Δείτε επίσης το φωτογραφικό:
Mubarak and friends

αίγυπτος: μετά την επανάσταση

Η “πλατεία Tahrir” έκανε το σύντομο πέρασμά της απ’ το ντόπιο θέαμα, σαν ένα κενό περιεχομένου σύνθημα. Τόσο κενό ώστε να μπορεί ο καθένας να το γεμίσει με τις φαντασιώσεις του. Αλλά η πραγματική πλατεία Tahrir βρίσκεται πάντα στη θέση της. Στο κέντρο του Καΐρου, στη γωνία του εμπορικού του τριγώνου, απέναντι απ’ το κτίριο του αμερικάνικου πανεπιστημίου, λίγες εκατοντάδες μέτρα απ’ το μισητό (και καλά φρουρούμενο) υπουργείο εσωτερικών. Βρίσκεται εκεί, γεμάτη με το πάθος μιας ζωντανής κοινωνίας, τις συζητήσεις, τις αμφιβολίες και τις διαφωνίες μιας κοινωνίας που κάνει τα πρώτα της βήματα στον ανοικτό αέρα, ύστερα από δεκαετίες δικτατορίας.

Το στρατιωτικό συμβούλιο, που έχει θέση “μεταβατικής εξουσίας” μέχρι τις εκλογές, δεν φαίνεται πουθενά. Ούτε στην πλατεία Tahrir ούτε οπουδήποτε αλλού στο κέντρο της πόλης. Αν συγκρίνει κανείς την σταθερή αστυνομική παρουσία στο κέντρο της Αθήνας με την σχεδόν απόλυτη απουσία της αστυνομίας απ’ το κέντρο του Καΐρου, μπορεί να υποθέσει ότι η πρώτη και όχι το δεύτερο βρίσκεται σε ζόρικη κατάσταση. Αλλά η αστυνομία έχει τους λόγους της που κρύβεται στο Κάιρο. Φοβάται. Κι απ’ την άλλη, υπάρχουν όλες τις ώρες της ημέρας κι ως αργά, μετά τα μεσάνυχτα, στο κέντρο του Καΐρου αρκετές εκατοντάδες νεαρών που θα διασκέδαζαν πετώντας ό,τι θα έβρισκαν μπροστά τους στους μπάτσους. Ένα απ’ τα πρώτα πράγματα που μπορεί να καταλάβει κάποιος προσεκτικός “τρίτος” είναι πως δεν είναι και η καλύτερη εποχή για τα “σώματα ασφαλείας” στην αίγυπτο.
Το στρατιωτικό συμβούλιο πάντως “κάνει κάτι” για την “αποχουντοποίηση”. Όχι τόσα, τέτοια, και με την ταχύτητα που θα ήθελαν οι χιλιάδες των επαναστατών της περασμένης άνοιξης. Η έναρξη της δίκης του Μουμπάρακ ήταν μια ισχυρά συμβολική ενέργεια. Καιρό είχαν να τον δουν οι αιγύπτιοι, και τον θυμούνταν με το αγέρωχο ύφος του δικτάτορα / πατριάρχη, απ’ τις τελευταίες τηλεοπτικές εμφανίσεις του. Τώρα, πίσω απ’ τα κάγκελα... αυτό ήταν κάτι που πανηγυρίστηκε σαν δεύτερη νίκη. Αλλά εκτός απ’ αυτό, ελάχιστοι αξιωματικοί της αστυνομίας ή αξιωματούχοι του παλιού καθεστώτος έχουν καταδικαστεί για την βία και τις δολοφονίες πάνω από 800 διαδηλωτών στη διάρκεια της επανάστασης. Και μόνο ένας ή δυο έχουν μπει φυλακή. Ο προνομιακός και καθόλου δύσκολος στόχος των δικαστηρίων είναι οι φυγόδικοι, αυτοί που πρόλαβαν να την κάνουν απ’ την αίγυπτο με ό,τι μπορούσαν να κουβαλήσουν. Κι αυτοί ίσως συνεχίσουν για χρόνια την καλή τους ζωή. Απ’ την άλλη, περίπου 7000 συλληφθέντες κατά την διάρκεια της επανάστασης είναι πάντα κατηγορούμενοι ενώπιον στρατιωτικών δικαστηρίων. Κάποιοι είναι ακόμα στη φυλακή.

Στο πλαίσιο της “αποχουντοποίησης” ένα απ’ τα αιτήματα άμεσης εφαρμογής (και ένα τέστ ειλικρίνειας του επαναστατικού συμβουλίου) ήταν η καθαίρεση όλων των δημοτικών και κοινοτικών συμβουλίων στην αίγυπτο. Το 90% απ’ αυτούς τους “τοπικούς άρχοντες” ήταν μέλη του κόμματος του Μουμπάρακ, είχαν εκλεγεί δηλαδή “εντελώς δημοκρατικά”. Η παραμονή τους στα πόστα τους σήμαινε ότι ισχυροί θύλακες του παλιού καθεστώτος παρέμεναν ζωντανοί. Το στρατιωτικό συμβούλιο πήρε την σχετική απόφαση, στις αρχές Ιούλη. Αλλά τότε προέκυψε ένα διαφορετικό πρόβλημα: ακέφαλες οι τοπικές υπηρεσίες πως θα δούλευαν;
Στο ξεκίνημα της μετάβασης, το στρατιωτικό συμβούλιο έκανε ένα δημοψήφισμα για την αλλαγή μερικών άρθρων του συντάγματος, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή πορεία προς τις εκλογές. Ήταν στις 31 του περασμένου Μάρτη. Οι κοσμικές, δηλαδή οι φιλελεύθερες, οι κεντρώες και οι αριστερές ομάδες και οργανώσεις εκδηλώθηκαν κατά του δημοψηφίσματος, θεωρώντας τις αλλαγές “λίγες”. Καχυποψία, δικαιολογημένη συναισθηματικά, όχι όμως κατ’ ανάγκην και λογικά. Αντίθετα, η μουσουλμανική αδελφότητα τάχτηκε υπέρ. Το δημοψήφισμα έγινε, ήταν πράγματι ελεύθερο, η συμμετοχή ήταν μαζική, και οι προτεινόμενες αλλαγές εγκρίθηκαν με ποσοστό πάνω από 70%. Ήταν η πρώτη φορά εδώ και πολλές γενιές που οι αιγύπτιοι ψήφιζαν χωρίς κάποιο λουρί στο σβέρκο. Οι κοσμικές ομάδες και οργανώσεις είχαν κάνει λάθος (στους φόβους τους), και - κατά κάποιον τρόπο - βγήκαν απ’ το δημοψήφισμα όχι ηττημένες αλλά εκτεθειμένες.

Στις 8 Ιούλη ξεκίνησε ένας νέος γύρος συγκεντρώσεων στην πλατεία Tahrir (όχι τόσο μαζικών όσο στη διάρκεια της επανάστασης) κυρίως με στόχο να επιταχυνθεί η “αποχουντοποίηση”

εμπειρία και σχεδιασμός

Για να υπάρχει μια όσο το δυνατόν καλύτερη γνώση της πολιτικής κίνησης στην μετεπαναστατική αίγυπτο, πρέπει να λάβει κανείς υπ’ όψη του αυτά τα δεδομένα. Επί Μουμπάρακ υπήρχαν κάποια κόμματα, τα οποία στις χουντικές εκλογές εξέλεγαν και κάποιους βουλευτές. Αυτός ο “παλιός πολιτικός κόσμος” ήταν όμως στην πράξη διακόσμηση της δικτατορίας του Μουμπάρακ και του κύκλου του, εντελώς ανυπόληπτος ήδη πριν την επανάσταση.
Εκείνοι κι εκείνες που οργάνωσαν την επανάσταση της 25ης Γενάρη, αυτοί κι αυτές που σήκωσαν όλο το βάρος των αποφάσεων και των επιλογών, οι χιλιάδες που κράτησαν την πλατεία Tahrir και δεκάδες άλλες πλατείες σ’ όλες τις πόλεις της αιγύπτου, οι χιλιάδες που μάτωσαν, κτυπήθηκαν, ξενύχτησαν, συγκρούστηκαν και ξανασυγκρούστηκαν με τους μπάτσους και τους τραμπούκους, και κράτησαν το μπόι τους ψηλά, είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία κάτω των 30 (αρκετοί και κάτω των 20) χρόνων. Η επανάσταση (σε μια πολύ μεγαλύτερη και εντατικότερη κλίμακα μοιάζει με την καθ’ ημάς εξέγερση του Νοέμβρη του 1973) έβγαλα στην πρώτη γραμμή της δημόσιας πολιτικής ζωής της αιγύπτου νεαρούς και νεαρές. Για παράδειγμα, το στελεχικό δυναμικό του “κινήματος της 6 Απρίλη”, μιας μικρής αρχικά οργάνωσης που υπήρχε δρώντας στην παρανομία λίγα χρόνια πριν την επανάσταση, είναι σήμερα ηλικίας μεταξύ 20 και 28 χρονών - κάποιοι, όταν πρωτομπήκαν σαν αυτήν, ήταν μαθητές. Το ίδιο συμβαίνει και με όλες τις υπόλοιπες παρόμοιες οργανώσεις που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην επανάσταση. Πρόκειται λοιπόν για ανθρώπους που έχουν ένα βουνό εμπειριών σκληρής σύγκρουσης, μαζεμένο σε ελάχιστο χρόνο· ανθρώπους με υψηλό φρόνημα, αλλά χωρίς εμπειρία δράσης και εκτίμησης των περιστάσεων στις εντελώς διαφορετικές συνθήκες της νομιμότητας, όπου δεν υπάρχει ο προφανής στόχος ενός δικτάτορα. Και βέβαια βρίσκονται ακόμα στον απόηχο του εξαιρετικού τους κατορθώματος. Αυτό είναι το διαμορφωμένο δια πυρός και σιδήρου αλλά και άγουρο από άλλες απόψεις στελεχικό δυναμικό του κοσμικού μέρους του κινήματος που ανέτρεψε τον Μουμπάρακ.
Απέναντι υπάρχει η μουσουλμανική αδελφότητα. Έχει ιστορία σχεδόν 60 χρόνων στην αίγυπτο, αλλά η επιρροή της είναι μεγάλη σ’ όλη τη μέση ανατολή, κι ακόμα μακρύτερα. Παρότι έπαιξε στο παρελθόν τον ρόλο του αντι-κομμουνιστικού μαντρόσκυλου, βρέθηκε ύστερα η ίδια στο στόχαστρο του αιγυπτιακού καθεστώτος - τις τρεις τελευταίες δεκαετίες της ιστορικής της διαδρομής τις έχει διανύσει κάτω από σκληρή απαγόρευση, επειδή μια διάσπασή της δολοφόνησε τον Οκτώβρη του 1981 τον προηγούμενο πρόεδρο της αιγύπτου, επίσης καραβανά, τον Ανουάρ Σαντάτ, στη διάρκεια στρατιωτικής παρέλασης, κατηγορώντας τον για προδοσία μετά την υπογραφή της συμφωνίας ειρήνης με το ισραήλ. Η μουσουλμανική αδελφότητα, σαν “θεσμός βάσης” για πρόνοια και αλληλοβοήθεια, θεωρείται η μήτρα της “πολιτικοκοινωνικής” ισλαμικής διεθνούς, κόντρα στην οποία οι μυστικές υπηρεσίες της σαουδικής αραβίας, του πακιστάν, του ισραήλ και των ηπα κατασκευάσαν την άλλη ισλαμική διεθνή, την “αντάρτικη”, που στον πρώτο κόσμο σερβίρεται με το παραπλανητικό όνομα “αλ Κάιντα”. Γεννήματα της μουσουλμανικής αδελφότητας θεωρούνται τόσο η λιβανέζικη Χεζμπ’ αλλάχ όσο και η παλαιστινιακή Χαμάς: και οι δύο ρίζωσαν όχι απλά σαν στρατοί αλλά σαν οργανώσεις κοινωνικής αλληλεγγύης και βοήθειας.
Η μουσουλμανική αδελφότητα λοιπόν, παρά και εξαιτίας της σκληρής καταστολής της στην αίγυπτο, έχει έμπειρο στελεχικό δυναμικό. Είναι μια μαζική οργάνωση, με μεγάλη επιρροή τόσο στους αιγύπτιους πληβείους και τους μικροαστούς όσο και τμήματα των μεσοστρωμάτων. [1] Έχει πολιτική εποπτεία τόσο στην μικροκλίμακα της αιγυπτιακής κοινωνίας, όσο και στην μεγάλη κλίμακα της μέσης ανατολής. Φυσικά πρόκειται για συντηρητική οργάνωση. Αλλά διαθέτει επίσης υπεράφθονα πιστοποιητικά αντικαθεστωτικής δράσης, ακόμα και πριν γεννηθούν οι νεαροί και οι νεαρές της επανάστασης της 25ης Γενάρη.
Αν βάλει κανείς με ουδέτερο μάτι τα δύο αυτά μεγέθη στο ζύγι, με τα σημερινά δεδομένα, είναι φανερό που γέρνει η ζυγαριά. Με το παλιό πολιτικό κόσμο ξεφτιλισμένο, με την συντριπτική πλειοψηφία των διανοούμενων συμβιβασμένη, η πλευρά των κοσμικών έχει οπωσδήποτε το μέλλον· αλλά δεν έχει ακόμα το παρόν. Λίγο μετά την πτώση του Μουμπάρακ ήταν ίσως αναπόφευκτο να αναδυθεί αυτή η βασική αλλά μαζί και ακατέργαστη “πολικότητα” μεταξύ των νικητών της επανάστασης. Το δημοψήφισμα της 31ης Μάρτη ήταν μια καλή αφορμή· και εκεί οι “κοσμικοί” έκαναν λάθος: είτε απέχοντας απ’ το δημοψήφισμα, είτε προπαγανδίζοντας το “όχι”, δεν έπιασαν τον άνεμο της συγκυρίας, και έτσι η επιρροή της μουσουλμανικής αδελφότητας πρόβαλε μπροστά τους τεράστια. Στη συνέχεια ανακάλυψαν έναν καινούργιο φόβο, βάσιμο ως ένα μονάχα σημείο: πόσο μεγάλη είναι η επιρροή της μουσουλμανικής αδελφότητας; Το πολιτικό καθήκον που ανέθεσαν στους εαυτούς τους ήταν να βρουν και να επιβάλλουν τρόπους περιορισμού αυτής της επιρροής.
Εάν είχαν ένα μέρος της διεθνούς πολιτικής εποπτείας που έχει η μουσουλμανική αδελφότητα, ίσως θα είχαν καθησυχαστεί. Κανείς δεν φαίνεται να ανησυχεί (τουλάχιστον φανερά - όμως για λόγους προπαγάνδας το θέμα θα “παιζόταν”) για το ενδεχόμενο να είναι η μουσουλμανική αδελφότητα η πρώτη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της αιγύπτου. Αν πάλι είχαν την πολιτική εμπειρία “καιρών ειρήνης” ίσως ξανά να ανησυχούσαν λιγότερο: με το που ορίστηκε η επίσημη ημερομηνία για κατάθεση αιτήσεων και έγκριση νέων κομμάτων στην αίγυπτο, η μουσουλμανική αδελφότητα γνώρισε δύο (σχετικά μικρές) διασπάσεις. Μια ριζοσπαστική φραξιά της στην Αλεξάνδρεια έφτιαξε δικό της κόμμα. Ενώ κι ένα μέρος της νεολαίας (της μουσουλμανικής αδελφότητας) αποχώρησε φτιάχνοντας ένα πιο “κεντρώο” και μετριοπαθές κόμμα. Η ίδια η αδελφότητα έφτιαξε το δικό της κόμμα “ελευθερίας και ανάπτυξης”, κατά τα πρότυπα του κόμματος του Ερντογάν στην τουρκία. [2]

αφίσα για τις συγκεντρώσεις συμπαράστασης στους παλαιστίνιους

πρώτα το σύνταγμα ή οι εκλογές;

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως η ετερόκλητη συμμαχία των “κοσμικών”, που ξεκινάει απ’ τους φιλελευθερους και φτάνει έως τους αριστερούς, έχει βρει στην μουσουλμανική αδελφότητα έναν κοινό αντίπαλο. Όχι ότι αυτή η αντιπαλότητα δεν αντιστοιχεί σε πραγματικές ιδεολογικές αντιθέσεις, μέσα στην αιγυπτιακή κοινωνία. Αλλά (κατά την γνώμη μας) πρόκειται για ένα αίσθημα αδυναμίας, που διαδέχεται σχεδόν σε “νεκρό χρόνο” το αίσθημα της δύναμης στη διάρκεια της επανάστασης, που οδηγεί ακόμα τις επιλογές και τα προτάγματα των “κοσμικών”.
Όπως και νάχει, απ’ το τέλος της άνοιξης άρχισε να αναδύεται και να σταθεροποιείται σαν “κεντρικό” ζήτημα (και σαν αντίθεση μεταξύ των δύο πόλων της επανάστασης) το εξής: πρέπει να γίνουν πρώτα οι εκλογές, και η καινούργια βουλή να φτιάξει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο το νέο σύνταγμα, ή πρέπει πρώτα να φτιαχτεί το νέο σύνταγμα, να εγκριθεί με δημοψήφισμα, και στη συνέχεια να γίνουν οι εκλογές; Σε ένα αδιάφορο μυαλό μοιάζει σαν την κότα και το αυγό - αλλά δεν είναι έτσι.
Οι κοσμικοί παραδέχονται - στις συζητήσεις με μέλη του κινήματος της 6ης Απρίλη ήταν αρκετά ειλικρινείς σ’ αυτό το σημείο - ότι η κύρια ανησυχία τους είναι πως όσο γρηγορότερα γίνουν οι εκλογές τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς. Δεν έχουν ούτε τον χρόνο, ούτε τους πόρους, ούτε την εμπειρία να οργανώσουν (όσοι έχουν φτιάξει) τα κόμματά τους σε τέτοιο σημείο ώστε να προσδοκούν σε επιρροή σε σεβαστό μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας. Η επανάσταση ήταν έργο εκατοντάδων χιλιάδων, ακόμα και κάποιων εκατομμυρίων· αλλά η αίγυπτος έχει πληθυσμό 80 εκατομμύρια. Παρότι η κρατική τηλεόραση έχει πλέον “απελευθερωθεί” και δίνει βήμα στους πάντες, αυτό δεν είναι αρκετό. Συνεπώς κάθε καθυστέρηση (των εκλογών) είναι βολική.
Αυτά στο επίπεδο της εκμυστήρευσης. Στο επίπεδο της επιχειρηματολογίας το πράγμα έχει μουσουλμανική αδελφότητα: θα σαρώσει στις εκλογές, ελλείψει σοβαρά οργανωμένων αντιπάλων. Κι αφού θα έχει πλειοψηφία στη βουλή (έτσι πάει ο συλλογισμός) θα φτιάξει κι ένα σύνταγμα κομμένο και ραμένο στα μέτρα της. Συντηρητικό, προσαρμοσμένο στα θρησκευτικά της στερεότυπα. Εάν όμως οι εκλογές μεταφέρονταν για αργότερα (η άνοιξη του 2012 ήταν μια πρόταση που συγκέντρωσε την προτίμηση των περισσότερων “κοσμικών”) και, αντίθετα, προηγηθεί η έγκριση του νέου (κοσμικού / φιλελεύθερου ιδεολογικά) συντάγματος, αυτό θα περιορίσει τις δυνατότητες μιας κυβέρνησης της μουσουλμανικής αδελφότητας... Λογικό. Πώς όμως θα μπορούσε να φτιαχτεί ένα τέτοιου είδους σύνταγμα;
Σ’ αυτό το σημείο ήταν (και παραμένει) που οι “κοσμικοί” προσπαθούν να τετραγωνίσουν τον κύκλο της νεογέννητης αιγυπτιακής δημοκρατίας. Μια εκατονταμελής επιτροπή σοφών πρότειναν. Και ποιός θα επέλεγε τους  “100 σοφούς”; Εάν επρόκειτο να εκλεγούν με καθολική ψηφοφορία, εκείνο που επιδιώκουν να αποφύγουν με την καθυστέρηση των βουλευτικών εκλογών θα το ξαναβρούν μπροστά τους: μια πλειοψηφία θρησκόληπτων σοφών. Όχι λοιπόν. Για άλλους το ιδανικό θα ήταν οι 100 να επιλεγούν με δημοψήφισμα μεν, αλλά από μια κλειστή λίστα υποψηφίων που θα έφτιαχνε το μεταβατικό στρατιωτικό συμβούλιο. Για άλλους θα ήταν εντάξει να διοριστούν απ’ αυτό. Είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η εγγύηση ότι η πλειοψηφία των σοφών θα είναι “κοσμική” (για να επεξεργαστεί ανάλογα τις αρχές του συντάγματος) μεταφέρεται στα χέρια του στρατιωτικού συμβούλιου. Αυτού του επίφοβου “μεταβατικού” κυβερνήτη, για τον οποίο δεν είναι ακόμα όλοι σίγουροι ότι θα φύγει στην ώρα του και θα γυρίσει για πάντα στους στρατώνες του...
Να λοιπόν άλλη μια επίφοβη, αντιφατική και οπωσδήποτε άβολη θέση για τους “κοσμικούς” της αιγυπτιακής επανάστασης. Αντί να επείγονται για εκλογές το γρηγορότερο, έτσι ώστε να σταθεροποιηθεί το ότι η εξουσία είναι πολιτική, προτιμούν την καθυστέρησή τους, αφήνοντας όμως περισσότερο καιρό το στρατιωτικό συμβούλιο στην διακυβέρνηση. Και επιπλέον το καλούν να αναλάβει ρόλο εγγυητή της κοσμικότητας του νέου συντάγματος, ερχόμενο σε αντιπαράθεση με την μεγαλύτερη και καλύτερα συγκροτημένη πολιτικοκοινωνική δύναμη της επανάστασης - και οπωσδήποτε της αιγυπτιακής κοινωνίας.
Η μουσουλμανική αδελφότητα απ’ την μεριά της (παράξενο δεν είναι) κράτησε και κρατάει μια σταθερή “γραμμή”, εύληπτη, χωρίς αντιφάσεις, και όχι ασύμβατη με την συνταγματική ιστορία της δύσης: οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι είναι που φτιάχνουν τα συντάγματα· δηλαδή η βουλή. Πρώτα λοιπόν εκλογές, μετά σύνταγμα, και μετά η έγκρισή του απ’ τους εκλογείς με δημοψήφισμα. [3]

Κάποιος θα έπρεπε να βρει τη λύση σ’ αυτήν την αντίθεση. Ποιός άλλος; Το στρατιωτικό συμβούλιο. Σε μια αξιοπρόσεκτα συμβιβαστική κίνηση, οι καραβανάδες μετέθεσαν τις εκλογές για το Νοέμβρη. Δύο μήνες παραπάνω δεν είναι βέβαια αρκετός χρόνος για να ξεπεραστούν οι οργανωτικές δυσκολίες των νέων κομμάτων, αλλά... Ύστερα πρότειναν την σύνταξη ενός “καταστατικού χάρτη”, ενός είδους “διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου”, που θα έχει υπερσυνταγματική ισχύ, και θα μπορούσε να τεθεί υπό την κρίση των αιγυπτίων την ίδια ημέρα με τις εκλογές. Η έγκρισή του θα δέσμευε την καινούργια βουλή, ως προς τα χαρακτηριστικά του συντάγματος που θα φτιάξει. Σολωμόντια λύση, με μια διακριτική εγγύτητα προς την άποψη των “κοσμικών”. Με ένα βασικό θεσμικό ελάττωμα όμως. Στο δημοψήφισμα της 31ης Μάρτη, όπου εγκρίθηκαν και οι πρώτες, άμεσες και μεταβατικές αλλαγές στο μέχρι τότε ισχύον σύνταγμα, πουθενά δεν υπήρχε πρόβλεψη για “υπερκαθορισμό” του μελλοντικού συντάγματος. Κανείς δεν ρωτήθηκε και κανείς δεν ενέκρινε κάτι τέτοιο.
Στις 12 του περασμένου Ιούλη, όταν το στρατιωτικό συμβούλιο ανακοίνωσε την μετάθεση των εκλογών και την σύνταξη της “διακήρυξης”, κανένας δεν έδωσε δημόσια σημασία στη “λεπτομέρεια” του τι προέβλεπαν και τι δεν προέβλεπαν οι αλλαγές της 31ης Μάρτη. Όταν όμως ένα μήνα μετά, στις 15 Αυγούστου, παρουσιάστηκε το σχέδιο αυτής της “υπερασυνταγματικής διακήρυξης”, κάποιοι την θυμήθηκαν τη λεπτομέρεια. Υπήρχε λόγος. Το σχέδιο, 21 σημείων, είναι (στη μορφή που έχει ως την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές) μια προσπάθεια συμβιβασμού των δύο αντίθετων λογικών· μόνο που τώρα το “σημείο ισορροπίας” γέρνει αισθητά προς τη μεριά της μουσουλμανικής αδελφότητας. Στο πρώτο άρθρο της αυτή η διακήρυξη δηλώνει ότι η αραβική δημοκρατία της αιγύπτου είναι ένα πολιτικό (civil) δημοκρατικό κράτος, βασισμένο στην ιδιότητα του πολίτη και στον σεβασμό προς τους νόμους, καθώς και ότι σέβεται τον πλουραλισμό. Στο δεύτερο άρθρο της όμως αντιγράφει την ισχύουσα διατύπωση περί υπερέχουσας θρησκείας που αποτελεί βασική πηγή νομιμοποίησης, αν και με την προσθήκη μιας ακόμα φράσης εξασφαλίζει ότι οι μη μουσουλμάνοι έχουν το δικαίωμα να υπηρετούν τους δικούς τους θρησκευτικούς αξιακούς κανόνες σε θέματα που αφορούν τις ατομικές τους πεποιθήσεις.
Εάν το ζητούμενο των κοσμικών είναι ο διαχωρισμός κράτους και θρησκείας στην αίγυπτο (περί αυτού πρόκειται...) τότε ο συνδυασμός αυτών των δύο άρθρων, παρά τις “καλές προθέσεις”, δεν οδηγεί εκεί. Φυσικά θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί εάν υπό τις πρωτοφανείς μετεπεναστατικές συνθήκες της αιγύπτου, όπου η αίσθηση της δύναμης έχει φύγει απ’ τα ανάκτορα και έχει κατέβει δυναμικά στους δρόμους, είναι δυνατόν να υπάρξει τέτοιος διαχωρισμός χωρίς την συμφωνία της μουσουλμανικής αδελφότητας. Είναι γεγονός πάντως ότι μετά την ανακοίνωση αυτών των 21 σημείων, περισσότερο οι “κοσμικοί” παρά οι αντιπαλοί τους είχαν λόγο να θυμηθούν την λεπτομέρεια ενός δημοψηφίσματος που οι ίδιοι είχαν καταγγείλει. Είναι δημοκρατικό να τίθενται “υπερσυνταγματικές δεσμεύσεις” προκαταβολικά στη δημιουργία ενός συντάγματος; Είναι δημοκρατικό να παραβιάζεται η απόφαση ενός νωπού ακόμα δημοψηφίσματος που δεν προέβλεπε τέτοιου είδους δεσμεύσεις; Μοιάζει λίγο “μια στο καρφί και μια στο πέταλο”: εάν το στρατιωτικό συμβούλιο αποφασίσει να θέσει σε δημοψήφισμα αυτήν την “υπερσυνταγματική διακήρυξη”, το πιθανότερο είναι ότι αυτή θα εγκριθεί. Καλύτερα να είναι συμβουλευτικός και μη δεσμευτικός ο ρόλος της δήλωσε εκπρόσωπος της “αιγυπτιακής δημοκρατικής συμμαχίας”, μιας οργάνωσης ομπρέλλα που περιλαμβάνει 34 κόμματα και οργανώσεις, από φιλελεύθερους έως αριστερούς. Κάνοντας μαθήματα δημοκρατίας, το κόμμα των ριζοσπαστών μουσουλμάνων δήλωσε απ’ την μεριά του ότι δεν αναγνωρίζει καμία δέσμευση που δεν έχει εγκριθεί απ’ το λαό.

κάτι θυμίζει... κάτι θυμίζει... : η φιγούρα του νεαρού αιγύπτιου, απ’ τις πρώτες ημέρες της επανάστασης της 25ης Γενάρη, έγινε αφίσα (απ’ τους “αυτόνομους”), ξανά αφίσα και γκράφιτι σε κεντρικό πανό διαδήλωσης (απ’ τα μητροπολιτικά συμβούλια), ταξίδεψε ως το Κάιρο σε χαρτί / υλικό, και επέστρεψε έτσι στους τοίχους της αιγυπτιακής πρωτεύουσας, σαν στένσιλ απ’ το “κίνημα της 6ης Απρίλη”...

συμπέρασμα (προς το παρόν)

Η ανατροπή μιας δικτατορίας δεκαετιών και η δημιουργία ενός καινούργιου πλαισίου λειτουργίας του κράτους, “δημοκρατικού” εντός ή εκτός εισαγωγικών, ποτέ δεν ήταν εύκολη και, κυρίως, σύντομη υπόθεση. Δεν σηκώνει συζήτηση το που βρίσκεται η καρδιά και το μυαλό μας σ’ αυτήν την καινούργια αντίθεση που έχει εμφανιστεί στην μετεπαναστατική αίγυπτο. Ωστόσο, κινούμενοι από θέση σχετικής αδυναμίας (που οφείλεται στα τωρινά κοινωνικά και ιδεολογικά δεδομένα της αιγυπτιακής κοινωνίας και όχι σε κάποια συνωμοσία), οι “κοσμικοί” θα μπορούσαν να πριονίζουν το δέντρο που μόλις φύτεψαν. Μεμονωμένοι διανοούμενοι της αιγυπτιακής αριστεράς και ριζοσπάστες ακτιβιστές ανησυχούν ότι δίνοντας διαρκώς στον στρατό ρόλο μεσολαβητή, οι καραβανάδες επιβεβαιώνονται σαν “ρυθμιστές” της ομαλότητας στην μετα-Μουμπάρακ αίγυπτο, από τους ίδιους τους αντιπάλους τους· κι ότι αυτό θα το εξαργυρώσουν ακόμα και μετά τις εκλογές και την επιτροφή στην πολιτική διακυβέρνηση. Η ανησυχία είναι μήπως αντί για μια ισλαμοδημοκρατική κυβέρνηση τύπου Ερντογάν η τωρινή τακτική καταλήξει σε αδύναμες “κοσμικές” κυβερνήσεις συνεργασίας· κι ένα παντοδύναμο στρατιωτικό συμβούλιο πίσω απ’ τις κουρτίνες.
Φυσικά δεν μπορούμε να σταθμίσουμε τέτοια ενδεχόμενα. Η δική μας γνώμη, που διαμορφώθηκε μέσα από αρκετές συζητήσεις στο Κάιρο, τόσο στην πλατεία Tahrir όσο και με τα πιο παλιά μέλη του κινήματος της 6ης Απρίλη, [4] στις αρχές του περασμένου Ιούλη, είναι αναπόφευκτα “ευρωπαϊκή”. Αναγνωρίζουμε, για παράδειγμα, σα λογικό το γεγονός ότι προς το παρόν δίνεται υψηλή προτεραιότητα έως αποκλειστικότητα στο “πολιτειακό”, ακόμα και από υποκείμενα των οποίων οι κυριότερες δυνατότητες είναι στο κοινωνικό πεδίο: μια δικτατορία έχει ανατραπεί, κάποιο διαφορετικό σύστημα είναι υπό διαμόρφωση, συνεπώς τα βασικά χαρακτηριστικά του βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των προσανατολισμών και του ενδιαφέροντος.
Αλλά ο φόβος απέναντι στην επιρροή και στις δυνατότητες, οπωσδήποτε τις άμεσες, της μουσουλμανικής αδελφότητας, κι ακόμα περισσότερο η ιδέα ότι μπορεί να αντιμετωπιστεί με τρικ (καθυστέρηση των εκλογών) ή σοφούς περιορισμούς (“υπερσυνταγματικές δεσμεύσεις”), κι όλα αυτά μέσω και δια του στρατού, είναι κακοί σύμβουλοι. Προφανώς εδώ δουλεύει μια βασική αδυναμία, που οφείλεται στις δεκαετίες της χούντας: η μουσουλμανική αδελφότητα γίνεται αντιληπτή σαν ένας “ιδεολογικός / πολιτικός οργανισμός” που πρέπει να τιθασευτεί σε επίπεδο κορυφής, και καθόλου σαν ένας κοινωνικός οργανισμός που τραβάει την δυναμή του απ’ τη βάση, απ’ την καθημερινότητα εκατομμυρίων αιγυπτίων.
Όμως εκεί, στη βάση, είναι που μπορούν να γίνουν οι μετασχηματισμοί· διαφορετικά μιλάμε για πραξικοπήματα, και ξέρουμε ποιοί είναι οι πιο κατάλληλοι να τα κάνουν. Η δύναμη της μουσουλμανικής αδελφότητας μπορεί να αποδειχθεί η αδυναμία της· όχι αύριο, όχι ως τις εκλογές, όχι ίσως σε ένα χρόνο ή δύο. Η ανάδειξη κοινωνικών ζητημάτων, δηλαδή οι κοινωνικοί αγώνες (των αιγύπτιων εργατών, κι ακόμα εντονότερα των γυναικών και της νεολαίας) που θα αλλάξουν ή θα αμφισβητήσουν έντονα τα κυρίαρχα ήθη και έθιμα στην καθημερινή ζωή, αυτό είναι που μπορεί να αντιμετωπίσει τον συντηρητισμό της μουσουλμανικής αδελφότητας. Γιατί κατά τα άλλα η μουσουλμανική αδελφότητα έχει αποδείξει, και το έχει αποδείξει ξανά και ξανά με αίμα, ότι δεν καταβάλλεται από περιορισμούς, ακόμα και τους πιο σκληρούς: την καθολική απαγόρευση. Εάν οι κοσμικοί έχουν εμπιστοσύνη σ’ αυτά που πρεσβεύουν δεν θα πρέπει να διστάσουν να αναμετρηθούν στη βάση, στα κοινωνικά ζητήματα. Εκεί, πάντως, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι τωρινοί σύμμαχοι θα συνεχίσουν να είναι τέτοιοι για καιρό.

αυτοσχέδιες διαδηλώσεις εκατοντάδων νεαρών (που φωνάζουν για χιλιάδες!) γίνονται συνέχεια στο κέντρο, όταν υπάρχει συγκέντρωση στην πλατεία Tahrir

Ένας απ’ τους καρπούς της επανάστασης στην αίγυπτο θα είναι στο κοντινό μέλλον πικρός για τους μη θρησκευόμενους επαναστάτες: θα δουν την επιρροή της μουσουλμανικής αδελφότητας να καταγράφεται στο κοινοβούλιο. Το αν θα έχει την πλειοψηφία (όπως φοβούνται κάποιοι) ή ένα ποσοστό της τάξης του 30% με 35% (όντας μειοψηφία μεν αλλά και το μεγαλύτερο κόμμα με συνοχή) είναι κάτι που μένει να φανεί. Είναι επίσης κάτι που εξαρτιέται απ’ το αν πράγματι η μουσουλμανική αδελφότητα βιάζεται να κυβερνήσει (μια δύσκολη δουλειά σε συνθήκες παγκόσμιας κρίσης, σοβαρών εσωτερικών οικονομικών προβλημάτων και αστάθειας στη μέση ανατολή) ή αν θα προτιμούσε να απολαύσει τα καλά της νομιμότητας δρώντας σαν αντιπολίτευση. Με την πολιτική και γεωπολιτική εμπειρία που διαθέτει (και με τον άγριο γείτονα που είναι στην ανατολή) δεν θα ήταν παράλογο να προτιμήσει η μουσουλμανική αδελφότητα τη θέση της “μείζονος αντιπολίτευσης” παρά της κυβέρνησης. Πως θα μπορούσε να το πετύχει; Μερικές κατάλληλες “διασπάσεις” ίσως βοηθήσουν...
Εκείνο που θέλει χρόνο για να συμβεί αλλά είναι απαραίτητο, είναι να ξεκαθαρίσουν οι πραγματικές συμφωνίες και διαφωνίες μεταξύ όλων των από ανάγκη συμμαχικών “κοσμικών” ρευμάτων και υπορευμάτων της επανάστασης. Φυσικά δεν βρισκόμαστε (ούτε η αιγυπτιακή κοινωνία ούτε ο αραβικός κόσμος στο σύνολό του βρίσκεται) στη δεκαετία του ‘60 ή του ‘70, με τις σκληρές ιδεολογικές συγκρούσεις, ακόμα και για ψύλλου πήδημα. Ευτυχώς! Όμως η συνύπαρξη οπαδών της ελεύθερης αγοράς (... με “κοινωνικής δικαιοσύνη”) με οπαδούς τους σχεδιασμού είναι μόνο ένα στάδιο στη μακριά πορεία που οι ίδιοι οι επαναστάτες άνοιξαν μπροστά τους. Όσο συντομότερο τόσο το καλύτερο.
Όταν το “πολιτειακό” στην αίγυπτο λήξει (και ευχόμαστε να λήξει με το καλύτερο για τους επαναστάτες τρόπο), αυτές οι χιλιάδες νεαρών αντρών και γυναικών θα έχουν να καταπιαστούν με άλλα. Οι καθεστωτικοί του Μουμπάρακ θα συνεχίσουν να ποτίζουν τους πόρους της κοινωνίας, στην οποία άλλωστε ανήκουν. Η “αποχουντοποίηση” θα είναι αργή και ιδιοτελής διαδικασία που θα χρειάζεται για καιρό επαγρύπνηση. Τα αρχεία των μυστικών υπηρεσιών, που αποδεικνύουν συγκεκριμένα την συμβολή τους στον αμερικανοαγγλικό “πόλεμο κατά της τρομοκρατίας” έχουν μείνει καλά φυλαγμένα, κι όμως είναι εξαιρετικής σημασίας. Το δικαστικό σύστημα είναι καλά οχυρωμένο και έχει διαφύγει της προσοχής που του αξίζει· όσο καταφέρνει να μην τραβάει την προσοχή τόσο θα φροντίζει τα αφεντικά, ακόμα και τα “παλιά”. Ο εργατικός μισθός, οι συνθήκες εργασίας, η κατάσταση στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, οι ελευθερίες των γυναικών, η τεράστια ανεργία, και άλλα πολλά περιμένουν.
Τα βάθρα των γκρεμισμένων ανδριάντων ασκούν αίγλη, τραβάνε την προσοχή. Δεν το βρίσκουμε ούτε απαραίτητο ούτε χρήσιμο - αλλά συμβαίνει. Μια γενιά μαχητικών αγωνιστών και αγωνιστριών στην αίγυπτο πέτυχε το ακατόρθωτο. Ακόμα κι αν απ’ τις γραμμές τους βγουν οι μεθαυριανοί καθεστωτικοί στην αίγυπτο (αρκετά πιθανό), θα βγουν και οι αυριανοί κινηματικοί και κινηματικές. Εδώ, στ’ αλήθεια, ο κοινωνικός ανταγωνισμός δεν τελείωσε· ας ευχηθούμε πως μόλις άρχισε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Σύμφωνα με τις κλασσικές μετρήσεις, το 40% του αιγυπτιακού πληθυσμού ζει κάτω απ’ το όριο φτώχιας.Σε 40% υπολογίζεται επίσης το ποσοστό που ονομάζεται “μεσαία τάξη” και περιλαμβάνει από εργάτες και μισθωτούς με σταθερή δουλειά και μισθό μέχρις εμπόρους, ελεύθερους επαγγελματίες, κλπ. Ένα 18% χαρακτηρίζονται σαν “εκατομμυριούχοι”, και το υπόλοιπο 2% σαν βαθύπλουτοι και πολυεκατομμυριούχοι. Η μουσουλμανική αδελφότητα έχει μεγάλη επιρροή στο πρώτο 40% και σημαντική στο δεύτερο.
Να προσθέσουμε ότι το 40% του αιγυπτιακού πληθυσμού είναι αναλφάβητο. Αυτό κάνει ευκολότερη, και χωρίς αντίπαλο, την επιρροή του τζαμιού - και της τηλεόρασης.
[ επιστροφή ]

2 - Οι ισλαμοδημοκράτες του Ερντογάν αποτελούν πρότυπο τόσο στην τυνησία όσο και στην αίγυπτο. Για την δυνατότητα συντηρητικών κομμάτων (και κυβερνήσεων) με θρησκευτικά χαρακτηριστικά, αλλά όχι σύμφωνα με το μοντέλο του ιράν. Η συζήτηση (και ο θαυμασμός) για τον Ερντογάν, τα στελέχη και το κόμμα του είναι μεγάλη, και σεμινάρια παρουσίασης από τούρκους αξιωματούχους γίνονται τόσο στην Τύνιδα όσο και στο Κάιρο.
[ επιστροφή ]

3 - Ένα βασικό επίδικο “συνταγματικής υφής”: το ισχύον αιγυπτιακό σύνταγμα λέει ότι το ισλάμ είναι η επικρατούσα θρησκεία και πηγή νομιμοποίησης στην αίγυπτο. Είναι μια διατύπωση ανάλογη με εκείνη που υπάρχει στο ελληνικό σύνταγμα. Ωστόσο στο Κάιρο, μια πόλη 17 εκατομμυρίων ψυχών, έχει τουλάχιστον πενήντα δύο (52) χριστιανικές εκκλησίες, κανονικές εκκλησίες, όχι ερείπια ή μουσεία, όλων των μεγεθών, από μικρές μέχρι τεράστιες, όλες σε καλή κατάσταση και λειτουργία. Οι περισσότερες είναι “ορθόδοξες” και “κόπτικες”. Πολλοί καραγκιόζηδες φασιστολογούν για το ισλάμ και τον ολοκληρωτισμό του, οπότε οι πιστοί της “φιλελεύθερης” και “δημοκρατικής” ελλάδας ας βρουν κανά τζαμί στην Αθήνα...
Για τους κοσμικούς το άρθρο περί επικρατούσας θρησκείας πρέπει να εξαλειφθεί. Η μουσουλμανική αδελφότητα, φυσικά, ούτε που το συζητάει.
[ επιστροφή ]

4 - Τον Ιούλιο του 2011 το κίνημα της 6ης Απρίλη είχε περίπου 1200 μέλη, σε πυρήνες βάσης των 50 ατόμων, στο Κάιρο και στις μεγαλύτερες πόλεις της αιγύπτου. Ωστόσο πρόκειται για άτομα διαφορετικών ιδεολογικών επιλογών, που ως τώρα ενοποιούνται στη βάση του αντιδικτατορικού αγώνα: από φιλελεύθερους μέχρι μαρξίζοντες, αλλά και ισλαμιστές.
Αν θέλει να κάνει κανείς αναγωγή του μεγέθους, ο πληθυσμός της αιγύπτου είναι περίπου 80 εκατομμύρια. Η επιρροή του κινήματος της 6 Απρίλη είναι πάντως σαφώς μεγαλύτερη απ’ τον αριθμό των μελών της, καθώς ήταν πολιτικά υπαρκτή (στην παρανομία) και αναγνωρίσιμη και πριν την επανάσταση της 25ης Γενάρη.
[ επιστροφή ]