replay: το βιοπληροφορικό κοινωνικό σώμα [*]

...
πληροφορία: από τη μηχανή στον οργανισμό

Η έννοια της πληροφορίας δεν εμφανίστηκε βέβαια στα τέλη της δεκαετίας του ‘70. Ήδη από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχε αρχίσει να αποτελεί σημαντικό παράγοντα στις πολεμικές επιχειρήσεις της αστικής κοινωνίας μέσω του αντι-αεροπορικού συστήματος που επινόησαν οι Wiener και Bigelow. Ο αμερικανικός στρατός αντιμετώπιζε το πρόβλημα της πρόβλεψης της κίνησης των όλο και ταχύτερων εχθρικών αεροπλάνων από τα αμερικανικά αντιαεροπορικά. Οι Wiener και Bigelow χειρίστηκαν το πρόβλημα αυτό ως ένα πρόβλημα όχι της προβλεψιμότητας των μηχανών αλλά της τυχαιότητας των ζωντανών οργανισμών. Προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα της επιτυχούς κατάρριψης των εχθρικών αεροσκαφών, οι δύο μαθηματικοί δεν έπρεπε μόνο να υπολογίζουν την μηχανική ευελιξία των οπλικών συστημάτων, αλλά και τις αντιδράσεις του πιλότου και του χειριστή του αντιαεροπορικού. Προκειμένου να το κάνουν αυτό εφάρμοσαν έναν κανόνα που είχαν οι ίδιοι διατυπώσει σχετικά με τα μηχανικά συστήματα, τον νόμο της ανάδρασης.
Βασισμένοι στην παραδοχή πως το ανθρώπινο νευρικό σύστημα λειτουργεί μέσω ενός συνδυαστικού συστήματος δοκιμής + λάθος = απόφαση / συμπεριφορά, οι Wiener και Bigelow, με την βοήθεια του φυσιολόγου Rosenbleth, διέπραξαν το πρώτο βήμα της κυβερνητικής. Θα μελετήσουν τις λειτουργίες του καρδιακού μυός (με όλη την συμβολικότητά του υπ’ όψιν) και τη δομική σχέση του με το νευρικό σύστημα του ανθρώπου. Παραλληλίζοντας του σπασμούς της επιληψίας με τους παλμούς της καρδιάς, και αποδεχόμενοι κατ’ ουσίαν αξιωματικά την δομική τους ταυτότητα, θα αποφανθούν πως και τα δύο συστήματα λειτουργούν βάσει ενός μοτίβου μηδενικής και υπάρχουσας παροχής ενέργειας. Ενός, δηλαδή, δυαδικού μοντέλου. Μέχρι τότε οι υπολογιστές λειτουργούσαν με ένα δεκαδικό σύστημα αποθήκευσης και οργάνωσης των αντικειμένων που περιείχαν. Η διατύπωση των κυβερνητιστών θα είναι εργαλειακή για την δυαδικοποίηση τόσο των υπολογιστικών μηχανών όσο και της ίδιας της αφήγησης περί της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το δυαδικό θεωρήθηκε αυτόματα το πλέον αξεπέραστα “οικονομικό” μοντέλο μέτρησης και υπολογισμού των συμπεριφορικών πιθανοτήτων.
Ο θρίαμβος της κυβερνητικής χαλιναγώγησης της τυχαιότητας ήταν τεράστιος ανάμεσα στους επιστημομικούς κύκλους. Σύντομα θα συνδυαστεί με το επικοινωνιακό μοντέλο του Σαννόν, ενός ερευνητή της τηλεφωνικής εταιρείας Μπελλ, ο οποίος θα διατυπώσει το 1947 την άποψη πως η πληροφορία είναι ένα σήμα ανεξάρτητο από το περιεχόμενό του, μια δυαδική αναμετάδοση. Οι θέσεις του Σαννόν θα συνδέσουν αμετάκλητα την έννοια της πληροφορίας με αυτή της επικοινωνίας. Η σχέση αυτή προβληματοποιούσε την ποιότητα της αναμετάδοσης των πληροφοριών η οποία θεωρούνταν ότι, κατά το τηλεφωνικό μοντέλο, παρεμποδίζεται και εκφυλίζεται από περιβαντολογικούς θορύβους και από την απόσταση που πρέπει να διανύσει. Σκοπός της κυβερνητικής θα γίνει ο βέλτιστος λόγος σήματος και θορύβου. Έτσι η πληροφορία ορίζεται όχι απλά ως μια κωδίκωση, αλλά ως μια επιτυχμένη αναμετάδοση κωδικπώσεων. Η πληροφορία ως επιτυχής αναμετάδοση του εαυτού της αποτελεί, βάσει της κυβερνητικής, το αντίθετό της και το αντίδοτο για την εντροπία. Ο υπολογισμός και η επικοινωνία μπορούν να δημιουργήσουν νησίδες τάξης μέσα σε ένα χαοτικό σύμπαν.
Οι ιδέες αυτές δεν θα αργήσουν να κυριαρχήσουν στον λόγο περί ζωής. Η συνεργασία φυσικών και βιολόγων μέσα στα πλαίσια της κυβερνητικής θα καταρρίψει τις όποιες επιφυλάξεις για δανεισμό μεταφορών και ιδιωμάτων από άλλους λόγους (ο Ζακ Μονό και ο Φρανσουά Ζακόμπ ήταν χαρακτηριστικά παραδείγματα). Αρχικά μεταφορικά, αλλά όλο και πιο κυριολεκτικά, οι μηχανισμοί σύνθεσης πρωτεϊνών θα θεωρηθούν μηχανισμοί μεταφοράς κληρονομικότητας, και όταν το 1951 ο Watson και ο Crick διατυπώσουν την αρχή της διπλής ελικοειδούς δομής του dna, ο δρόμος για την πληροφοριοποίηση του βιο-λόγου θα ανοίξει διάπλατα. Το 1961 ο Claude Mayr θα παρουσιάσει το μανιφέστο της βιοπληροφορικής στο “Αίτιο και Αποτέλεσμα”, όπου θα χαιρετήσει την έννοια του γενετικού κώδικα, που προωθείται από τον Μονό και άλλους, ως τη νέα αλήθεια της ζωής, και θα εισάγει σαν λογικό της αποτέλεσμα την έννοια του γενετικού προγράμματος. Ο Mayr υποστήριξε πως το dna συνιστά μια αλληλλουχία τεσσάρων στοιχείων, δηλαδή ένα τετραδικό σύστημα, που εύκολα μπορεί να αναχθεί όπως κάθε άλλη τετραδική αλληλουχία σε δυαδική, σε μια ακολουθία του 0 και του 1. Επίσης (υποστήριξε ο Mayr) κάθε πρόγραμμα ακολουθίας του κλασσικού υπολογιστή ανάγεται σε μια δυαδική σχέση. Έτσι (συμπεραίνει) οι γενετικοί καθοριστικοί παράγοντες λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που θα λειτουργούσε ένα πρόγραμμα υπολογιστή εγγεγραμμένο στο dna των γονιδίων. Πρόκειται, ασφαλώς, για ένα λανθασμένο συμπέρασμα, που όμως θα αποτελέσει σταδιακά το βασικό Παράδειγμα για τον νέο βιο-λόγο.
...

Η Τζωρτζίνα και ο Μίκαελ κρυμμένοι μέσα σε ψυγείο κρεάτων.
Μιά σκηνή απ’ το αλληγορικό “Ο Μάγειρας, ο Κλέφτης, η Γυναίκα του και ο Εραστής της”, του Peter Greenaway, 1989.

το γενετικό ισοδύναμο

Η πληροφοριοποίηση του κοινωνικού σώματος βασίζεται σε έναν λόγο αλήθειας ο οποίος εντοπίζει την εξήγηση, την πρόβλεψη και τον χειρισμό της παραγωγής και της κοινωνικής αναπαραγωγής σε ένα βιολογικό και λειτουργικό γενικό ισοδύναμο, η λειτουργία του οποίου είναι όμοια, αλλά όχι ταυτόσημη, με αυτή του χρήματος στο ηθικό και αξιακό σύστημα των ανταλλαγών. Βάσει του βιο-τεχνο-λόγου κάθε έμβιος ή κοινωνικός οργανισμός αποτελεί ένα σύστημα αυτο-οργάνωσης, δηλαδή ένα σύστημα που συνεχώς διαφορεοποιείται, και ως συνέπεια βελτιώνεται, εξελίσσεται μέσω της πρόσθεσης, της επεξεργασίας και της αναμετάδοσης πληροφοριών. Έτσι, κάθε ανθρώπινη πράξη, κάθε ομαδική συμπεριφορά, αποτελούν αποτελέσματα μιας απώτερης δομικής σχέσης μεταξύ δύο θεμελιακών πληροφορικών συστημάτων: της βάσης δεδομένων και του αλγοριθμικού λογισμικού.
Η έννοια της βάσης δεδομένων αποτελεί την δημόσια και πολιτικά προωθούμενη πλευρά του βιο-τεχνο-λόγου. Ως βάση δεδομένων ορίζεται μια δομημένη συλλογή πληροφοριών (storage) που οργανώνονται έτσι ώστε να είναι δυνατή η γρήγορη ανεύρεσή τους (retrieval). Δεν είναι, λοιπόν, απλά μια συλλογή δεδομένων. Είναι μια μετα-αφηγηματική αφήγηση σχετικά με τον οργανισμό και το κοινωνικό σώμα, μια νέα συμβολική μορφή, είναι ένας νέος τρόπος και τόπος δόμησης των εμπειριών και των πρακτικών μας. Η πολιτική οικονομία του database είναι η πολιτική οικονομία της μεγιστοποίησης της αποθήκευσης δεδομένων / πληροφοριών και της εργαλειακής οργάνωσής τους. Είναι, δηλαδή, κατά έναν τρόπο, αυτό που οι Ντελέζ και Γκουατταρί θα ονόμαζαν “το παρανόϊκό σκέλος” της καπιταλιστικης αναδιάρθρωσης, το σκέλος δηλαδή της συσσώρευσης, του ελέγχου, της επιτήρησης. Ένα παράδειγμα, όπως εκφράζεται στις βιοτεχνολογίες, είναι το σχέδιο για το ανθρώπινο γονιδίωμα (Human Genome Project), το οποίο πολλοί επιστήμονες θεωρούν άχρηστο και μη-αντιπροσωπευτικό του οργανισού αυτο-αναπαραγώμενου συστήματος. Αντίθετα, η έννοια του αλγοριθμικού λογισμικού αποτελεί την πλέον προωθημένη αφηγηματική τομή της βιοτεχνολογίας.
Η πολιτική του οικονομία αντιστοιχεί μάλλον στο σχιζοειδές σκέλος της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, δηλαδή στο επιθετικό, επεκτατικό και ριψοκίνδυνο παραγωγικό της σκέλος. Βάσει αυτού του μοντέλου ο κυτταρικός μηχανισμός παίζει τον ρόλο ενός προγράμματος διανομής δομών, ενός εξελισσόμενου ελεγκτή τάξης των βιοχημικών πληροφοριών σε σχέση με τους κρίσιμους επιγενετικούς παράγοντες.
Έξω από τις ακαδημαϊκές γαλαρίες, οι διαφορές και οι αποκλίνουσες ατζέντες των δύο τομέων είναι δύσκολο να εντοπιστούν. Και στο πεδίο της κοινωνικής αναπαραγωγής και της γραμματικής της, οι δύο τομείς συγκλίνουν τιςε διαφορές τους για να δημιουργήσουν ένα κοινό αξιακό πρότυπο, ένα νέο λόγο αλήθειας, τόσο σε σχέση με τους οργανικούς, όσο και με τους κοινωνικούς οργανισμούς. Το πρότυπο αυτό βασίζεται στην αντίστροφα ανάλογη σχέση των δεδομένων και των αλγοριθμικών λογισμικών, και θέτει ως βέλτιστο αποτέλεσμα της σύγκλισής τους ένα αυτο-αναπαραγόμενο σύστημα το οποίο λειτουργεί έχοντας όσο το δυνατόν περισσότερα δεδομένα και όσο το δυνατόν απλούστερο αλγόριθμο. Το κοινωνικό σώμα όσο και ο “φυσικός” οργανισμός αποτελεί κατά αυτόν τον πληροφοριοποιημένο βιο-λόγο ένα ανατροφοδοτούμενο σύστημα, μια συσσώρευση διαφορικών δυναμικών, ένα εξελικτικό δίκτυο του οποίου η δομή αλλάζει ανάλογα με την λειτουργία του.
Με άλλα λόγια, η βιο-πληροφορική αποτελεί μια νέα τεχνική υποκειμενοποίησης του κοινωνικού σώματος, της κοινωνικής αναπαραγωγής, η οποία εντοπίζει την διαδικασία, την αλλαγή ως μια εσωτερικά διεξαγόμενη και διαρθρωμένη συνθήκη, ως μια ταυτολογική ανάδραση. Έτσι αρνείται την ύπαρξη κάθε τι εξωτερικού, κάθε δυνητικής διαφοράς, κάθε άλλου προς το σύστημα της εξουσίας - γνώσης το οποίο παράγει. Ο μοναδικός εχθρός προς το κοινωνικό και οργανικό σφρίγος μπορεί να είναι η λανθασμένη κωδίκωση, η αμελής ή ατελής αποκωδίκωση, η ανεπαρκής ταχύτητα ή ρυθμός ανάδρασης μέσα στο αυτο-αναπαραγόμενο σύστημα. Από την εγκληματικότητα ως τον φόβο, από το sars μέχρι την ομοφυλοφιλία, από το πάχος μέχρι το ύψος, τα ελαττωματικά, ανεπιθύματα χαρακτηριστικά δεν αποτελούν πια αντικείμενα ενός παθιασμένου, αιματοβαμμένου, οδυνηρού, άγριου αγώνα, αλλά ενός ήπιου, ακριβολόγου, ντυμένα στα λευκά χειρισμού. Τα πάντα είναι θέμα όχι προσπάθειας αλλά γνώσης, δηλαδή ικανότητας επιλογής και επεξεργασίας πληροφοριών. Και έτσι, η άρνηση της ελαττωματικότητας και του ανεπιθύμητου της κάθε κοινωνικής αναπαραγωγής, η αμφισβήτηση του τρόπου παραγωγής των αξιακών στοιχείων μέσα στο κοινωνικό σώμα, ανακαλύπτει ότι στέκεται πια μόνη της σε ένα πεδίο μάχης το οποίο ο εχθρός έχει εγκαταλείψει εν γνώσει της επικείμενης ήττας του.
Η πληροφορία σαν γενικό ισοδύναμο των συμπεριφορών, των αξιών, του πλούτου, της σκέψης, της υγείας και της αρρώστιας, εξισώνει κάθε τι με την αφαίρεση της λειτουργίας κωδίκωσης και αναμετάδοσής του, κι έτσι εγκαθιδρύει σαν μοναδική αληθινή δράση, σαν μοναδική ελευθερία, την παραγωγή λόγων, διερευνήσεων, εντοπισμών, διαρθώσεων και ομολογών του οικουμενικού κώδικα και των επιμέρους συνδυασμών του.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

* Αποσπάσματα από την εισήγηση της ανοικτής συνέλευσης με θέμα σώματα την εποχή της βιοπληροφορικής, οργανωμένη από τα μητροπολιτικά συμβούλια, στις 11 Ιούνη του 2003, στην Αθήνα, στο εμπ.
[ επιστροφή ]