καθήλωση (και παρακμή)

Ήτανε στραβό το κλίμα, τόφαγε κι ο γάιδαρος... Η πολιτική σημασία των (καπιταλιστικών) μηχανών και της χρήσης τους δεν ήταν ποτέ στην ελλάδα απ’ τα θέματα που ενδιέφεραν όσους κι όσες δήλωναν εχθροί - του - κράτους - και - του - κεφάλαιου. Δεν θεωρούνταν σοβαρό ζήτημα τους καλούς καιρούς - ακόμα λιγότερο τώρα που απ’ την υλική πραγματικότητα της κρίσης γίνεται αντιληπτό μόνο το χρηματικό μέρος της και τίποτα απ’ τα υπόλοιπα. Κι όμως. Αυτή η περιβόητη “κρίση” είναι μόνο η μια πλευρά της καπιταλιστικής πραγματικότητας όλων μας. Η άλλη μισή είναι η αναδιάρθρωση, μια διαδικασία δίδυμη με την κρίση, που εκτυλίσσεται διεθνώς εδώ και τρεις δεκαετίες. Αναδιάρθρωση του μοντέλου οργάνωσης (και υπεξαίρεσης) της εργασίας· αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων· αναδιάρθρωση του μηχανικού υποστρώματος του καπιταλισμού.
Η αξιολόγηση αυτής της τελευταίας αναδιάρθρωσης μπορεί να φωτίσει τμήματα των άλλων δύο. Δεν είναι τεχνολογικός ντετερμινισμός όπως θα νόμιζε κάποιος απρόσεκτος ή αδιάφορος. Στον 20ο αιώνα αποδείχθηκαν αρκετές δυο ή τρεις εφευρέσεις / μαζικές εφαρμογές, δυο η τρεις μηχανές με την ευρεία έννοια της λέξης, για να αλλάξουν μέσα σε μία ή δυο γενιές πολλές πλευρές της καθημερινής ζωής, της οργάνωσης και της κλοπής της εργασίας, της πολιτικής και της ηθικής. Ο ηλεκτρισμός... ο κινηματογράφος... το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Θα μπορούσαν να προστεθούν και άλλες. Η αναφορά είναι ενδεικτική του γιατί είναι ασυγχώρητη αφέλεια να παραγνωρίζει κανείς την σημασία αυτού του λέγεται “τεχνολογία” σε κάθε δεδομένη ιστορική περίοδο.
Δεν άλλαξαν συνήθειες, τρόποι κοινωνικής συσχέτισης, ήθη και έθιμα, με μια μονάχα συσκευή που έγινε καθολικά αποδεκτή εδώ και μιάμιση δεκαετία; Δεν άλλαξαν συνήθειες, τρόποι κοινωνικής συσχέτισης, ήθη και έθιμα, αλλά ακόμα και κρατικές πρακτικές, εξαιτίας του κινητού / ασύρματου τηλεφώνου; Τώρα έχει γίνει κοινότοπη πεποίθηση ότι, σχεδόν, δεν υπήρχε ζωή πριν το κινητό - ότι οι εποχές που δεν είχε ο καθένας αυτή την μαγική (και διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογικά) συσκευή και τις δυνατότητές της ήταν μισο-πρωτόγονες. Να προσθέσουμε τους προσωπικούς υπολογιστές και το διαδίκτυο; Να προσθέσουμε τα γνωστά (και λιγότερο γνωστά) θαύματα των βιοτεχνολογιών και των νανοτεχνολογιών; Ποιός είναι που βάζει το χέρι του στη φωτιά ότι “όλα είναι όπως πριν 20 χρόνια”; Κανένας. Όμως είναι πολλοί που νομίζουν ότι “όλα αυτά” είναι απλά και μόνο καινούργιες ευκολίες και καινούργιες απολαύσεις.
Πρόκειται, φυσικά, για την ομαλότητα του φετιχισμού: αναγνωρίζονται οι μηχανές σαν “δυνατότητες” όχι όμως και σαν τμήμα της καινούργιας (και υπό διαμόρφωση) καπιταλιστικής πολιτικής οικονομίας. Ωστόσο, με τις μηχανές να γίνονται όλο και πιο “έξυπνες” (η ευφυία τους αμφισβητείται όλο και λιγότερο, ενόσω η ανθρώπινη / κοινωνική βλακεία αποκτάει όλο και πιο καθαρά συστημικό χαρακτήρα) το πρώτο έξυπνο που θα έπρεπε να κάνει όποιος θεωρεί ότι είναι στα σοβαρά εχθρός της εκμετάλλευσης, θα ήταν να αποστασιοποιηθεί απ’ την μυθολογία (και την “πρακτικότητά” τους!). Για να αρχίσει να αντιλαμβάνεται την κεντρική θέση που έχουν οι σύγχρονες μηχανές στη διαμόρφωση ενός καινούργιου (καπιταλιστικού) Παραδείγματος, το οποίο παράγει ήδη, σε κάποιο βαθμό, τους “υποτελείς” που χρειάζεται.
Αντιγράφουμε ενδεικτικά (και πάντως χωρίς σκοπούς “διαφήμισης”) τα προσόντα ενός τελευταίας φουρνιάς κινητού τηλεφώνου. Η ορθογραφία και η σύνταξη είναι του πρωτότυπου:

Η Samsung Electronics Co. Ltd παρουσιάζει το Galaxy S 3, την τρίτη γενιά κινητών τηλεφώνων Galaxy S. Εμπνευσμένο από τη φύση, το Galaxy S 3 είναι ένα κινητό τηλέφωνο “πλημμυρισμένο” από προηγμένα χαρακτηριστικά και ευκολίες (φωνητικές εντολές, αναγνώριση κινήσεων), ενώ επιτρέπει στο χρήση να μοιράζεται αγαπημένες στιγμές εύκολα και γρήγορα.
Το νέο, κομψό και καινοτόμο Galaxy S 3, με τα προηγμένα του χαρακτηριστικά, καθιστά την καθημερινή ζωή ευκολότερη. Ο χρήστης μπορεί να απολαύσει περιεχόμενο, όπως ποτέ πριν, χάρη στην ανεπανάληπτη 4.8 ιντσών HD Super Amoled οθόνη του. Η 8MP φωτογραφική μηχανή και η 1.9MP εμπρόσθια κάμερα προσφέρουν μια ποικιλία “έξυπνων” χαρακτηριστικών που σχετίζονται με τις δυνατότητες της κάμερας και την αναγνώριση προσώπου, εξασφαλίζοντας ότι όλες οι στιγμές αιχμαλωτίζονται εύκολα και άμεσα.
...
Το Galaxy S 3 ενισχύει την αλληλεπίδραση μεταξύ του χρήστη και της συσκευής. Η νέα συσκευή ανιχνεύει το πρόσωπο, τη φωνή και τις κινήσεις του χρήστη, προσφέροντάς του μια πιο άνετη και “φυσική” εμπειρία χρήσης κινητού τηλεφώνου. Με την πρωτοποριακή λειτουργία “smart stay” το Galaxy S 3 είναι σε θέση να γνωρίζει πώς ο χρήστης χρησιμοποιεί το τηλέφωνό του - καθώς για παράδειγμα διαβάζει ένα ηλεκτρονικό βιβλίο ή περιηγείται στο διαδίκτυο - έχοντας την εμπρόσθια κάμερα απέναντι στα μάτια του.
Επιπλέον, το Galaxy S 3 διαθέτει το “s voice”, ένα προηγμένο user interface, που αναγνωρίζει και ανταποκρίνεται σε φωνητικούς ήχους. Επιπροσθέτως της αναζήτησης πληροφοριών και της βασικής λειτουργίας της “επικοινωνίας”, το s voice προσφέρει επιμέρους ισχυρά χαρακτηριστικά σε σχέση με τον έλεγχο της συσκευής και τις εντολές. Για παράδειγμα, όταν η αφύπνιση του τηλεφώνου ενεργοποιείται, ενώ ο χρήστης χρειάζεται λίγη επιπλέον ξεκούραση, μπορεί να την αναβάλλει απλά με μια του λέξη. Επίσης με τη χρήση του “s voice” ο χρήστης μπορεί να αναπαράγει τα αγαπημένα του τραγούδια, να ρυθμίσει την ένταση, να στείλει μηνύματα κειμένου και ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, να οργανώσει το πρόγραμμά του ή να ξεκινήσει αυτόματα την κάμερα και να τραβήξει μια φωτογραφία.... Στην περίπτωση που ο χρήστης γράφει μήνυμα από το Galaxy S 3 και αποφασίσει τελικά να πραγματοποιήσει κλήση στον παραλήπτη του μηνύματος, μπορεί απλά να βάλει το κινητό στο αυτί του και το Galaxy S 3 καλεί άμεσα το συγκεκριμένο αριθμό....

Μπορείτε να αναφωνήσετε “αυτό δεν είναι τηλέφωνο, είναι φίλος - ούτε φίλος· είναι αδελφός!”, αλλά οι παλιατζούρες που χρησιμοποιείτε ήδη (σαν κινητά τηλέφωνα) έχουν επίσης κάμποσα “προσόντα” - μεταξύ των οποίων και ένα που δεν το θελήσατε, αλλά είναι “δώρο”: προσφέρουν σε όποιον ενδιαφέρεται (και έχει τις κατάλληλες μηχανές) τη δυνατότητα να σας λαθροακούει (παλιό αυτό...) εντοπίζοντας ταυτόχρονα και το που βρίσκεσθε (καινούργιο...) Κι αν δεν έχετε λεφτά να αγοράσετε το τελευταίο samsung ή το πάντα φετίχ ιphone 5, ίσως έχετε λίγο χρόνο για να δώσετε προσοχή στα λόγια ενός “διακεκριμένου επιστήμονα, καταξιωμένου επιχειρηματία και προπάντων οραματιστή” [1]:

.... Εκτός από το γεγονός ότι θα είναι ακόμα πιο φθηνά, τα κινητά τηλέφωνα θα έχουν αποκτήσει τεχνητή νοημοσύνη, ώστε να προβλέπουν ποιές πληροφορίες χρειάζεται κανείς πριν τις ζητήσει. “Φανταστείτε την επανάσταση που θα φέρουν τα smartphones στην εκπαίδευση, όταν κάθε παιδί, πλούσιο ή φτωχό, θα μπορεί να έχει έναν τέτοιο ‘ψηφιακό καθηγητή’ στην τσέπη του”...

Μιλάμε για μια μονάχα μηχανή, μια τόση δα μικρούλα συσκευή, που χωράει στην τσέπη, όλοι την θέλουν, και είναι (έτσι τουλάχιστον φαίνεται) φτηνή... Φανταστείτε λοιπόν! Κι αν συμβαίνει να δουλεύετε στην εκπαίδευση (δημόσια ή ιδιωτική, δωρεάν ή επί πληρωμή, έχει διαφορά μεν αλλά μικρή σε ότι αφορά την καπιταλιστική αναδιάρθρωση) ή συμβαίνει να έχετε τέτοιου είδους επαγγελματικές φιλοδοξίες, αφήστε μια μικρή ανατριχίλα να διατρέξει την σπονδυλική σας στήλη. Άραγε η διαρκής υποτίμηση της εργασίας που λέγεται “εκπαιδευτικός” ή “δάσκαλος” είναι άσχετη με την ανερχόμενη και επεκτεινόμενη μάθηση μέσω μηχανών; Άραγε αυτή η περιβόητη “κρίση” (που κόβει από εδώ και από εκεί, αν και όχι από παντού...) είναι άσχετη με την αλλαγή παραδείγματος στην καπιταλιστική οργάνωση;

Είναι γεγονός ότι ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, εάν “διαισθανόταν” τις αλλαγές που ήδη συμβαίνουν και, ακόμα περισσότερο, εκείνες που υποχρεωτικά ακολουθούν, θα αντιδρούσε τεχνοφοβικά. Ο συντηρητισμός αυτού του είδους τις αντιδράσεις προκαλεί: την άρνηση, την απώθηση, την αναζήτηση του “καλού παρελθόντος” (που ήταν στον καιρό του κακό, ψυχρό κι ανάποδο, αλλά καθώς ξεπερνιέται ντύνεται με μια νοσταλγική αχλή). Απ’ την αντίθετη μεριά, η τεχνοφιλία μπορεί μεν να εξοικειώνει άλλα τμήματα του πληθυσμού με τις “δυνατότητες” εκείνου του μηχανολογικού μέρους που διατίθεται για ευρεία χρήση, δεν τα κάνει όμως ικανότερα να συνθέσουν την κριτική στους μετασχηματισμούς που συμβαίνουν ή θα συμβούν. Οι τεχνοφοβικοί γερνούν διανοητικά πριν την ώρα τους· οι τεχνολάτρες παιδιαρίζουν ανέμελα. Η συνειδητοποίηση του τι (και, κυρίως, γιατί) αλλάζει, μακρυά από ηθικολογίες “καλού” και “κακού”, θα άνοιγε τον δρόμο της ωριμότητας του σκέφτεσθαι. Της ωριμότητας που, ανάμεσα στα υπόλοιπα, θα απομυθοποιήσει την “ευφυία” των μηχανών, δηλαδή του καπιταλιστικού μηχανοσυστήματος.
Ένας λόγος που η πανταχού παρούσα τεχνολογική αναδιάρθρωση είτε περνάει αδιάφορη, σαν τμήμα του γενικού καταναλωτισμού, είτε μυθοποιείται (“υπέρ” ή “εναντίον”), είναι η προϋπάρχουσα ιδεολογία περί ανάπτυξης. Αν και αυτή η ιδεολογία κριτικαρίστηκε στο παρελθόν από οικολογικές θέσεις, γενικά παραμένει ισχυρή· εν μέρει επειδή αρκετές απ’ αυτές τις οικολογικές θέσεις την ισχυροποίησαν στο βαθμό που είναι (ή, μάλλον, εμφανίζεται πως είναι) “φιλική με το περιβάλλον”. Μία απ’ τις “δεξιές”, “κεντρώες” και “αριστερές” κοινοτοπίες μέσα στην κρίση είναι αυτό το ζητούμενο: η “ανάπτυξη” - η ανάπτυξη που θα διώξει όλα τα κακά... Η διαλεκτική αυτής της “ανάπτυξης”, που είναι καπιταλιστική (ήταν τέτοια ακόμα και στα μέρη εκείνα όπου δεν υπήρχε “ατομικός ιδιοκτήτης” και νομέας της, αλλά στην θέση του βρισκόταν η κρατική γραφειοκρατία), διαφεύγει εντελώς της προσοχής. Συνεπώς αγνοούνται τα συγκεκριμένα κάθε φορά χαρακτηριστικά της περιβόητης “ανάπτυξης”. Που δεν έχει, και δεν μπορεί να έχει, οποιαδήποτε χαρακτηριστικά· δεν έχει, και δεν μπορεί να έχει τυχαία κατεύθυνση. Το σημαντικότερο: αγνοείται το γεγονός ότι προχωράει αγέρωχη σπέρνοντας υποχρεωτικά καταστροφές.

Η άγνοια όλων αυτών, που είναι απότοκη της αδιαφορίας για (ή των μυθοποιήσεων περί) την τεχνολογική αναδιάρθρωση, συσκοτίζει τελικά τον δομικό (για τον καπιταλισμό) χαρακτήρα της τρέχουσας κρίσης. Και αποπροσανατολίζει τόσο ως προς τον χαρακτήρα και τις κυρίαρχες τάσεις της, όσο και ως προς αυτά που θα έπρεπε να κάνουμε επειγόντως, σαν εργάτες. Όταν θα έχουν περάσει κάμποσα χρόνια, και θα μαθαίνουν οι τότε τι έλεγαν και τι έκαναν οι τώρα, θα σπάνε πλάκα, σχολιάζοντας: μα τόσο ηλίθιοι ήταν; Ήταν στ’ αλήθεια τόσο;
Ναι. Αλλά παίζουν έξυπνες μηχανές. Κάτι δεν είναι κι αυτό;

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Πρόκειται για τον Πήτερ Ντιαμάντις, που έδωσε μια διάλεξη προβλέψεων για τα επόμενα 20 χρόνια (το εγγύτατο μέλλον σα να λέμε) στην Αθήνα, στις 24/9.
[ επιστροφή ]