Δύο πλάνα απ’ την πιο πρόσφατη χρήση της “μάσκας”: απ’ τις διαμαρτυρίες στην ευρώπη κατά της acta - μιας διακρατικής συμφωνίας “προστασίας” της πνευματικής (στην πραγματικότητα της επιχειρηματικής) ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο...

Το εξώφυλλο του (χάρτινου) κόμικ άλμπουμ -

Η πρώτη εμφάνιση των anonymus με την μάσκα, σε διαμαρτυρία κατά των “σιεντολόγων” 

Ελαιογραφία πορτραίτο του Guy Fawkes

η μάσκα

Απ’ τους πανάρχαιους μύθους και τις τελετουργίες των αυτόχθονων όλων των ηπείρων ως τα πιο σύγχρονα καρναβάλια, η μάσκα έχει παίξει (και παίζει) έναν σύνθετο ρόλο. Αποκρύβει, ξορκίζει, απωθεί, τρομάζει, ξεγελάει. Τι σημασία όμως μπορεί να έχει η εμφάνιση μιας συγκεκριμένης μάσκας, σήμερα, σε κινήσεις και ενέργειες που δηλώνουν στον ένα ή στον άλλο βαθμό “αντί-”; [1]

Η μάσκα που απεικονίζει (υποτίθεται) το πρόσωπο του Guy Fawkes έγινε παγκόσμια γνωστή μετά την κυκλοφορία της κινηματογραφικής εκδοχής ενός παλιότερου (της δεκαετίας του ‘80) αγγλικού κόμικ, με τίτλο V for Vendetta. Ποιός ήταν όμως ο Guy Fawkes; Έχει άραγε σημασία; Ίσως. Μια (άγνωστης προέλευσης) μυθολογία, που εδραιώθηκε τόσο απ’ την χάρτινη μορφή του κόμικ όσο και από την κινηματογραφική, θέλει τον Guy Fawkes να ήταν αναρχικός. Ένας αναρχικός που προσπάθησε (και απέτυχε) να τινάξει την βουλή των λόρδων, στο Λονδίνο... Μεγάλη ανακρίβεια. Ο Guy Fawkes πράγματι υπήρξε, και όντως προσπάθησε να ανατινάξει την βουλή των λόρδων... το 1605. Είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να ονομάσει κανείς, με την σύγχρονη (του 19ου ή του 20ου αιώνα) έννοια οποιονδήποτε “αναρχικό” δύο αιώνες πριν. Το σίγουρο είναι ωστόσο ότι ο Guy Fawkes δεν είχε στόχο την ίδια την βουλή, αλλά τον τότε βασιλιά. Που ήταν προτεστάντης ενώ ο (ευγενούς καταγωγής) Fawkes φανατικός καθολικός. Η βομβιστική προσπάθεια του Fawkes δεν ήταν αντικαθεστωτική με οποιαδήποτε έννοια, αλλά αντι-προτεσταντική, μέσα στην ευρύτερη (αιματηρή) σύγκρουση καθολικών και προτεσταντών σε μεγάλο μέρος της τότε ευρώπης. [2] Ήλπιζε ο Fawkes ότι σκοτώνοντας τον James τον Α, θα τον διαδεχόταν η τρίτη κόρη του, που, σαν πιστή καθολική, θα εδραίωνε μια στοιβαρή καθολική μοναρχία στην αγγλία.

Τόσο σαν κόμικ λοιπόν όσο και στη μεταφορά του στον κινηματογράφο το V for Vendetta αναπαράγει μια μεγάλη ανακρίβεια - αυτήν για τον “αναρχισμό” του αληθινού Guy Fawkes. Που θα έμενε απλά “ιστορική” αν δεν αποκτούσε επιπλέον νοήματα. Ο πρωταγωνιστής της υπόθεσης, πιο αναλυτικά στο χαρτί και πιο συμπυκνωμένα στο φίλμ, είναι ένας ήρωας δίχως πρόσωπο. Που φοράει μια μάσκα α λα Guy Fawkes δηλώνοντας μέσω αυτής μια πολιτική ταυτότητα: είναι αναρχικός. Πράγματι ο ήρωας / πρωταγωνιστής εμφανίζεται σαν ενσάρκωση μιας ορισμένης παραλλαγής του ιστορικού αναρχισμού - αλλά δεν είναι η μάσκα που τον κάνει τέτοιο. Είναι το οτι στρέφεται ένοπλα εναντίον ενός ολοκληρωτικού / φασιστικού καθεστώτος που έχει επιβληθεί στην αγγλία ύστερα από έναν πυρηνικό πόλεμο. Κι εκεί είναι που τελειώνει ο αναρχισμός...
Ο δημιουργός του πρωταγωνιστή με το όνομα “V” (απ’ την λατινική εκδοχή του αριθμού “5”) κόμικ σεναριογράφος Alan Moore έπλασε έναν μασκοφορεμένο ήρωα ύστερα από παραγγελία του εκδότη ενός κόμικ περιοδικού (του Warrior) το 1981, με υλικό τα γούστα του, την χρονολογική εγγύτητα στο 1984 (και την επιρροή του ομότιτλου βιβλίου του Όργουελ) και την βαριά σκιά της Θάτσερ που ήδη τσάκιζε την απεργία των ανθρακωρύχων - και όχι μόνο. Μ’ αυτό το μίγμα ο “V” θα έπρεπε να είναι αντικαθεστωτικός· και σε μια κοινωνία με πολύ μικρή παράδοση αναρχισμού, το να είναι ένας μοναχικός εκδικητής ήταν μια επιλογή αρκετά θεαματική απ’ την μια, αρκετά ελκυστική (εμπορικά) απ’ την άλλη. Ωστόσο ο “V” θα μπορούσε να μείνει μια αναβίωση του μύθου του Robin Hood, αν δεν ήταν - λόγω της fiction προσαρμογής σε μια μελλοντική αγγλία - πολύ περισσότερα. Ο “V” διαμορφώθηκε σαν ο μόνος επιζήσας εκδικητής ενός βιοτεχνολογικού πειράματος για την δημιουργία “υπερανθρώπων”. Το ορμονικό κοκτέιλ με το οποίο γίνονταν οι ενέσεις στους αιχμάλωτους / πειραματόζωα ονομάστηκε απ’ τον Moore “λουτρό 5” - κι αυτή είναι η πρώτη σχέση μεταξύ του αριθμού “5” και του ονόματος του ήρωα. Η δεύτερη είναι ότι ο σεναριογράφος τον τοποθετεί (στη διάρκεια του πειράματος) στο “δωμάτιο / κελλί 5”.
Όντας ένας βιοτεχνολογικός υπεράνθρωπος ο “V” επέτρεψε στον Moore να φτιάξει μια μάλλον κοινότυπη fiction: το "κατασκεύασμα” στρέφεται κατά των δημιουργών του. Αντέχει στον πόνο, έχει υπερφυσικές ικανότητες στη χρήση διάφορων όπλων, είναι εξαιρετικά έξυπνος και γρήγορος. Πολύ περισσότερο, λοιπόν, απ’ το να είναι “αναρχικός” ακόμα και με τα αγγλικά δεδομένα της δεκαετίας του 1980, ο “V” είναι μάλλον η (συνηθισμένη για σενάρια δράσης) κοσμική παραλλαγή ενός τιμωρού “θεανθρώπου” (κι ας μην ξεχνάει κανείς ότι σε ορισμένες εκδοχές της rock ‘n’ roll μυθολογίας, ο Χριστός ήταν ένας “μεγάλος αναρχικός”...) Μια τέτοια συσχέτιση θα μας επέτρεπε να υποθέσουμε ότι η μάσκα / προσωπίδα του φανατικού καθολικού Gay Fawkes για τον “V” δεν οφείλεται σε παρεξήγηγη - εάν, φυσικά, μπορούσαμε να την αποδείξουμε...
Το καθεστώς που θέλει να ξεκάνει ο “V” είναι πράγματι ολοκληρωτικό / φασιστικό - αλλά ο “V” θέλει να αφυπνίσει και τους υποτελείς. Εκτός από Μεγάλος Τιμωρός δρα και σαν Μεγάλος Προπαγανδιστής - στον αντίποδα μεν, αλλά μέσα στην ίδια δομική και ιδεολογική λειτουργία του καθεστώτος. Τελικά η μάσκα θα γίνει η εκδήλωση της αφύπνισης. Ο “V” μοιράζει χιλιάδες τέτοιες μάσκες· και, την καθορισμένη μέρα και ώρα, ένα πολύ μεγάλο πλήθος εμφανίζεται “επί σκηνής”, ντυμένο όπως ο “V”, φορώντας όλοι την προσωπίδα του Guy Fawkes. Ίσως να μην ήταν στις προθέσεις του Moore, αλλά τέτοιο είναι το τελικό αποτέλεσμα: αναπαράγονται οι βασικοί κανόνες της μαζικής (στρατοκρατικής) κοινωνίας, και κυρίως την α-προσωπία των υποτελών, με ένα αντικαθεστωτικό άρωμα... Ένα δυσοίωνο end για μια vendetta που δεν καταστρέφει τον ολοκληρωτισμό / φασισμό παρά μόνο μιμούμενο βασικά του στοιχεία...
Ο ήρωας είναι “υπεράνθρωπος”· το όνομά του παρεπέμπει υπαινιχτικά είτε στο κελλί της κρατήσής του (άρα στην ταυτότητα πρώην αιχμάλωτος), είτε στην ορμονική του διαχείριση (άρα στην ταυτότητα βιοτεχνολογική υπερκατασκευή)· η μάσκα είναι αμφίβολου νοήματος· όμως αυτή η μάσκα είναι που γίνεται σύμβολο κάποιων ανταρσιών εδώ κι εκεί τα τελευταία χρόνια. [3] Τι απ’ όλα αυτά έγινε ελκυστικό (μετά την προβολή της ταινίας) ώστε να υιοθετηθεί αυτή η μάσκα σχεδόν σαν πολιτικό σύμβολο αρνήσεων στον πραγματικό, σημερινό καπιταλιστικό κόσμο; Ή, μήπως, αυτός ο κόσμος που οριοθετείται από τέτοιους συμβολισμούς δεν είναι και τόσο πραγματικός όσο θα ήθελαν να πιστεύουν οι μασκοφορεμένοι α λα Guy Fawkes πρωταγωνιστές του;

αναδίπλωση του θεάματος

Ας θυμηθούμε ότι οι μάσκες πάντα, σε κάθε περίπτωση, κάτι δείχνουν - αλλά και κάτι κρύβουν. Ας θυμηθούμε, επίσης, ότι δεν είναι η πρώτη φορά που ένα θεαματικό σύμβολο υιοθετείται με υποτιθέμενο στόχο την εκτροπή / ανατροπή του νοήματός του. Γνωστή τέτοια περίπτωση είναι το logo της coca cola... Ωστόσο η μεταφορά της μάσκας του Guy Fawkes απ’ την fiction του V for Vendetta στο πεζοδρόμιο δεν έχει στόχο την εκτροπή / ανατροπή του νοήματος. Αλλά μάλλον την επικύρωσή του. Ποιό είναι όμως αυτό το νόημα; Ο αντι-κοινοβουλευτισμός; Ο αντι-φασισμός; Η ανυπακοή; Η ανταρσία;
Σε πρώτο επίπεδο φαίνεται να είναι ένα μίγμα απ’ όλα αυτά. Δεν είναι όμως καθόλου αυτονόητη η απάντηση στην ερώτηση γιατί, προς συμβολισμό αυτών των “αντι-”, θα έπρεπε να υιοθετηθεί όχι απλά ένας “κινηματογραφικός” (ή κόμικ) “ήρωας” αλλά αυτή η συγκεκριμένη μίξη του “υπεράνθρωπου” και του “Μεγάλου Μοναχικού Τιμωρού / Εκδικητη”. Στην fiction υπάρχει μια ισχυρή (συμβολική) μετάβαση, από έναν πραγματικό βομβιστή του 1605 σ’ έναν εικονικό τιμωρό του 2030 ή 2050· ένα είδος σκληρού ιστορικισμού / αναχρονισμού. Υπάρχει επίσης μια ισχυρή αντίστιξη ανάμεσα στον Ένα και Μοναδικό “αληθινό V” και το πλήθος των απομιμητών του, που φοράνε την ίδια μάσκα μεν, αλλά είναι αμφίβολο εάν όλοι μαζί θα μπορούσαν να μετρήσουν όσο αυτός μόνος του. Υπάρχουν, σα να λέμε, δύο ιδεολογικοί “άξονες”, που διασταυρώνονται. Ο ένας αφορά την ιστορία και την εννόησή της. Ο άλλος αφορά την σχέση του Ατομικού Εγώ (υπερανθρώπινου επιπλέον) και του Πλήθους, ή την σχέση ανάμεσα σε “πρωτότυπο” και “αντίγραφα”. Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα είναι πως ένας απ’ αυτούς τους δύο ιδεολογικούς “άξονες”, και το πιθανότερο και οι δύο μαζί, στην διασταύρωσή τους, είναι που ασκούν έλξη σε διάφορους σημερινούς “αντί-”, έτσι ώστε να υιοθετήσουν την μάσκα του Guy Faweks σα σύμβολό τους.
Μόλις, λοιπόν, αφήσουμε πίσω μας την απλοϊκή, επιφανειακή λειτουργία της μάσκας σαν συμβόλου άρνησης, και αναρωτηθούμε γιατί όμως η συγκεκριμένη μάσκα; πέφτουμε στα βάθη των σύγχρονων ενσωματωμένων θεαματικών τελετουργιών. Αυτός που φοράει (ή χρησιμοποιεί) σήμερα την συγκεκριμένη μάσκα συνδιαλέγεται συμβολικά, ιδεολογικά, με δύο διαφορετικούς χρόνους ταυτόχρονα: τον ιστορικό, του 1605· και τον εικονικό “μελλοντικό” της fiction. Με δύο διαφορετικούς τόπους (και τους ανάλογους συμβολισμούς) ταυτόχρονα: την αγγλική βουλή των λόρδων και την κινηματογραφική δυστοπία. Κανένα άλλο ενδυματολογικό μέσο δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει έτσι - οτιδήποτε άλλο θα παρέπεμπε υποχρεωτικά είτε στην εμφάνιση του “V” είτε στην εμφάνιση του Guy Fawkes. Η μάσκα, όμως, μπορεί να μετεωρίζεται μεταξύ ιστορικού πραγματικού παρελθόντος (έστω και παρερμηνευμένου) και εικονικότητας· γιατί η μάσκα είναι, “από κατασκευής”, και τα δύο: και ένα “πραγματικό υλικό” και ένα fake πρόσωπο (αδιάφορο τι παριστάνει) σε σχέση με το πρόσωπο που την φοράει.
Επιπλέον, είναι η συγκεκριμένη μάσκα που μπορεί να ταλαντωθεί μεταξύ του υψηλού ατομισμού των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών και της αναπαράστασης (της δύναμης) του πλήθους. Εν τούτοις, σ’ αυτήν την ταλάντωση, αφαίρεται απ’ το πλήθος η μοναδική του δυνατότητα, η πολυ-σθένιά του (η έννοια του αγγλικού multitude...), η πολλαπλότητά του· κι στη θέση της τοποθετείται (συμβολικά - ή μήπως όχι μόνον;) η α-προσωπία, η μασκαρεμένη ομοιοτυπία. Τελικά, ανάμεσα στη θέση Εγώ και στη θέση Εμείς (ατομική ταυτότητα / συλλογική ταυτότητα) η μάσκα λειτουργεί σαν οριακός αποπληθωρισμός, σαν μια παράξενη εκδήλωση του ούτε Εγώ - ούτε Εμείς: όλα Αυτό. Όπου το “Αυτό” είναι η εικονικότητα. Και τα ολοκληρωτικά υπονοούμενά της.

Τι σημαίνουν αυτά; Θα αποφύγουμε ένα κατηγορηματικό τέλος· όμως ισχύει ότι αυτή η συγκεκριμένη μάσκα κρύβει τελετουργικά πολύ περισσότερα απ’ όσα δείχνει, και δεν εννοούμε τα πρόσωπα εκείνων που την φοράνε. Εννοούμε ότι κρύβει την απουσία ανταγωνιστικών υποκειμενικοτήτων που είναι ταυτόχρονα και αντί- (αντικαπιταλιστικές, αντικρατικές, αντι...) και περισσότερο υποκειμενικές (όχι εγωϊστικές, στο αντίθετο)· όχι λιγότερο! Κάθε μάσκα, σαν λειτουργία, αφαιρεί κάτι απ’ το πρόσωπο (που την φοράει) για να προσθέσει κάτι άλλο. Μια μάσκα τυποποιημένη, βιομηχανικά παραγόμενη σαν γκάτζετ, προσθέτει με βεβαιότητα την ίδια την (ισοπεδωτική) γενικότητά της. Η συγκεκριμένη μάσκα, με όλο το συμβολικό της φορτίο και εξαιτίας του, προσθέτει διάφορες μορφές συνθηκολόγησης πάνω σε υποκείμενα που ίσως θα ήθελαν το αντίθετο - αλλά δεν ξέρουν πως. Και τους αφαιρεί ένα δημιουργικό στοιχείο, που είναι η αβεβαιότητα για το αν τα αντι- τους είναι όντως ανταγωνιστικά. Ή σκέτες ιδιοτροπίες.
Είναι σα να λέμε ότι ο διπλός συμβολισμός Guy Fawkes / V λειτουργεί σαν επιβεβαίωση μιας κάποιας επικινδυνότητας. Αυτός ο διπλός συμβολισμός σαν μάσκα λειτουργεί σαν “προσωποιημένη”, ατομική επιβεβαίωση: φοράω την μάσκα και γίνομαι (δείχνω) επικίνδυνος.
Μια μάσκα / φάρσα τελικά...

Το “μεγάλο φινάλε” της ταινίας...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Ασφαλώς γνωρίζουμε ότι η μάσκα του Gyu Fawkes χρησιμοποιείται και από φασίστες. Ωστόσο δεν θα θέλαμε να βγάλουμε συμπεράσματα απ’ αυτό μόνο ή κυρίως, για να μην πέσουμε την παγίδα το ποιός είναι ο “αυθεντικός” χρήστης της και ποιός όχι...
[ επιστροφή ]

2 - Το ματοκύλισμα που έμεινε στην ιστορία σαν “η σφαγή του αγίου Βαρθολομαίου” είχε γίνει 32 χρόνια πριν την απόπειρα του Fawkes... Ήταν, ως γνωστόν, η μαζική αιφνιδιαστική σφαγή των προτεσταντών (ουγενότων) απ’ τους καθολικούς, στο Παρίσι. Στις 24 Αυγούστου 1572. Ο ίδιος ο Fawks συμμετείχε αργότερα, σαν αξιωματικός, στον “οκταετή πόλεμο” της καθολικής ισπανίας εναντίον της προτεσταντικής ολλανδίας, στα τέλη του 16ου αιώνα - υπό τις εντολές του ισπανικού στέμματος φυσικά.
Είναι αδύνατο, λοιπόν, να χαρακτηρίσει κανείς κάποιον φανατικό ενός θρησκευτικού δόγματος, και μάλιστα του καθολικισμού, σαν “αναρχικό”, επειδή έβαλε στόχο τον βασιλιά (του) για θρησκευτικούς λόγους· κι ακόμα περισσότερο είναι αδύνατο κάτι τέτοιο όταν η συγκεκριμένη θρησκευτική βεντέτα μεταξύ καθολικών και προτεσταντών, για θεολογικούς και όχι μόνο λόγους, ήταν ιδιαίτερα εξαπλωμένη και σκληρή εκείνα τα χρόνια...
[ επιστροφή ]

3 - Οι Anonymus, αυτή η υπογραφή cyber ακτιβιστών, είναι ανάμεσα σ’ εκείνους που υιοθέτησαν νωρίς νωρίς την μάσκα του Guy Fawkes απ’ το V for Vendetta. Είναι εύλογο το γιατί ένα τέτοιο δίκτυο ανθρώπων θα ήθελε (και θα έπρεπε) να μείνει “ανώνυμο”. Δεν είναι καθόλου εύλογο όμως το συγκεκριμένο μασκάρεμα που διάλεξε...
[ επιστροφή ]