Επιτάχυνση

Είναι ένα απ’ τα “εκτός επικαιρότητας” (;) θέματα που μας ενδιαφέρει να θίξουμε (μελλοντικά: συχνά ο χρόνος δεν φτάνει να ξεφορτώσουμε την καμπούρα μας!...): χρόνος, ένταση και ταχύτητα στο σύγχρονο, αναδιαρθρούμενο καπιταλιστικό παράδειγμα (με άμεση επίδραση στην καθημερινότητά μας). Κάπως έτσι εντοπίσαμε την πιο κάτω συνέντευξη, που την ρίχνουμε στην αναγνωστική σας διάθεση όχι επειδή συμφωνούμε αλλά σαν “τροφή για σκέψη”.
Αυτός που κάνει τις ερωτήσεις είναι ένας απ’ τους διεθυντές σύνταξης (για τα “διεθνή”) της ιταλικής καθεστωτικής εφημερίδας La Stampa. Λέγεται Claudio Gallo. Αυτός που απαντάει λέγεται Hartmut Rosa, και είναι καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο Friedrich Schiller, στην Ιένα. Έχει γράψει διάφορα βιβλία για την επιτάχυνση, με τίτλους όπως: Αλλοτρίωση και Επιτάχυνση: προς μια Κριτική Θεωρία των Ρυθμών του Ύστερου Μοντερνισμού, ή Κοινωνία Υψηλών Ταχυτήτων, Κοινωνική Επιτάχυνση, Εξουσία και Μοντερνισμός.

C.G.: Η παγκοσμιοποίηση κατατρώει τον παγκόσμιο χώρο, αλλά στις μελέτες σας υποδεικνύεται ότι η μεταμοντέρνα κοινωνία κατατρώει επίσης και τον χρόνο. Είναι η κοινωνική επιτάχυνση αναγκαία ή είναι ένα “πετυχημένο” ατύχημα μέσα στη ροή της ιστορίας;

H.R.: Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Αυτό που προκύπτει είναι το γεγονός ότι στον μοντέρνο κόσμο, η κοινωνική επιτάχυνση έγινε αναγκαία. Οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να αναπαραχθούν, μπορούν να διατηρήσουν την κατάστασή τους μόνο εάν αναπτύσσονται, καινοτομούν και επιταχύνουν. Αυτό μπορείτε να το δείτε εύκολα στην οικονομία: εάν οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες μας δεν αυξάνουν, το σύστημα πέφτει σε κρίση και παρακμάζει. Χάνουμε δουλειές, κλείνουν επιχειρήσεις, πέφτουν τα έσοδα απ’ τους φόρους, τα συστήματα πρόνοιας συρρικνώνονται, και όλα αυτά προκαλούν πιέσεις και στο πολιτικό σύστημα. Κατά συνέπεια η επιτάχυνση και η ανάπτυξη είναι αναγκαιότητες στις σύγχρονες κοινωνίες, κι αυτό επειδή μπορούν να σταθεροποιούνται μόνο με δυναμικό τρόπο. Δεν υπάρχει σταθερότητα χωρίς επιτάχυνση.
Αλλά δεν συνέβαινε πάντα έτσι. Οι περισσότερες προ-μοντέρνες κοινωνίες ακολουθούσαν πιο στατικούς δρόμους σταθερότητας: αναπαράγονταν και διατηρούσαν την κατάστασή τους κρατώντας τα πράγματα όπως ήταν. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν επιτάχυναν ποτέ ή δεν έκαναν καινοτομίες, αλλά αυτό συνέβαινε τυχαία ή εξαιτίας κυκλικών πιέσεων ή αλλαγών. Δεν είχαν κάποια δομική ανάγκη για επιτάχυνση.

C.G.: Ζούμε σε μια κοινωνία ταχύτητας, όλα γίνονται όλο και πιο γρήγορα, και στον κόσμο μένει η αίσθηση ότι πρέπει να τα φέρει βόλτα με εντελώς απάνθρωπους ρυθμούς. Κατά την γνώμη σας αυτή η επιτάχυνση είναι μια αναπόφευκτη της σύγχρονης τεχνολογίας ή η “φιλοσοφία” της τεχνολογίας είναι μόνο μια έκφραση του τουρμποκαπιταλισμού, για τον οποίο “ο χρόνος είναι χρήμα” όπως το είχε πει ο Benjamin Franklin;

H.R.: Νομίζω ότι η τεχνολογία δεν είναι η αιτία της κοινωνικής επιτάχυνσης. Για μένα αυτό είναι καθαρό. Μάλλον το ανάποδο συμβαίνει: η σύγχρονη τεχνολογία αναπτύχθηκε - δημιουργήθηκε - εξαιτίας της έλλειψης του χρόνου στον μοντερνισμό. Μπορεί να το δει κανείς αυτό τόσο ιστορικά όσο και λογικά: οι περισσότερες τεχνολογίες μας βοηθούν να εξοικονομήσουμε χρόνο. Ακόμα περισσότερο: ο διακηρυγμένος στόχος όλων των σύγχρονων τεχνολογιών είναι η εξοικονόμηση χρόνου. Τα αυτοκίνητα, οι φούρνοι μικροκυμάτων ή τα τηλέφωνα είναι μηχανές που φτιάχτηκαν με σκοπό να κάνουν πιο σύντομες τις “φυσικές” διαδικασίες.
Λογικά, αυτό θα έπρεπε να έχει δημιουργήσει μεγαλύτερα αποθέματα χρόνου για όλους μας. Πάρτε το παράδειγμα του email: το να γράψεις και να στείλεις ένα email χρειάζεται τον μισό χρόνο του γραψίματος και της αποστολής ενός γράμματος. Κατά συνέπεια, εάν το γράψιμο και η αποστολή 10 γραμμάτων χρειάζεται μια ώρα ενώ το γράψιμο και η αποστολή 10 emails μόνο μισή, κερδίζεις την άλλη μισή ώρα. Αλλά που χάνεται αυτό το μισάωρο; Πώς συμβαίνει και τώρα έχουμε ακόμα λιγότερο χρόνο απ’ ότι πριν την εποχή των emails;
Η απάντηση είναι εύκολη. Δεν γράφεις ή διαβάζεις 10 emails στη θέση 10 γραμμάτων, αλλά 20, 30, ή 40. Όμως αυτό δεν είναι σφάλμα της τεχνολογίας, δεν είναι δομικό στοιχείο της λογικής της τεχνολογίας. Μάλλον οφείλεται στη γενικλη λογική ανάπτυξης και επέκτασης που επιταχύνει την κοινωνική ζωή, και δημιουργεί μια δίψα για μεγαλύτερη τεχνολογική ταχύτητα. Αυτή η λογική καθ’ εαυτή δεν προέρχεται απ’ την τεχνολογία, αλλά απ’ τον κοινωνικό ανταγωνισμό και την καπιταλιστική οικονομία.
Ιστορικά μπορεί κανείς να δει την ίδια συσχέτιση. Τον 17ο αιώνα οι άνθρωποι προσπάθησαν να επιταχύνουν τις κοινωνικές διαδικασίες ΠΡΙΝ τις τότε εφευρέσεις, όπως για παράδειγμα η ατμομηχανή. Προσπάθησαν, για παράδειγμα, να φτιάξουν όσο πιο ίσιους δρόμους γίνεται αντί για δρόμους με πολλές στροφές, ή επιχείρησαν να αλλάζουν τα άλλογα που έσερναν τις άμαξες πιο τακτικά, ώστε να είναι πιο φρέσκα και έτσι να μειωθεί η διάρκεια των ταξιδιών. Ή προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν καθρέφτες για να κάνουν πιο εύκολες τις επικοινωνίες μεγάλων αποστάσεων. Ήταν αυτή η δίψα για εξοικονόμηση χρόνου που τελικά πυροδότησε την βιομηχανική επανάσταση.

C.G.: Συνεπώς η εντατικοποίησή μας οφείλεται στο γεγονός ότι η ανάπτυξη των δυνατοτήτων είναι μεγαλύτερη απ’ τον ρυθμό επιτάχυνσης...

Η.R.: Στην πράξη, με κάθε καινούργιο κύμα τεχνολογικών καινοτομιών, μπορούμε να παρατηρήσουμε τον ίδιο “κύκλο επιτάχυνσης”. Εάν 10 emails χρειάζονται τον μισό χρόνο σε σχέση με 10 παλιά γράμματα, 20  emails χρειάζονται τον ίδιο χρόνο με τα 10 γράμματα, με το επιπλέον γεγονός όμως ότι τώρα πρέπει να σκεφτείς 20 διαφορετικούς παραλήπτες και αντικείμενα συζήτησης.
Αυτό από μόνο του είναι παράγοντας εντατικοποίησης: παρότι εξακολουθείς να χρειάζεσαι μια ώρα για την αλληλογραφία σου, τώρα έχεις να διαχειριστείς διπλάσιες “επικοινωνιακές πράξεις”. Όμως τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα. Κατά μέσο όρο τώρα γράφουμε ή διαβάζουμε 30 ή 40 ή ακόμα περισσότερα emails, εκεί που στο παρελθόν διαβάζαμε ή γράφαμε μόνο 10 γράμματα. Κατά συνέπεια, είτε πρέπει να ξοδέψουμε περισσότερο χρόνο στις επικοινωνίες μας είτε πρέπει να επιταχύνουμε ακόμα περισσότερο την σκέψη μας και την γραφή μας. Ο ρυθμός αύξησης των “καθηκόντων” μας είναι πάνω απ’ τον ρυθμό τεχνολογικής επιτάχυνσης, κι αυτό δημιουργεί στρες.
Το ίδιο συμβαίνει με τις μεταφορές. Φυσικά το αυτοκίνητο είναι αρκετά γρηγορότερο απ’ το άλογο ή το περπάτημα, ας πούμε 3 φορές γρηγορότερο. Ωστόσο, στη φάση που το αυτοκίνητο καθιερώθηκε σαν ένα κοινό μέσο μεταφοράς, οι αποστάσεις που πρέπει να κάνουμε για να πάμε στο σχολείο, για την δουλειά, για τις οικογενειακές υποχρεώσεις ή για την διασκέδαση, μεγάλωσαν τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό, και έχουν την τάση να μεγαλώσουν ακόμα περισσότερο. Ή πάρτε το παράδειγμα του πλυντηρίου ρούχων. Φυσικά και μας βοηθάει να εξοικονομήσουμε χρόνο. Αλλά απ’ την στιγμή που το χρησιμοποιούμε αλλάζουμε ρούχα καθημερινά. Τελικά, οι ρυθμοί της ανάπτυξης συνήθως είναι μεγαλύτεροι απ’ τους ρυθμούς της τεχνικής επιτάχυνσης, και για αυτό το λόγο ο χρόνος γίνεται όλο και πιο σπάνιος, παρά την αυξανόμενη ταχύτητα των μηχανών.

C.G.: Η επιτάχυνση των κοινωνικών αλλαγών στις Δυτικές κοινωνίες είναι άρρηκτα δεμένη με τις κυρίαρχες πολιτιστικές ιδέες του μοντερνισμού, σύμφωνα με τις οποίες κάθε αλλαγή είναι πάντα πρόοδος και κάθε αλλαγή γίνεται για χάρη της αλλαγής. Σ’ αυτό το πλαίσιο ποιά είναι η σημασία αυτού που αποκαλείς “Πολιτιστικό Κινητήρα”;

H.R.: Πολιτιστικός κινητήρας είναι αυτό που ονομάζω “η υπόσχεση της επιτάχυνσης”. Είναι σαφές ότι δεν είμαστε μόνο τα θύματα της ταχύτητας· την απολαμβάνουμε επίσης. Η ταχύτητα είναι συνδεδμένη με τις βασικές μας παραδοχές για την ελευθερία, για τον αυτοκαθορισμό και για την ευτυχία. Ειδικά είναι συνδεδεμένη με την βούληση του ξεπεράσματος εμποδίων και ορίων. Επιπλέον νομίζω ότι οι μοντέρνες κοσμικές κοινωνίες μετρούν την ποιότητα της ζωής με βάση τον πλούτο των εμπειριών· η ζωή, υπ’ αυτό το πρίσμα, μπορεί να οριστεί σαν το σύνολο των ήδη εμπειριών και των δυνατοτήτων που μπορούν να εξερευνηθούν και να αναπτυχθούν.
Λοιπόν, εάν υιοθετήσει κανείς αυτήν την πολιτιστική άποψη, μοιάζει προφανές ότι μπορεί να εμπλουτίσει την ζωή του ζώντας πιο εντατικά· εφόσον μπορούμε να διπλασιάσουμε τον αριθμό των εμπειριών και των δυνατοτήτων διπλασιάζοντας την ταχύτητα της ζωής ή των δραστηριοτήτων μας, η επιτάχυνση μοιάζει σαν διαρκής πρόκληση και αιώνια υπόσχεση. Τελικά, η επιτάχυνση μπορεί να είναι η κοσμική απάντηση της δυτικής κουλτούρας στο ερώτημα της μοίρας και του θανάτου: εάν καταφέρουμε να ζήσουμε αρκετά γρήγορα, ή, για να είμαι ακριβής, απεριόριστα γρήγορα, μπορούμε να πετύχουμε την “αιώνια ζωή πριν τον θάνατο”. Υπάρχουν αμέτρηρες ευκαιρίες και εμπειρίες ενώπιόν μας πριν πεθάνουμε. (Είναι άλλο θέμα, φυσικά, ότι αυτή η προσέγγιση βασίζεται σε έναν αριθμό συγχύσεων και αυταπατών).
Δεν είμαι βέβαιος κατά πόσον αυτό το στοιχείο του πολιτιστικού κινητήρα μετράει και στην Ασία. Εν πάσει περιπτώσει αυτό που είναι σημαντικό είναι η σχέση μεταξύ επιτάχυνσης και προόδου: ο μοντερνισμός δημιουργεί τις εμπειρίες της διακρούς αλλαγής και της κίνησης, και είναι απόλυτα ζωτικής σημασίας για τα άτομα να μπορούν να συλαμβάνουν αυτή την αλλαγή ή αυτή την κίνηση, καθώς κατευθύνεται, καθώς συνδέεται με την πρόοδο. Οπότε η επιτάχυνση καταλήγει να σημαίνει ότι η ζωή γίνεται καλύτερη.
Όμως εσχάτως οι αποκαλούμενες “αναπτυγμένες” Δυτικές κοινωνίες έχουν χάσει εντελώς αυτήν την προοπτική: εδώ οι άνθρωποι είναι πεπεισμένοι μεν ότι οι οικονομίες τους θα συνεχίζουν να αυξάνονται, ότι οι τεχνολογίες τους θα συνεχίσουν να υπηρετούν την επιτάχυνση, ότι οι αγορές θα συνεχίσουν να παρουσιάζουν καινοτομίες· όμως δεν συνδέουν πια όλα αυτά με την πεποίθηση ότι η ζωή θα γίνει καλύτερη. Θα υπάρχει πάντα σκληρός ανταγωνισμός, έλλειψη χρόνου, έλλειψη πρώτων υλών, και τα υπόλοιπα. Οπότε, η κυρίαρχη αίσθηση είναι η εξής: πρέπει να τρέχουμε όλο και γρηγορότερα, απλά για να μείνουμε στο ίδιο σημείο. Ο “αγώνας” δεν αφορά πια την επίτευξη ενός στόχου ή την βελτίωση της κατάστασής μας, γίνεται μόνο για να μην οπισθοχωρήσουμε, να μην πέσουμε στο χάος και στην κρίση.
Για παράδειγμα, για πρώτη φορά στην ιστορία του μοντερνισμού, οι γονείς δεν πιστεύουν πια ότι τα παιδιά τους θα ζήσουν καλύτερη ζωή - μάλλον φοβούνται ότι θα ζήσουν χειρότερα, κι αυτό παρά την επιτάχυνση. Αυτή είναι μια κρίσιμη αλλαγή προοπτικά. Για μένα αυτή είναι η στιγμή που ο μοντερνισμός μεταστρέφεται σε ύστερο μοντερνισμό.

C.G.: Δεν μπορούμε πια να κάνουμε αυτό που έκανε κάποτε ο Μακιαβέλλι, όταν χρησιμοποίησε τους Ρωμαίους σαν καθρέφτη της δικής του εποχής, μιας και το δικό μας παρόν, που αλλάζει τόσο γρήγορα, είναι τόσο διαφορετικό απ’ το παρελθόν μας: καταστρέφει, λοιπόν, η ταχύτητα την ιστορία;

H.R.: Κοίτα, νομίζω ότι κατ’ αρχήν η ταχύτητα δημιούργησε την ιστορία. Αναπτύξαμε μια αντίληψη της ιστορίας σαν ενός κινούμενου, μοναδικού υποκειμένου, όταν συνειδητοποιήσαμε ότι δεν συνέβαιναν μόνο τυχαία γεγονότα και καταστάσεις στον κόσμο, αλλά ότι η κοινωνία σαν τέτοια έδειχνε να μετακινείται και να αλλάζει προς κάποια κατεύθυνση. Αυτή η αίσθηση μπόρεσε να δημιουργηθεί μόνο όταν οι κοινωνικές αλλαγές άρχισαν να γίνονται τόσο γρήγορα ώστε να γίνονται αντιληπτές απ’ τις τρεις γενιές που ζούσαν μαζί. Αυτή η στιγμή ήρθε όταν η γιαγιά, μιλώντας στον εγγονό της, έλεγε ότι ο “κόσμος της” ήταν διαφορετικός απ’ τον “κόσμο του”. “Στην εποχή μου” θα μπορούσε να λέει “δεν ήταν καθόλου σωστό να χάνεις την λειτουργία της Κυριακής στην εκκλησία. Αλλά στην δική σου εποχή δεν υπάρχει θέμα”.
Περιγράφω την κατάσταση όπου οι κοινωνικές αλλαγές συνδέονται με τις σχέσεις και τις ανταλλαγές εμπειριών μεταξύ κοντινών γενεών. Ο ιστορικός Reinhart Koselleck έδειξε ότι αυτή η αίσθηση της ιστορικής κίνησης που έχει κάποια κατεύθυνση ανέτειλλε τον 18ο αιώνα. Εν πάσει περιπτώσει, η δική μου ανάλυση δείχνει ότι η “ιστορία” με αυτήν την έννοια, πεθαίνει τώρα, στον 21ο αιώνα. Γιατί τώρα έχουμε φτάσει σε μια κατάσταση που οι αλλαγές είναι έντονες μέσα στην ίδια γενιά, όπου οι γενιές δεν μπορούν να μιλήσουν πια για την “δική” τους εννόηση του κόσμου. Αντίθετα ο κόσμος αλλάζει κάθε δεκαετία, ή μάλλον, κάθε δυο χρόνια.
Πρέπει να υιοθετήσουμε αυτές τις συνθήκες διαρκούς αλλαγής. Σ’ αυτή τη διαδικασία χάνουμε την αίσθηση της κατεύθυνσης: οι αλλαγές είναι φρενήρεις αλλά δεν έχουν κάποια κατεύθυνση. Η ιστορία στέκεται ακίνητη στο μέσω αυτών των πολύ γρήγορων αλλαγών, υπάρχουν αλλαγές στην ατομική και στη συλλογική ζωή χωρίς εσωτερική ενότητα ή κατεύθυνση.

C.G.: Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είσαι αρνητικός απέναντι στις “ιδεολογίες της επιβράδυνσης” και ότι μάλλον προτιμάς να υποστηρίζεις ότι η επιβράδυνση είναι μια διαλεκτική συνέπεια της επιτάχυνσης;

H.R.: Στην πραγματικότητα κάθε κύμα κοινωνικής και τεχνολογικής επιτάχυνσης προκαλεί κάμποσο πολιτιστικό και πολιτικό σκεπτικισμό και αντίδραση. Κάποιοι για παράδειγμα διαμαρτυρήθηκαν άλλοτε πολύ έντονα για την χρήση του ατμοκίνητου τραίνου. Υποστήριζαν ότι κάτι τέτοιο όχι μόνο θα σκότωνε την κουλτούρα και την πολιτική, αλλά ότι θα αρρώσταινε τον κόσμο και ότι θα διέφθειρε την σκέψη του. Ακριβώς το ίδιο επαναλήφθηκε, για παράδειγμα, με την εφεύρεση της τηλεόρασης ή, αργότερα, με την εξάπλωση του υπολογιστή και τώρα των smartphones. Πάντα υπάρχουν ομάδες ανθρώπων που καλούν σε αντίσταση και απόρριψη - και πάντα αυτές οι ομάδες χάνουν.
Στα τέλη του 19ου αιώνα κάποιοι δανδήδες στο Παρίσι διαμαρτύρονταν για την ταχύτητα της τότε ζωής στις πόλεις. Παρόμοια, σήμερα, υπάρχουν κινήματα όπως το “αργό φαγητό”, ή η “αργή επιστήμη”, κλπ. Έχουν το νόημά τους, δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλά πολύ συχνά αυτά τα κινήματα παίζουν απλά έναν αντισταθμιστικό ρόλο: είναι μια πολυτελής ευχαρίστηση να μαγειρεύσεις και να απολαμβάνεις ένα δείπνο μια φορά την βδομάδα ή μια φορά τον μήνα, κάποια Κυριακή, ενόσω τις υπόλοιπες ημέρες η ζωή σου τρέχει. Οπότε ναι, κρατάω αποστάσεις από πολλά τέτοια κινήματα επιβράδυνσης.
Απ’ την άλλη, κατά την γνώμη μου, υπάρχουν δύο τουλάχιστον σύγχρονα κοινωνικά κινήματα τα οποία τα λαμβάνω πιο σοβαρά υπ’ όψη μου. Απ’ την μια σημαντικά τμήματα του αυτοαποκαλούμενου κινήματος “αποανάπτυξης”, που είναι πολύ περισσότερο σοβαρά και από θεωρητική άποψη φιλόδοξα σε σχέση με τις απλές “φολκλορικές” αντιδράσεις. Δείχνουν ότι το παιχνίδι της ταχύτητας έχει υψηλό κόστος για την οικολογία της γης και για την φυσική μας υγεία, και προσπαθούν να αναπτύξουν βιώσιμες μορφές “μετα-αναπτυγμένων” κοινωνιών.
Απ’ την άλλη μεριά, μοιάζει ότι υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός από “νεολαίους των ελίτ” που είναι εφοδιασμένοι με αρκετό κοινωνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο, αλλά αρνούνται να πάρουν θέσεις της ελίτ. Αρνούνται να γίνουν ceo ή τραπεζίτες ή επαγγελματίες ή πολιτικοί γιατί θεωρούν ότι αυτή η ζωή - ποντικών δεν αξίζει. Αυτό είναι, νομίζω, η μεγαλύτερη πρόκληση για την σημερινή καπιταλιστική ταχύτητα.

C.G.: Η παγκόσμια οικονομία φαίνεται να προωθεί πολύ αποτελεσματικά τις αντιλήψεις της για τον χώρο και τον χρόνο, αλλά δεν νομίζεις ότι η Ανατολή έχει ακόμα μια διαφορετικά αντίληψη για τον χρόνο;

H.R.: Είναι προφανές ότι οι Ασιατικές κουλτούρες έχουν εμπειρίες και αντιλήψεις περί χρόνου που είναι πολύ διαφορετικές απ’ την γραμμική, επιταχυντική λογική του Δυτικού, καπιταλιστικού χρόνου. Αυτές οι διαφοροποιημένες αντιλήψεις για τον χρόνο είναι, φυσικά, πολύ συχνά σχετισμένες με θρησκευτικές παραδόσεις. Η Κονφουκιανή, η Ταοϊκή, η Ινδουϊστική ή η Βουδιστική παράσταση για τον χρόνο είναι απαλλαγμένη απ’ την λογική της επιτάχυνσης και της αύξησης που είναι χαρακτηριστική της Δυτικής αντίληψης για τον χρόνο.
Ωατόσο, αυτό που μπορεί κανείς να παρατηρήσει, είναι ένα είδος “αποικισμού” αυτών των παραδοσιακών αντιλήψεων. Μοιάζει ότι αυτές οι παραδόσεις δεν μπορούν σε ικανό βαθμό να προσφέρουν βιώσιμες εναλλακτικές ή και αντιθέσεις στη λογική της επιτάχυνσης, αλλά μόνο ατομικά και συλλογικά αποθέματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο παγκόσμιο παιχνίδι της ταχύτητας. Αυτή η ύπαρξη πολιτιστικών αποθεμάτων μπορεί να τους δώσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στον αγώνα της ταχύτητας, αλλά στο τέλος, φοβάμαι, οι Ανατολικές κουλτούρες και αντιλήψεις πιθανότατα να καταδικαστούν στον κύκλο της επιτάχυνσης.
Μπορείς να το δεις αυτό ήδη απ’ την ταχύτητα στις Ασιατικές πόλεις, απ’ την τάση επιτάχυνσης στην παραγωγή, στην κυκλοφορία, στην επικοινωνία και στην κατανάλωση. Είναι φανερό ότι η επιτάχυνση είναι ακόμα μεγαλύτερη στις Ανατολικές χώρες σε σχέση με τις Δυτικές: εξελίξεις που χρειάστηκαν αιώνες στη Δύση γίνονται μέσα σε λίγα χρόνια στην Ανατολή. Κι έτσι, νομίζω, ότι οι Ανατολικές παραδόσεις θα βοηθήσουν στο να ξεπεράσουν την Δύση στους περισσότερους τομείς της ζωής, και να ηγηθούν στα ζητήματα ταχύτητας - αμφιβάλλω όμως απ’ την άλλη αν θα τους βοηθήσουν αυτές οι παραδόσεις να αντιστρέψουν την τάση και να επιβραδύνουν τον κόσμο.