σπάνιες γαίες - συνηθισμένοι ανταγωνισμοί

Για το τι είναι οι σπάνιες γαίες και τα οξείδιά τους, και πόσο σημαντικές πρώτες ύλες για τις καινούργιες καπιταλιστικές τεχνολογίες και τα εμπορεύματα, έχουμε πει μερικές βασικές κουβέντες πριν καιρό [Sarajevo νο 33, Οκτώβρης 2009, rare earth materials (it’s not a band!)]. Επί τροχάδην υπενθύμιση: είναι μια σειρά στοιχείων με φουτουριστικά ονόματα (λάνθανο, κέριο, πρασοδίμιο, γαδολίνιο, δυσπρόσιο, έρβιο, θούλιο, νεοδύμιο, υττέρβιο, κ.α.) πάνω στις ιδιότητες των οποίων βασίζεται πολύ μεγάλο μέρος των νέων τεχνολογιών. Ο μεγαλύτερος προμηθευτής τέτοιων πρώτων υλών, ως σχετικά πρόσφατα, ήταν τα κινέζικα ορυχεία. Όχι επειδή η κίνα είναι ο μοναδικός παράδεισος των σπάνιων γαιών, αλλά επειδή είναι παράδεισος φτηνής εργασίας. Πράγμα που έχει υπολογίσιμες συνέπειες στις διεθνείς τιμές αυτών των τόσο κρίσιμων υλικών.
Είχαμε γράψει τότε πως η κίνα σκοπεύει απ’ το 2010 να βάλει περιορισμούς στις εξαγωγές σπανίων γαιών. Το είπαμε - και το έκανε! Κι έτσι μια σειρά κρατών πρώτης γραμμής, οι ηπα, η ε.ε. και η ιαπωνία, τρέχουν τώρα το Πεκίνο στα δικαστήρια. Στα δικαστήρια του π.ο.ε. Και η πρώτη ματιά της υπόθεσης δείχνει ότι το Πεκίνο θα την “χάσει την υπόθεση”, και θα αναγκαστεί - υπό την απειλή κυρώσεων - να κάνει πίσω. Όμως το ζήτημα είναι κάπως πιο σύνθετο και πιο ενδιαφέρον.
Το πρώτο σημαντικό είναι πως η καπιταλιστική “αγορά” σπανίων γαιών αντέδρασε πολύ όμορφα και ζεστά με τους περιορισμούς των κινέζικων εξαγωγών. Υπάρχουν δύο ακόμα θέσεις στον πλανήτη με πολύ μεγάλα κοιτάσματα τέτοιων πετρωμάτων: το ορυχείο του Mountain Pass στην έρημο Mojave στην Καλιφόρνια, και το Lynas Project στην αυστραλία. Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα το ορυχείο του Mountain Pass ήταν ο μεγαλύτερος εξαγωγέας σπανίων γαιών στον κόσμο, καλύπτοντας σχεδόν το μισό της παγκόσμιας ζήτησης. Αλλά το 2002 σταμάτησε τις εξορύξεις, αφού η ζήτηση άρχισε να καλύπτεται σε μεγάλη έκταση απ’ τις κατά πολύ φθηνότερες κινέζικες εξορύξεις. Αλλά τώρα η καινούργια ιδιοκτήτρια (με το όνομα Molycorp) το ξανανοίγει, και τρίβει τα χέρια της: οι κινέζικοι περιορισμοί των εξαγωγών έχουν ανεβάσει τις διεθνείς τιμές, κι αυτό με τη σειρά του κάνει το Mountain Pass ξανά κερδοφόρο. Σ’ ότι αφορά το Lynas Project, ο ceo του, Nicholas Curtis, είναι άνθρωπος με γερούς δεσμούς με το κινέζικο καθεστώς· ενώ τα μαλαισιανά εργοστάσια όπου θα γίνεται η επεξεργασία των αυστραλέζικων ακατέργαστων ορυκτών έχει εξοπλιστεί από κινέζικες εταιρείες.
Ο διευθυντής του ορυχείου στο Mountain Pass μόνο καλά λόγια έχει για το Πεκίνο. Σε μια συνέντευξή του τον Οκτώβρη του 2010 ο Ross Bhappu δεν κρύφτηκε:

... Μπορεί να μοιάζει εντυπωσιακό, αλλά οι κινέζοι μας υποστηρίζουν πάρα πολύ στο να ξανανοίξουμε το ορυχείο. Μας λένε ότι δεν θέλουν να είναι ο μοναδικός προμηθευτής του πλανήτη... Ανησυχούν πως άμα συνεχίσουν έτσι με την δική τους ανάπτυξη θα έχουν αυξημένη εσωτερική ζήτηση και δεν θα μπορούν να είναι ταυτόχρονα διεθνείς προμηθευτές...

Το να υπάρχει διαφοροποίηση στους προμηθευτές τέτοιων στρατηγικής σημασίας πρώτων υλών θα έπρεπε, κανονικά, να θεωρείται σαν αποθέωση του οικονομικού φιλελευθερισμού. Και, σίγουρα, η κινέζικη μονοκρατορία δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί λαμπρό παράδειγμα “εμπορικής ελευθερίας”. Τότε γιατί το Πεκίνο οδηγείται κατηγορούμενο στον παγκόσμιο οργανισμό εμπορίου; Υπάρχει βέβαια το ζήτημα των τιμών και άρα των συμφερόντων των αγοραστών σπανίων γαιών. Όμως δεν πηγαίνει κανείς την σαουδική αραβία στον π.ο.ε. κάθε φορά που ακριβαίνει το πετρέλαιο, έτσι δεν είναι; Ποιός είναι ο πραγματικός λόγος;

Ο πραγματικός λόγος έχει όνομα: ιαπωνία. Ιαπωνία, κι όχι μόνο σπάνιες γαίες, αλλά η προσπάθεια του Τόκιο να βγει απ’ την σκιά, στην περιοχή οικονομικής επιρροής του (δηλαδή στη νοτιοανατολική ασία)· να βγει απ’ την σκιά που έχει υψώσει το καπιταλιστικό μπόι του Πεκίνου.
Ο ιαπωνικός καπιταλισμός δεν διαθέτει δικές του σπάνιες γαίες. Εξαρτιέται λοιπόν από τις εισαγωγές. Ο πρώτος καυγάς μεταξύ Τόκιο και Πεκίνου με θέμα και τις σπάνιες γαίες ήταν το 2010, όταν το Πεκίνο πάγωσε τις εξαγωγές προς το Τόκιο στη διάρκεια ενός γεωπολιτικού καυγά γύρω απ’ το ποιός έχει την κυριότητα των βραχονησίδων Diaoyutai / Senjkakyu. Αυτός ο εμπορικός / τεχνολογικός εκβιασμός κακοφάνηκε πολύ στο ιαπωνικό καθεστώς· που έσπευσε να τον “διαφημίσει” στα πέριξ της νοτιοανατολικής ασίας, σαν μια απόδειξη του ότι το κινέζικο καθεστώς είναι εκβιαστής, και “μην το κάνετε παρέα”. Με δυο λόγια το Τόκιο χρησιμοποίησε τότε, για πρώτη φορά, τις σπάνιες γαίες σαν διπλωματικό εργαλείο· σε μια περιοχή του πλανήτη όπου υπάρχουν, ας μην το ξεχνάμε, αρκετές και κρίσιμες συνοριακές διαφορές, ειδικά σε ότι αφορά αοζ και βραχονησίδες. Και το καλοκαίρι του 2011 η ιαπωνική κυβέρνηση ανακοίνωσε πως “αν και ποτέ δεν έχει διατυπώσει καταγγελία κατά της κίνας στον ποε, σκοπεύει να το κάνει σε ότι αφορά τις σπάνιες γαίες και τους περιορισμούς στις εξαγωγές”.
Ένα απ’ τα βασικά στοιχεία του κατηγορητηρίου είναι ότι το κινέζικο καθεστώς αναγκάζει με τους περιορισμούς του τους κατασκευαστές που χρησιμοποιούν τέτοιες πρώτες ύλες να ανοίγουν εργοστάσια στην κίνα προκειμένου να κάνουν εκεί την κατασκευή. Πράγμα που πιθανόν να είναι μέρος του σχεδιασμού του Πεκίνου. Ένα δημοσίευμα των New York Times τον περασμένο Αύγουστο υποστήριζε ότι:

.... Για τα περισσότερα βιομηχανικά προϊόντα που κατασκευάζονται στην κίνα με χρήση σπανίων γαιών και έπειτα εξάγονται, η κίνα δεν βάζει εξαγωγικούς περιορισμούς ή φόρους εξαγωγής, και μερικές φορές κανέναν άλλο φόρο πέραν όσων ισχύουν σε όλους. Οι εταιρείες το υπολογίζουν αυτό, και πολλές αποφασίζουν ότι συμφέρει περισσότερο να μετακομίσουν στην κίνα, ώστε να έχουν φτηνότερη πρόσβαση στις σπάνιες γαίες, απ’ το να τις εισάγουν....

Να ο ιαπωνικός μπελάς. Τον ίδιο Αύγουστο, του 2011, το Reuters αναμετέδιδε:

... “Όταν εισάγουμε υλικά σαν το νεοδύμιο απ’ την κίνα πρέπει να πληρώσουμε μεγάλο φόρο πάνω στην τιμή” λέει ο Junichi Tagaki, εκπρόσωπος της εταιρείας Showa Danko, που ανακοίνωσε τον περασμένο μήνα ότι πρόκειται να ανοίξει εργοστάσιο παραγωγής μαγνητικών κραμάτων βασισμένων στο νεοδύμιο, που χρησιμοποιούνται στα υβριδικά αυτοκίνητα και στους υπολογιστές, στη νότια κίνα. Η εταιρεία θα γλυτώσει λεφτά μ’ αυτόν τον τρόπο, γιατί αυτά τα μαγνητικά κράματα δεν έχουν ειδικούς φόρους εξαγωγής...
... Με δεδομένο ότι δεν αναμένεται να υπάρξει διεθνώς αξιόλογη προσφορά σπάνιων γαιών εκτός κίνας μέχρι το 2013, οι αναλυτές λένε ότι η μετακίνηση της παραγωγής προς την κίνα από ιαπωνικές φίρμες όπως η Hitachi και η Showa Denko είναι η αφετηρία μιας μεγάλης εξόδου των κατασκευαστών νέων τεχνολογιών απ’ την ιαπωνία. “Αν η διαφορά ανάμεσα στις τιμές μέσα στην κίνα και στις διεθνείς τιμές των σπανίων γαιών συνεχίσει να είναι όπως τώρα, νομίζω ότι θα ακολουθήσουν πολλοί περισσότεροι” λέει ένας αναλυτής της ασιατικής αγοράς μετάλλων....

Οπωσδήποτε αυτά είναι εκτιμήσεις. Εξάλλου οι μετακομίσεις επιχειρήσεων δεν είναι κάτι καινούργιο, όπως δεν είναι καινούργια η αναζήτηση διαφοροποίησης προμηθευτών. Η κίνα με την φτηνή εργασία έχει σαφές πλεονέκτημα, αλλά η Hitachi Metals, μια γιαπωνέζικη εταιρεία που είναι ο μεγαλύτερος στον κόσμο επεξεργαστής και προμηθευτής καθαρών σπάνιων γαιών, ανακοίνωσε τον Δεκέμβριο του 2011 συμφωνία με την Milycorp (του Mountain Pass) για επένδυση 2 δισ. γιεν, προκειμένου να κατασκευαστεί μια γραμμή παραγωγής νεοδυμίου στη βόρεια Καρολίνα, με πρώτη ύλη απ’ το συγκεκριμένο ορυχείο.

Με δυο λόγια το Τόκιο, σαν καπιταλισμός, θα έβρισκε οπωσδήποτε λύσεις· ενώ το Τόκιο σαν κράτος, θα παραήταν αποδυναμωμένο εάν έκανε την καταγγελία στον π.ο.ε. μόνο του. Κι εκεί εμφανίστηκε η Ουάσιγκτον, η οποία σε άλλους τομείς (π.χ. η αυτοκινητοβιομηχανία) κάνει πόλεμο με τις γιαπωνέζικες φίρμες. Ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός ψάχνει ευκαιρίες για να “επιστρέψει στη νοτιοανατολική ασία” όπως δήλωσε ο Ομπάμα πρόσφατα· και να επιστρέψει με σαφώς αντικινεζικές αιχμές.
Με την πιο στενή προσέγγιση του θέματος η Ουάσιγκτον δεν έχει ιδιαίτερο πρόβλημα με τους κινέζικους περιορισμούς: θα μπει μπροστά ένα αμερικανικό ορυχείο, με μεγάλα αποθέματα, και όλα θα είναι μια χαρά. Από πλανητική γεωπολιτική άποψη όμως το θέμα τίθεται διαφορετικά: άλλη μια “φιλική κίνηση” προς το αποδυναμωμένο Τόκιο, άλλα μια “επιθετική κίνηση” προς το Πεκίνο. Θα ρωτούσε βέβαια κάποιος τους αμερικάνους: αφού το Πεκίνο θα χάσει την υπόθεση στον ποε και θα άρει τους περιορισμούς στις εξαγωγές του, άρα οι τιμές θα ξαναπέσουν, τι θα κερδίσετε εσείς; Δεν θα ξανακλείσει το Mountain Pass; Όχι, δεν θα κλείσει - κι έτσι η Ουάσιγκτον προσφέρει μια εκδούλευση στο Τόκιο χωρίς κανένα κόστος. Δεν θα κλείσει γιατί στην Ουάσιγκτον ξέρουν ότι το κινεζικό καθεστώς έχει αποφασίσει να φτιάξει ένα μεγάλο απόθεμα σπανίων γαιών, της τάξης των 200.000 τόνων, στο όνομα της εθνικής ασφάλειας - όταν αναγκαστεί, μετά απ’ την καταδικαστική απόφαση του ποε, να άρει τους περιορισμούς στις εξαγωγές. Αυτό το plan B δεν μπορεί να καταγγελθεί στον ποε· και χάρη σ’ αυτό οι κινεζικές εξαγωγές θα παραμείνουν αισθητά μικρότερες απ’ ότι πριν το 2010, οι τιμές αισθητά ψηλότερες, και τα λοιπά και τα λοιπά.

Και το τι προς τι ο καυγάς και οι καταγγελίες και οι δηλώσεις αφού ουσιαστικά δεν θα αλλάξει κάτι με την απόφαση του π.ο.ε.; Σύμφωνοι, δεν θα αλλάξει... αλλά η προπαγάνδα; Ξέρετε τι σημασία έχει το αυτοί, οι “κακοί”, μας σαμποτάρουν τις νέες τεχνολογίες; Είναι σαν την προπαγάνδα αυτοί, οι “κακοί”, θα μας κλέψουν τα αμύθητα πετρέλαιά μας. Σε δύση και ανατολή, σε βορρά και νότο, όχι μόνο όλα τα γουρούνια έχουν την ίδια μούρη, αλλά και όλοι οι αφελείς δέρνονται απ’ την ίδια μικροαστική μαλακία... Δεν είναι καθόλου σπάνια πρώτη ύλη αυτή, αλλά η διαρκής εξόρυξή της είναι μια σοβαρή δουλειά...