικά” δεν είναι τέτοια. Είναι εντελώς αιρετικά. Κανονικό είναι να ευλογούν οι παπάδες και οι δήμαρχοι “τις αγωνίες των νέων”. Ε, μια παροιμία λέει: ό,τι τα σκατά και το φτυάρι. Που σημαίνει: ό,τι οι αγωνίες και οι ευλογίες...