“άυλος” καπιταλισμός;

Είναι μια κουβέντα που ακούγεται σε διάφορες συζητήσεις. Με την σοβαρότητα του αυτονόητου, του είδους “η γη είναι στρογγυλή”. Άυλος καπιταλισμός: μια “διαπίστωση” που σχετίζεται συνήθως με τις νέες τεχνολογίες (την πληροφορική κυρίως) και τους μετασχηματισμούς του καπιταλισμού εξαιτίας τους. Δεν ξέρουμε από που κατάγεται αυτή η βλακεία, κι αν πρόκειται για μια απ’ τις πολλές ιδεολογικές εισαγωγές που κάνουν διάφοροι για να πουλάνε μούρη, ή αν πρόκειται για σοφία που γεννήθηκε ταυτόχρονα σε διάφορα κεφάλια. Ωστόσο η ιδέα περί εξαΰλωσης του καπιταλισμού είναι (αποδεδειγμένα) εξαιρετικά επικίνδυνη, επειδή πηγαίνει αναγκαστικά πακέτο με την ιδέα περί άυλης εργασίας: και τα δύο μαζί, ο εξαϋλωμένος καπιταλισμός και η εξαϋλωμένη εργασία σκηνοθετούν (σύμφωνα με τους οπαδούς αυτών των “διαπιστώσεων”) μια εντελώς “καινούργια” κατάσταση, στην οποία de facto δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα “παλιά” αναλυτικά εργαλεία, όπως για παράδειγμα εκείνα που κατασκεύασε ο κυρ Κάρολος και βελτίωσαν / εξέλιξαν / διόρθωσαν διάφοροι μεταγενέστεροι.
Προκειμένου να κριτικάρουμε αυτήν την σοφία, θα αφήσουμε στην άκρη το πλέον προφανές επιχείρημα: όλες οι καινούργιες μηχανές (απ’ τους υπολογιστές έως τα κινητά τηλέφωνα, απ’ τους μαγνητικούς τομογράφους μέχρι τους αναλυτές dna, απ’ τα “έξυπνα” ναρκωτικά μέχρι τα ρομποτικά όπλα) είναι τόσο υλικές που δεν γίνεται περισσότερο. Υλικές, ας προσθέσουμε, με την “παραδοσιακή” έννοια του όρου: μπορείς να τις δεις δια γυμνού οφθαλμού, να τις πιάσεις, κλπ. Το ίδιο υλικά με την “παραδοσιακή” αντίληψη περί ύλης είναι και τα περισσότερα εμπορεύματα... Θα αρκούσαν λοιπόν αυτά και μόνον αυτά για να πεταχτεί η ιδέα περί εξαΰλωσης του καπιταλισμού και της εργασίας, μαζί με τις “έξυπνες” συνέπειές τους, εκεί που ανήκουν. Στα σκουπίδια.
Όμως οι οπαδοί των θεωρημάτων περί “εξαΰλωσης” έχουν (έτσι νομίζουν) τα δικά τους καλά χαρτιά. Το διαδίκτυο σαν κατάσταση (λένε) δεν είναι “άυλο”; Δεν υπάρχουν εμπορεύματα “άυλα” όπως, για παράδειγμα, η διασκέδαση; Ας δούμε λοιπόν την επάρκεια αυτών των ισχυρισμών.

Το γεγονός ότι ο καπιταλισμός αποικιοποίησε τα ηλεκτρόνια ή ακόμα και τα ατομικά υποσωματίδια, είναι κατ’ αρχήν γνωστό. Η λέξη “αποικιοποίησε” σημαίνει ότι έβαλε αυτά τα μικροσωματίδια “να δουλεύουν για λογαριασμό του”. Όσο για το “κατ’ αρχήν γνωστό”, αυτό ανάγεται (το αργότερο) στο πυρηνικό έγκλημα των αμερικάνων στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Είναι επίσης γνωστό ότι αυτά τα στοιχειώδη σωματίδια (της ύλης) δεν είναι ορατά δια γυμνού οφθαλμού· για την ακρίβεια (όσο κι αν ακούγεται πρωτοφανές) δεν είναι καθόλου ορατά, με κανένα μέσο και κανέναν τρόπο. Αυτό οφείλεται στους φυσικούς (υλικούς) περιορισμούς του ανθρώπινου ματιού, στα όρια των συχνοτήτων που τα ανθρώπινα οπτικά νεύρα μπορούν να “συλλάβουν” μετατρέποντάς τα σε “σήμα” (και άρα παράσταση, ερέθισμα). Τα στοιχειώδη σωματίδια (συμπεριλαμβανομένου του ηλεκτρόνιου) δεν είναι ορατά με την χρήση οποιουδήποτε μικροσκοπίου ή άλλης μηχανικής διάταξης, για τον λόγο που ήδη αναφέραμε: οι φυσικοί “βλέπουν” ορισμένες “συνέπειες” της ύπαρξης των ηλεκτρονίων και όχι τα ίδια.
Σε κάθε περίπτωση τα ηλεκτρόνια, τα πρωτόνια, τα νετρίνα ή τα μποζόνια, είναι ύλη! Για την ακρίβεια είναι Η ύλη, αφού αποτελούν την μοναδική σύσταση του χαρτιού και του μελανιού που κρατάτε, του εαυτού σας και των φίλων σας, των ρούχων και των επίπλων σας, των πάντων - είτε αυτά είναι ορατά απ’ τα μάτια μας είτε όχι. Ύλη είναι, αυτονόητα και από λογική άποψη αμετάκλητα, και η κίνηση των ηλεκτρονίων. Ο τρόπος, δηλαδή, που δουλεύουν οι (υλικότατοι) υπολογιστές και τα (υλικότατα) κινητά· αλλά, επίσης, ο τρόπος που δουλεύει το διαδίκτυο. Πέρα απ’ τα ορατά τμήματά του, στις “αόρατες” φάσεις του, το διαδίκτυο είναι αυτό: (υλικότατη) κίνηση (υλικότατων) ηλεκτρονίων, είτε μέσα από (υλικότατα) σύρματα είτε μέσα απ’ (υλικότατες) κεραίες εκπομπής και λήψης κυμάτων / σημάτων.  Με μια έννοια πρόχειρη αλλά όχι λαθεμένη, ο ψηφιακός κόσμος είναι ένα σύνολο καινοτόμων εφαρμογών στη βάση του ηλεκτρισμού. Τον κάνει αυτό “άυλο”;
Προφανώς οι οπαδοί της εξαΰλωσης (του καπιταλισμού, της εργασίας...) κάνουν δύο πράγματα ταυτόχρονα. Πρώτον, περιορίζουν τον καπιταλισμό (ή τις καινοτομίες του ή την αναδιάρθρωσή του) μόνο στα ψηφιακά κατορθώματά του. Αφήνουν δηλαδή στην άκρη το φαγητό που τρώνε, τα ρούχα που φοράνε, τα οχήματα που οδηγούν, τις συσκευές που χρησιμοποιούν, κλπ. Αυτή η διαχείριση είναι μια εκδοχή τεχνοφετιχισμού. Το δεύτερο (που κάνουν) είναι ότι χρησιμοποιούν έναν εξαιρετικά στενό (και λαθεμένο από κάθε πλευρά) ορισμό περί “ύλης”, περιορίζοντάς την μόνο σε ό,τι είναι ορατό. Αυτή η μανούβρα, φυσικά, βουλιάζει με απλές γνώσεις φυσικής γυμνασίου: η βαρύτητα και ο μαγνητισμός είναι “δυνάμεις” που σαν τέτοιες είναι “αόρατες” - μήπως είναι και “άυλες”; Όχι δα!

Υπάρχει, βέβαια, και το παράδειγμα της “διασκέδασης” - ή, για ορισμένους, της “γνώσης” της ίδιας. Σύμφωνα μ’ αυτήν την τερατώδη σοφία, η “γνώση” είναι άυλη, και συνεπώς ο καπιταλισμός - της - γνώσης είναι ένα εντελώς διαφορετικό πράγμα σε σχέση με τον καπιταλισμό των ψυγείων ή των παπουτσιών.
Απ’ όσο ξέρουμε ούτε ο καπιταλισμός ποτέ ούτε οποιοδήποτε άλλο σύστημα παραγωγής, οργάνωσης (ή/και εκμετάλλευσης) της εργασίας, κλπ κλπ, βασίζονταν δομικά στην “άγνοια”. Ούτε καν το θρησκευτικό δηλητήριο (του χριστιανισμού), που μπορεί μεν να συμβούλευε τους πιστούς να είναι βλάκες, όμως όλη η μεθοδολογία της “πειθούς” ήταν υλική, βασισμένη σε διάφορες γνώσεις των παπάδων. Λέμε ότι η “γνώση”, η “παραγωγή” της, η “εκμετάλλευσή” της, δεν είναι καινούργια ζητήματα στον καπιταλισμό. Το καινούργιο είναι ο γενικευμένος ταιηλορισμός της διανοητικής εργασίας, της σκέψης (άρα και των υποκειμενικών πλευρών του “γνωρίζω”) μέσω της πληροφορικής και της πληροφοριοποίησης. Αυτό είναι πράγματι κάτι επαναστατικό· καθόλου άυλο όμως, και καθόλου διαφορετικό στη βάση του απ’ τις προηγούμενες μορφές υπεξαίρεσης των εργατικών γνώσεων. Εν τέλει είναι αδύνατο η ανθρώπινη “γνώση” σαν πράξη και διαδικασία, να είναι άυλη, πρώτον επειδή απαιτεί ερεθίσματα (των αισθήσεων), και δεύτερον επειδή εμπλέκει υποχρεωτικά τους νευρώνες μας και τα εγκεφαλικά μας κύτταρα.
Όσο για την διασκέδαση, την απόλαυση, τα συναισθήματα; Μήπως αυτά είναι “άυλα” και μήπως, επιτέλους, ένας καπιταλισμός - των - αισθημάτων είναι “άυλος” κι αυτός; Τίποτα ψευδέστερο. Και δεν χρειάζεται καν να απευθυνθούμε στα θεωρήματα της νευρολογίας για να μάθουμε εάν τα συναισθήματά μας είναι υλικότατα ή όχι. Φτάνει και περισσεύει το γεγονός ότι έχουμε (ακόμα...) συναισθήματα: ξεκαρδιζόμαστε ή σπαράζουμε στο κλάμα, ανατριχιάζουμε ή παραλύουμε απ’ τον φόβο, “μας έρχεται το αίμα στο κεφάλι” απ’ τον θυμό, πονάμε (ακόμα και από “ψυχικές” αιτίες) και γαληνεύουμε, κλπ κλπ. Τα αισθήματά μας είναι το ίδιο μας το σώμα στη ζωντάνια του - τίποτα άυλο, λοιπόν, ούτε εδώ!

Όλα αυτά είναι εξαιρετικά προφανή έως κοινότοπα. Από που ως που, λοιπόν, τα θεωρήματα περί “άυλου” καπιταλισμού και “άυλης” εργασίας; Στην καλύτερη των περιπτώσεων αυτά τα θεωρήματα είναι προϊόντα μιας βαθιάς διανοητικής χρεωκοπίας· σκέψεων, δηλαδή, που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να καταλάβουν την μικροφυσική της καπιταλιστικής εξέλιξης και αποικιοποίησης, τις “μικρές κλίμακες” του καπιταλιστικού υλισμού. [1] Η βλακεία είναι η καλύτερη των περιπτώσεων.
Αλλά υπάρχει και χειρότερη. Ο δόλος. Η προσπάθεια, δηλαδή, να ξεκοπεί η εννόηση, η ανάλυση και η κριτική στον σύγχρονο καπιταλισμό απ’ τα ιστορικά θεωρητικά εργαλεία της μαχόμενης τάξης μας, και απ’ την ίδια την ιστορική εμπειρία των μαχών, των επιτυχιών και των αποτυχιών της. Η ακόμα πιο πρόστυχη ιδέα περί ανυπαρξίας της εργατικής τάξης και περί ενός “καπιταλιστικού μοντέλου” το οποίο δεν γίνεται να αποδιαρθρωθεί με όρους ταξικού ανταγωνισμού, συνορεύει με (και σε πολλές περιπτώσεις τροφοδοτείται από) την ιδέα της εξαΰλωσης. Τελικά (άλλοτε λένε και άλλοτε υπονοούν οι οπαδοί της εξαΰλωσης) είναι μάταιο να αντιμετωπίζει κανείς τον καπιταλισμό και το κράτος με υλιστικές μεθόδους. Η πρόταση είναι διάφορες φαινομενολογίες, διάφοροι “υπαρξισμοί” (του κώλου), διάφορες “ψυχολογίες”, και τα λοιπά.
Το τι έχουν πετύχει αυτές οι συμβουλές είναι βέβαια σαφές (τουλάχιστον σ’ εμάς, σαν αυτόνομους εργάτες) και καθόλου αόρατο ή άυλο: σύγχυση, σύγχυση, σύγχυση, ατελείωτη σύγχυση· σύγχυση που αξιοποιείται απ’ τα αφεντικά...

Όψεις του άυλου καπιταλισμού. Πάνω τμήμα του εσωτερικού της εγκατάστασης της coogle στην Οκλαχόμα. Κάτω η εγκατάσταση της google στην Ατλάντα. Μπορεί το σερφάρισμα στο διαδίκτυο να μοιάζει “άυλο”, αλλά αυτή η επιχείρηση έχει εγκαταστάσεις υπερυπολογιστών και υπερμνημών που είναι κανονικά εργοστάσια σε μέγεθος και υλικότητα  (κι όχι μόνον αυτές τις δύο των φωτογραφιών).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Σε μια πρώτη αναλυτική προσέγγιση που κάναμε μεταξύ 2000 και 2001, με τον τίτλο “τα αιχμάλωτα κύτταρα” (όλο το κείμενο υπάρχει στη βιβλιοθήκη του site του Sarajevo) μιλήσαμε μεταξύ άλλων για την πολιτική οικονομία του καρυότυπου· την (καπιταλιστική) αξιοποίηση, δηλαδή, της δομής των χρωματοσωμάτων οποιουδήποτε κυττάρου. Με την ίδια ακριβώς έννοια θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για την πολιτική οικονομία των υποατομικών σωματιδίων. Το σύνολο του καπιταλιστικού υλισμού επιδέχεται προλεταριακή υλιστική κριτική. Τέτοια κριτική επιδέχονται ακόμα και τα ιδεολογικά “νεφελώματα” που μυστικοποιούν και μυθοποιούν την καπιταλιστική εξέλιξη και αναδιάρθρωση - υποτίθεται “για καλό σκοπό”...
[ επιστροφή ]