internet: είκοσι χρονών·
κι ένας κόσμος αλλιώς...

Αν το πάρει κανείς το θέμα με αυστηρό τρόπο θα ψάξει όχι την “γέννηση” αλλά μάλλον την “σύλληψη” αυτού που εδώ και χρόνια λέγεται internet· και θα την βρει κάπου στην αρχή των ψυχροπολεμικών ψυχώσεων του αμερικανικού πενταγώνου. Αλλά όσοι θεωρούν “γενέθλια ημερομηνία” την 6η Αυγούστου 1991, δεν είναι αυθαίρετοι. Εκείνη την ημέρα, ο Tim Berners - Lee (που δούλευε ήδη για χρόνια για λογαριασμό του υπό κατασκευήν cern) παρουσίασε (ήταν δουλειά ομάδας...) σ’ ένα (πρωτόλειο με τα σημερινά δεδομένα) φόρουμ συζητήσεων το πρωτόκολλο ηλεκτρονικής επικοινωνίας που ονόμασε world wide web. Αν αυτή η χρονική στιγμή πρέπει να σημειωθεί σαν μια τομή σ’ ένα συνεχές από μικρότερα ή μεγαλύτερα τεχνολογικά βήματα, τότε το internet είναι είκοσι χρονών. Κι έχει προλάβει να μετασχηματίσει ένα μεγάλο (όλο και μεγαλύτερο...) μέρος των κοινωνικών σχέσεων στον καπιταλιστικό κόσμο, ίσως μάλιστα όχι μόνο μια φορά.
Δεν θα κάνουμε εδώ την τεχνική γενεαλογία του πράγματος. Όπως πολλά απ’ αυτά που γίνονται hype στις θεαματικές κοινωνίες, έτσι και το internet συγκέντρωσε για αρκετά χρόνια στην ως τώρα εξέλιξή του (εξέλιξη τεχνική αλλά και κοινωνικής διεισδυτικότητας) μεγαλόστομους επαίνους και δυσοίωνες προφητείες. Για άλλους ήταν (και εξακολουθεί να είναι...) ένα πεδίο πρωτόγνωρης (είπαν επίσης “αληθινής”) “ελευθερίας” ή/και “δημοκρατίας”. Και για άλλους ένας διαρκής κίνδυνος ηθικής διαφθοράς και κοινωνικής παρακμής. Όμως ύστερα από 20 χρόνια το internet καθιερώνεται όλο και πλατύτερα σαν απόλυτα απαραίτητο στοιχείο της καθημερινής ζωής. Ενδεχομένως με υπερβολές και με ακρότητες· ίσως θα είναι η επόμενη δεκαετία που θα δείξει εάν (και κάτω από ποιούς όρους) μπορεί να υπάρξει πλέον ατομική και συλλογική αποστασιοποίηση από το internet - ή αν η χρήση του θα καθιερωθεί μόνιμα σαν η τρίτη στη σειρά ατομικής / κοινωνικής “ανάγκης”, μετά τον αέρα και το νερό.

Αλλά ήδη η χρήση του internet (και οι ”δυνατότητες” εντός ή εκτός εισαγωγικών μέσω αυτού) έχουν μετασχηματίσει μεγάλη γκάμα κοινωνικών σχέσεων· και οι μετασχηματισμοί συνεχίζουν καλπάζοντας. Στην καρδιά αυτής της τεχνολογικής εφαρμογής (ίσως όχι απ’ την αρχή, όμως γρήγορα αυτό συνέβη) είναι η πρωτοφανής ενοποίηση ως προς τους τρόπους τους σχέσεων, πρακτικών, συμπεριφορών που είχαν μέχρι “πριν το internet” διακριτούς μεταξύ τους χώρους, χρόνους και χειρονομίες. Πρωτοφανής ενοποίηση όχι μόνο στην καπιταλιστική ιστορία των δύο ή τριών τελευταίων αιώνων αλλά στο σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας. Σημειώνουμε: αρκετά είδη εργασίας, είδη διασκέδασης, παιχνιδιού, απόκτησης εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, δημιουργίας “φίλων”, “εχθρών” ή και “ερωτικών σχέσεων”, συζήτησης· είδη πολέμου, διαρρήξεων, απόκτησης με παράνομο τρόπο χρημάτων ή γνώσεων, αγοράς (ή κλοπής) εμπορευμάτων, εκδικητικότητας και πρόκλησης καταστροφών· διασποράς φημών, αποπροσανατολισμών, πρόκλησης διανοητικής και συναισθηματικής σύγχυσης έως και πανικών, όλα αυτά (και άλλα που προς στιγμήν μπορεί να μας διαφεύγουν) είναι εφικτά, και μάλιστα σε τεράστια κλίμακα, με τις ίδιες μηχανές, την ίδια τεχνική, τις ίδιες χειρονομίες, από (και προς) τους ίδιους τόπους, σχεδόν ταυτόχρονα. Οπωσδήποτε αυτή η ενοποίηση δεν είναι αποκλειστικά “έργο” του internet, αφού αυτό μπορεί να θεωρηθεί τμήμα της γενικότερης πληροφοριοποίησης του γνωσιολογικού, συναισθηματικού και σχεσιακού πλούτου (ή φτώχιας) των κοινωνιών. Αλλά πρέπει να αποδοθεί ειδικά στο δια-δίκτυο η δυνατότητα της τάχιστης ανταλλαγής / διασύνδεσης: υπολογιστές αποκομμένοι ο ένας απ’ τον άλλο πιθανότατα θα είχαν “πετύχει” ελάχιστα απ’ αυτά που θεωρούνται κοινότοπα σήμερα, και μάλλον θα είχαν αρκετά μικρότερη χρήση. Συνεπώς δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι το internet (και αυτό, σε μια “κεντρική” θέση) μετασχηματίζει σχεδόν “οντολογικά” τις καπιταλιστικές κοινωνίες και σχέσεις.

όλα πληροφορίες;

Αν το μόνο εργαλείο που έχεις είναι το σφυρί, τότε αντιμετωπίζεις το κάθε τι σαν καρφί λέει μια εύστοχη παροιμία. Η ποικιλία των τρόπων στην κοινωνική ζωή και τις σχέσεις (στο σύνολο της γκάμας του σχετίζεσθαι) δεν ήταν, σε όποιες κοινωνίες και όποιες ιστορικές περιόδους υπήρχε πράγματι τέτοια ποικιλία, υπόθεση πολυτέλειας. Αλλά μάλλον δια-κριτικότητας. Της δυνατότητας, δηλαδή, να διακρίνει κανείς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων και των πραγμάτων, και να διαμορφώνει τρόπο που να ταιριάζει σε κάθε χωριστή περίπτωση. Απ’ την άλλη δεν είναι μυστικό πως ισχυρά ιδεολογικά συστήματα, σαν όπλα αυστηρών πειθαρχικών δομών εξουσίας, προσπαθούσαν πάντα να μειώσουν αυτήν την ποικιλία των καθημερινών τρόπων (ζειν και σχετίζεσθαι), να ομογενοποιήσουν και να ενοποιήσουν πάνω σ’ έναν ενιαίο “κώδικα” (εννόησης και συμπεριφοράς) τους περισσότερους απ’ αυτούς τους καθημερινούς τρόπους, και να τους “απλοποιήσουν” κάνοντας τους υποπεριπτώσεις μιας μονάχα κύριας σχέσης. Το ιστορικό παράδειγμα είναι οι θρησκείες, τουλάχιστον αυτές που υπάρχουν ακόμα σαν “μονοθεϊστικές”, σίγουρα όταν ήταν (ή όταν είναι) στις δόξες τους.
Η ενοποίηση που έχει πετύχει η πληροφορική και το πιο άξιο τέκνο της, το internet, μοιάζει να μην είναι ιδεολογική, αλλά απλά (απλά;) λειτουργική. Αλλά αυτό είναι ψευδές. Η ιδεολογία υπάρχει κι εδώ, πέρα και πάνω από την χρήση του ενός και μοναδικού εργαλείου. Είναι αυτή η ιδεολογία που προτείνει ότι εδώ (με την πληροφορική και το internet) δεν έχουμε να κάνουμε με ένα εργαλείο, δεν έχουμε να το χειριστούμε ή να το αφήσουμε στην άκρη· έχουμε έναν (καθολικό) τρόπο ζωής. Και το πρώτο άρθρο στον δεκάλογο αυτής της συγκεκριμένης πίστης είναι το όλα είναι πληροφορίες.
Αν ψάξετε έναν ακριβή και λογικά συνεπή ορισμό του τι είναι “πληροφορία” θα απογοητευτείτε. Όσο και φαίνεται παράξενο (αλλά δεν είναι!) απλούστατα δεν υπάρχει τέτοιος ακριβής και λογικά συνεπής ορισμός! Ενώ είναι μάλλον εύκολο να περιγραφτεί η γενική ιδέα και η χοντρική λειτουργία ενός “διακόπτη ηλεκτρικού ρεύματος”, που αφήνει ή εμποδίζει μικροποσότητες ηλεκτρισμού να περάσουν, ενώ δηλαδή είναι σχετικά εύκολο να περιγραφτεί η τεχνική πλευρά του πράγματος, το τι είναι η “πληροφορία” είναι ασαφές. Εδώ και 60 χρόνια - και έτσι θα μείνει. Πρόκειται μάλλον για μια υπόδειξη, αρκετά ασαφή ώστε να μην μπορεί να μπει εύκολα σε αμφισβήτηση, αλλά και αρκετά έντονη ώστε να γίνεται ιδεολογικά ελκυστική. Εντέλει, και παρά το σκάνδαλο που θα προκαλούσε ένας τέτοιος ισχυρισμός (είτε στους πληροφοριο-φανατικούς είτε στους πληροφοριο-άσχετους) η “πληροφορία”, που - τα - πάντα - είναι - έτσι, είναι η τελευταία μεταφυσική κατασκευή της (καπιταλιστικής) τεχνολογίας. Κι ενώ αυτή η τεχνολογία μπορεί να είναι εδώ χρήσιμη κι εκεί επικίνδυνη, η μεταφυσική της μας είναι εξ’ ορισμού εχθρική.
Ωστόσο είναι η ηλεκτρική / ηλεκτρονική διασύνδεση, το internet (και με μια χωριστή αφετηρία η γενίκευση της χρήσης των φορητών τηλεφώνων - τώρα κι αυτά συγκλίνουν στο διαδίκτυο, βρίσκοντας τον “φυσικό” προορισμό τους) που έκανε Αυτονόητη Αλήθεια πως όλα είναι πληροφορία. Κι ακόμα βρισκόμαστε περίπου στα μισά αυτού του Αυτονόητου: η ηλεκτρονική / δικτυακή μετάδοση ή/και ανταλλαγή συναισθημάτων κατευθείαν (από το νευρικό σύστημα; από τον εγκέφαλο; από έναν συνδυασμό πηγών / ενσωματωμένων αισθητήρων; από τις εκφράσεις του προσώπου; από έναν συνδυασμό όλων αυτών;) και όχι μέσω λέξεων, εικόνων ή ήχων, είναι ένα απ’ τα πολύ μεγάλα big things αυτής της τεχνικής. Ο πόνος, ο φόβος, η χαρά είναι κι αυτά πληροφορίες· μπορούν να “αποθηκευτούν”, να “ταξινομηθούν”, να “ανακληθούν” - γιατί όχι;
Είναι για εμάς προφανές ότι απ’ την στιγμή που το κριτικό πνεύμα (εφόσον και όποτε είναι ζωντανό...) αντιληφθεί τον αυθαίρετο και μεταφυσικό χαρακτήρα του υπερ-θεωρήματος περί της “πανταχού παρούσας πληροφορίας”, είναι σχετικά εύκολο να περιορίσει την ισχύ του. Ασφαλώς η κριτική αντί-θεση στο “όλα είναι πληροφορίες” δεν είναι το “τίποτα δεν είναι πληροφορία”, μια εξίσου μεταφυσική απόφανση. Όπως, ανάλογα, η κριτική αντί-θεση στον ισχυρισμό των στρουκτουραλιστών γλωσσολόγων και κοινωνιολόγων στις αρχές του 20ου αιώνα πως “όλα είναι γλώσσα” (ισχυρισμό πάνω στον οποίο, παρεπιπτόντως, πάτησε γερά η πληροφοριοποίηση) δεν μπορεί να είναι “τίποτα δεν είναι γλώσσα”! Από ανταγωνιστική άποψη (κι αυτή θα είναι μια απ’ τις αρνήσεις τους μέλλοντος αν το παρόν μας αποδειχθεί ανίκανο γι’ αυτήν) η σχετικοποίηση και ο περιορισμός της ισχύος των πληροφορικών δογμάτων θα σημαίνει την ανακάλυψη ή/και την εφεύρεση ζειν και σχετίζεσθαι έξω, πέρα και ενάντια σε οποιαδήποτε ηλεκτρονική ή νευρωνική αναγωγή. Τότε και μόνον τότε το internet θα μικρύνει ερχόμενο στο κανονικό του σχήμα. Το σχήμα ενός εργαλείου μόνο. Και καθόλου του μοναδικού - που αξίωσε και έγινε “τρόπος ζωής”.

κάθε καινούργια μηχανή κάτι φτιάχνει και κάτι καταστρέφει

Μήπως το google μας κάνει βλάκες; - Η απώλεια της προσοχής και ο επερχόμενος Μεσαίωνας - Η σκουπιδογενιά: πως η Ψηφιακή Εποχή αποβλακώνει τους νέους αμερικάνους και υπονομεύει το μέλλον μας... Αυτοί είναι τρεις (ενδεικτικοί) τίτλοι πρόσφατων αμερικανικών άρθρων (ο πρώτος) και βιβλίων (οι άλλοι δύο) καθώς ενηλικιώνεται η πρώτη γενιά που “μεγάλωσε με το internet”. Η δαιμονοποίηση είναι το άλλο μισό της αποθέωσης: αν και είτε “υπέρ” είτε “κατά” μπορούν να βρεθούν πράγματι όταν μια καινούργια machina εγκαθίσταται μαζικά στην καθημερινή ζωή, η μυθοποίηση, οποιαδήποτε μυθοποίηση, “θεϊκή” ή “διαβολική”, λειτουργεί τελικά υπέρ της διαιώνισης των κοινωνικών μεταφυσικών. Το ζητούμενο για μας τους μυστήριους δεν είναι πάντως “κάτι ενδιάμεσο”!
Το γεγονός είναι ότι ο συνδυασμός ψηφιοποίησης, εικονικότητας, και ενοποίησης τρόπων (δηλαδή σχέσεων) που ως μια γενιά πριν ήταν διαφορετικοί και διακριτοί μεταξύ τους, με άλλα λόγια η (καθολική) υπερ-μεσολάβηση των υπολογιστών και του internet σε όλο και περισσότερες πράξεις και αισθήσεις της καθημερινής ζωής, δημιουργεί ένα ριζικά διαφορετικό “αντιληπτικό σύμπαν”. Σε πολλές (αλλά καθόλου σε όλες!) απ’ αυτές τις “νέες” πράξεις και αισθήσεις, οποιαδήποτε σύγκριση με το αμέσως προηγούμενο Παράδειγμα δείχνει έκπτωση - έκπτωση του “καινούργιου” απέναντι στο “παλιό”.
Αλλά εκείνα που κρύβονται πίσω απ’ τις ηθικολογίες και τους θρήνους (των οπαδών του “παλιού” κόσμου) είναι πολύ σημαντικότερα και στέρεα απ’ τα συμπεράσματά τους. Πρώτον, μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο έχει “προχωρήσει” ο καπιταλισμός, όχι τις δυο τελευταίες δεκαετίες αλλά τους δύο τελευταίους αιώνες. Και δεύτερον η απομόνωση του οποιουδήποτε “καινούργιου” απ’ την ιστορία του λειτουργεί πάντα υπέρ της μυθοποίησής του. Η τεχνο-φετιχιστική ιδεολογία που κάνει αυτονόητα “προοδευτική” την τεχνολογία, ήδη απ’ την εποχή της πρώτης ατμομηχανής, τρέφεται ακριβώς απ’ αυτήν την ανιστορικότητα των επιτευγμάτων της.
Το μεγάλο (επειδή είναι εύκολο) παράδειγμα αφορά την σύγκριση μεταξύ της ψηφιακής εικονικότητας και δικτύωσης με την γραφή και την ανάγνωση· της οθόνης με το βιβλίο και το χαρτί. Εννοείται πως η γενίκευση της τυπογραφίας ήταν μια μεγάλη τεχνολογική επανάσταση· με πάμπολλες κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Όμως δεν ήταν όλες αυτές “καλές”, κατά καμία έννοια. Εκείνο που έχει ξεχαστεί πια (αλλά ήταν ζωντανό μέχρις ότου το βιβλίο αναγνωριστεί καθολικά σαν ο “καλύτερος τρόπος γνώσης”, δηλαδή μέχρις ότου το οργανωμένο και υποχρεωτικό εκπαιδευτικό σύστημα αρχίσει να δίνει καρπούς) είναι ότι η επικράτηση αυτής της τόσο οικείας σήμερα (και παλιάς πια) τεχνολογικής επανάστασης πέρασε πάνω από διάφορα πτώματα: εκτός απ’ την όραση (και τριτευόντως την ακοή) κάθε άλλη ανθρώπινη αίσθηση και δι-αίσθηση περιθωριοποιήθηκε σαν έγκυρος τρόπος γνώσης και σχέσης στη συντριπτική πλειονότητα των “γνώσεων” και των “σχέσεων”· η άμεση και χωρίς μεσολάβηση εμπειρία (σαν τρόπος γνώσης και σχέσεων) σπρώχτηκε περίπου στην παρανομία, προς όφελος της “καθαρής νόησης”, όσο “καθαρή” μπορούσε να είναι ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους αλλά και τις κοινωνικές τάξεις· τα σώματα στην περιέργεια ή στο παιχνίδι τους έγιναν συστηματικά πολύ πιο άκαμπτα και “εγκεφαλικά”· και πολλά άλλα. [1]
Ως ένα σημείο (αλλά καθόλου ως εκεί που οι πρωτοπόροι της διάχυσης της γραφής και της ανάγνωσης πίστευαν) το βιβλίο και το χαρτί έβαλαν στην άκρη τις (θρησκευτικές) προλήψεις· “άνοιξαν” τα μυαλά· έκαναν προσιτή στον καθένα (αλλά καθόλου υποχρεωτική!) την κριτική σκέψη και τον διανοητικό πλούτο πολλών διαφορετικών πολιτισμών ή/και εποχών· υπηρέτησαν τις ευγενέστερες (αλλά επίσης: και τις πιο εφιαλτικές) δυνατότητες της ανθρώπινης συμπεριφοράς... (Κι ας μην μνημονεύσουμε το πιο σημαντικό απ’ όλα, το γεγονός δηλαδή ότι έκανε εφικτό το να διαβάζετε αυτό εδώ το έντυπο!...) Αλλά όλα αυτά με ένα κόστος, ένα τίμημα, που ούτε έγινε ποτέ παραδεκτό, ούτε - το σημαντικότερο - ζυγίστηκε από καθένα και κάθεμια χωριστά ή/και συλλογικά. Και φυσικά δεν αποτελεί σημαντικό στοιχείο καμίας συλλογικής κοινωνικής μνήμης. Γιατί ο τρόπος της εγγραφής / καταγραφής στο χαρτί, ο τρόπος του βιβλίου, χωρούσε πράγματι πολλά, πολύ περισσότερα απ’ ότι θα χώραγε το μυαλό του Γουτεμβέργιου. Αλλά επίσης απέκλειε πολλά. Μέχρι και καινούργιες “αρρώστιες” (εντός ή εκτός εισαγωγικών) δημιουργήθηκαν απ’ την γενική επικράτηση του βιβλίου και του χαρτιού: η μυωπία, η δυσλεξία, τα προβλήματα των παιδιών / μαθητών με την σπονδυλική τους στήλη... Τελικά το ότι επι πολλές δεκαετίες (για όσο καιρό εκείνα τα παλιά αποκλεισμένα “πολλά” ήταν ακόμα ζωντανά αν και “περιθωριακά”) η πιο κοινότοπη αναπαράσταση του “μορφωμένου” ήταν ένας τύπος με “μεγάλο κεφάλι”, χοντρά ματογυάλια και ατροφικά χέρια και πόδια, αυτό το γεγονός λοιπόν, θα έπρεπε να θυμίζει ότι οποιαδήποτε Αλλαγή Παραδείγματος τέτοιου είδους δεν είναι καθόλου αναίμακτη - όπως υποστηρίζει η ίδια.
Είναι υποχρεωτικό τώρα ότι η ενοποίηση πολλών τρόπων σε έναν, πολλών διαφορετικών χειρονομιών σε ελάχιστες, όταν πια καθιερωθεί αμετάκλητα (δηλαδή αύριο - μεθαύριο...), θα σκοτώσει πολλά - ενόσω θα δημιουργεί καινούργιες δυνατότητες, των οποίων ο χαρακτήρας και οι σκοποί θα αργήσουν να αποκτήσουν την δική τους πολλαπλότητα, να κατακάτσουν, να “ολοκληρωθούν”. Αλλά είναι επίσης εύλογο ότι η εξορία, η περιθωριοποίηση και ο (αλλού συναινετικός κι αλλού βίαιος) αποκλεισμός του προηγούμενου πλούτου σε τρόπους ζειν και σχετίζεσθαι, προετοιμαζόταν ήδη μέσα από μια σειρά παράγοντες και μέσα που, ενδεχομένως, αποδειχθούν “μεταβατικά”. Ο κατά δήλωσή του “αναπτυγμένος” καπιταλιστικά κόσμος δεν πήδησε απότομα απ’ το βιβλίο στην οθόνη των υπολογιστών, ή από μια ορισμένη αντίληψη του πραγματικού στο εικονικό (που διεκδικεί και κερδίσει σταθερά την θέση της πραγματικότητας). Τέτοια αλλαγή δεν θα μπορούσε να γίνει απότομα. Μεσολάβησε, για παράδειγμα, η συστηματική εκπαίδευση στην τηλεόραση.
Στη φάση της μετάβασης (που έχει μεν μια κάποια διάρκεια, καθόλου “άπειρη” όμως) είναι για μας ξεκάθαρο πως δεν εμφανίζονται μόνο τα εν δυνάμει αλλά και οι απώλειες. Και τα μεν και τα δε εντυπωσιάζουν· τα μεν τροφοδοτούν την συνηγορία τα δε την καταδίκη. Φυσικά ο καθένας μπορεί να νομίζει ότι “ελεύθερα διαλέγει” το ένα ή το άλλο· όμως και οι δύο εκδοχές είναι κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένες από πριν! Η στοιχειωδώς ουμανιστική επιλογή (γιατί αυτή είναι επιλογή!) δεν βρίσκεται ούτε στους επαίνους ούτε στις κατάρες· αλλά στην σκληρή και γλυκόπικρη επίγνωση της ιστορικότητας (και άρα του βάρους) ακόμα και των πιο “εύκολων” ατομικών ναι ή όχι. Ειδικά όταν πρόκειται για την μηχανή!

κάθε μηχανή έχει αφεντικό

Προς τα τέλη της δεκαετίας του ‘90 και το μεγαλύτερο μέρος της επόμενης, το internet υμνήθηκε σαν “ο χώρος της ελευθερίας”. Το είχαμε πει έγκαιρα, σαν αυτόνομοι, ότι τέτοιοι ύμνοι ξεκινούσαν από ένα θεμελιώδες λάθος (για το οποίο καθόλου δεν “έφταιγε” το ίδιο το internet): αυτό που υμνούνταν σαν “ελευθερία” ήταν η ευκολία. Δεν επρόκειτο μάλιστα για κάποια τυχαία σύγχυση ή συμπτωματική παρεξήγηση. Η μετονομασία της “ευκολίας” σε “ελευθερία” (και το ανάποδο) ήταν και είναι απ’ τα βασικά κλισέ του νεοφιλελευθερισμού. Συνεπώς το δόγμα internet (ή κυβερνοχώρος) = ελευθερία, ένα δόγμα που πουλήθηκε με το τσουβάλι και στα μέρη μας, ειδικά μεταξύ διάφορων (κατά τη γνώμη τους) “εξτρεμιστών”, δεν ήταν μόνο απόλυτα άστοχο για το πως εννοούσε το internet. Ήταν εξαιρετικά συμβιβασμένο και ως προς το πως εννούσε την ελευθερία. Έπρεπε να αρχίσει μια εταιρεία ονόματι google να αποκτάει ένα σοβαρό μέγεθος πελατολογίου (και “εργαλείων”), δηλαδή έπρεπε να φτάσει το internet σχεδόν στα 20 χρόνια του, για να αρχίσει (και πάλι μειοψηφικά στις γραμμές των πρώην υμνητών) να ξεκαθαρίζει ότι το internet και η δικτύωση των υπολογιστών δεν είναι το από ανέκαθεν καλύτερο όνειρο της ανθρωπότητας!...
Αλλά τι άλλο θα μπορούσε να συμβεί; Η ενοποίηση των τρόπων που ήδη μνημονεύσαμε, πολύ περισσότερο από τεχνικό κατόρθωμα, πολύ περισσότερο από “ευκολία” (για όσους μάθουν την αλφαβήτα της), είναι κεφάλαιο! Γιατί είναι συγκέντρωση· συγκέντρωση πλούτου του ενός ή του άλλου είδους, συγκέντρωση πλούτου του παρελθόντος αλλά και συγκέντρωση πλούτου εν τω γεννάσθαι, ακόμα και συγκέντρωση βλακείας. Μακριά από εμάς η “θεωρία συνωμοσίας” ότι ο Tim Berners - Lee το 1991 (ή οποιοσδήποτε άλλος πριν ή μετά) ήταν ένα σκουλήκι, ένα κάθαρμα, ένα τσιράκι της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης!!! Ένας εφευρέτης ήταν, όπως ένας εφευρέτης ήταν ο Watt. Αλλά ίσως σε αντίθεση με την εποχή του Watt, στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 υπήρχαν ήδη πρόδρομα δίκτυα υπολογιστών, είτε μιλήσει κανείς για το περισσότερο γνωστό apranet, είτε για το λιγότερο γνωστό διεθνές δίκτυο των τεχνοεπιστημόνων του cern. Με άλλα λόγια η παραγωγική αξία της δικτύωσης των υπολογιστών ήταν πολύ καλά γνωστή πολύ πριν τα πρώτα προγράμματα πλοήγησης φτάσουν “σε κάθε σπίτι”. Εκείνο που δεν ήταν στις αρχές των ‘90s γνωστό, και έμελλε να δειχθεί με τον πλέον “αγνό” καπιταλιστικό μηχανισμό, την αγορά, ήταν το πόσα σπίτια θα ενδιαφέρονταν (και πως) για μια τέτοια μηχανή, για την δικτύωση δηλαδή των υπολογιστών.
Τελικά, απ’ την μια μεριά η ευκολία της ψηφιοποίησης και απ’ την άλλη η ελκυστικότητα αυτής της ηλεκτρονικής ευκολίας, έκανε εκρηκτική, και - αυτό είναι σίγουρο - πέρα από οποιαδήποτε προσδοκία αφεντικού, τουλάχιστον αρχικά, την συσσώρευση γραπτών, ηχητικών και οπτικών καταγραφών κάθε είδους, μέσα στον μυθικό “κυβερνοχώρο”. Αν οι ασφαλτόδρομοι του καπιταλισμού έκαναν κάτι δεκαετίες να γεμίσουν με αυτοκίνητα, οι (υποτιθέμενα) “άυλες” λεωφόροι του internet γέμισαν πολύ γρήγορα με οτιδήποτε μπορούσε να αναχθεί στον έναν και μοναδικό τρόπο τους. Σε ψηφία. Αλλά αυτές οι τελευταίες λεωφόροι έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να επεκτείνονται επ’ αόριστον· συνεπώς δεν κινδυνεύουν να αυτο-αχρηστευτούν απ’ την επιτυχία τους με μποτιλιαρίσματα.
Αυτή η υπερ-συγκέντρωση λοιπόν, ακόμα κι αν δεν είχε προβλεφτεί, δεν θα μπορούσε παρά να γίνει γρήγορα αντικείμενο μείζονος προσοχής από εκείνους που, καλύτερα από οποιονδήποτε “χρήστη”, έχουν συμφέροντα να “αξιοποιούν” τον κοινωνικό πλούτο· και τους τρόπους του. Το κοινωνικό εργοστάσιο, η εννόηση δηλαδή όχι μόνο της στενά ορισμένης εργασίας αλλά όλο και μεγαλύτερης έκτασης των κοινωνικών σχέσεων σαν παραγωγικών διαδικασιών (παραγωγικών κέρδους) δεν περίμενε το internet και την ενοποίηση των κοινωνικών τρόπων για να γεννηθεί. Είχε γεννηθεί και είχε ακμάσει για τα καλά νωρίτερα. Όταν το να ερωτεύεσαι, το να διασκεδάζεις, το να μετακινείσαι, το να δουλεύεις, το να παίζεις, και το να πονάς ήταν ακόμα σχετικά “διαχωρισμένα” μεταξύ τους, σαν τρόποι της καθημερινής ζωής. Δεν είναι παράξενο που η ενοποίηση αυτών των τρόπων δεν διατυπώθηκε ποτέ, σαν τέτοια, με την μορφή “κοινωνικού αιτήματος” ή απαίτησης· ή έστω απελευθερωτικού ονείρου... κάποιοι στις επόμενες γενιές ίσως ξαναστοχαστούν τα υπέρ και τα κατά της... Είναι πάντως ακόμα λιγότερο παράξενο που μια τέτοια ενοποίηση βόλευε κατ’ εξοχήν εκείνους που ήδη εκμεταλλεύονταν (χάρη στη δικτατορία του εμπορεύματος και των φετιχισμών του) τους σχετικά διαχωρισμένους χώρους και χρόνους της ποικιλίας σχέσεων, σκοπών, αισθημάτων και εμπειριών στην καθημερινή κοινωνική ζωή. Τους βόλευε “στρατηγικά”, μεσομακροπρόθεσμα, ακόμα κι αν αρχικά αιφνιδιάστηκαν απ’ την ένταση και την ταχύτητα της αποδοχής του internet. Ποιός θα μπορούσε να χαρακτηρίσει αυτό, που είναι το κατεξοχήν πολιτικό γεγονός, “ελευθερία”; Μόνο εγκάθετοι - και (οι πάντα περισσότεροι) εύπιστοι ή ηλίθιοι.

Βασικό στοιχείο της μυθολογίας περί “ελευθερίας του internet” υπήρξε η σοφία ότι δεν μπορεί να ελεγχθεί. Αυτή η σιγουριά συνήθως συνοδευόταν από τεχνικά επιχειρήματα. Δεν είμαστε (και δεν είμασταν ποτέ) ειδικοί του πράγματος, όμως ακόμα και τις εποχές της πιο κατηγορηματικής βεβαιότητας ότι “το internet είναι ‘απ’ τη φύση του’ ανεξέλεγκτο”, θα μπορούσε να κάνει κάποιος στοιχειώδεις και χρήσιμους παραλληλισμούς. Για παράδειγμα, ένας επαγγελματίας και ριψοκίνδυνος διαρρήκτης μπορεί ίσως να πηδάει από ταράτσα σε ταράτσα και να κατεβαίνει στο διαμέρισμα - στόχο του με σκοινιά· και με τον ίδιο τρόπο να φεύγει... Όμως εάν αυτό χρησιμοποιείται σαν απόδειξη ότι οι δρόμοι μιας πόλης δεν ελέγχονται (είναι αδύνατο να ελεγχθούν), τότε υποκλινόμαστε στο μέγεθος της ανοησίας.
Κατά κάποιο τρόπο τα περί “ανεξέλεγκτου internet” ήταν τέτοιου είδους θεωρήματα, που η πραγματική τους βάση ήταν μόνο η άγνοια και η (όχι ασυνήθιστη) ροπή προς τα παραμύθια. Η επιτήρηση στο internet άρχισε να δηλώνεται και δημόσια σαν θεμιτός (κρατικός) στόχος, τεχνικά εφικτός, μετά το 2001, προκαλώντας φυσικά αντιδράσεις, ενόσω η πιο “αγαθή” μορφή επιτήρησης είχε ήδη εγκατασταθεί και είχε γίνει αποδεκτή με μεγάλη χαρά (κατ’ αρχήν “σωστά”...), από μια (υπεράνω υποψίας;) ιδιωτική επιχείρηση. Εννοούμε την ρύθμιση κυκλοφορίας / πληροφοριακή τροχαία της google. Τελικά όχι μόνο διάφορες μορφές επιτήρησης είναι εφικτές και ασκούνται, είτε ανακοινώνονται σαν τέτοιες είτε όχι, αλλά επιπλέον ορισμένες εκδοχές της επιτήρησης, έχουν πάει γλυκά γλυκά την κοινωνική ζωή αισθητά πιο πίσω απ’ τα περιβόητα “βασικά δικαιώματα του ανθρώπου”. Δεν χρειάζεται, για παράδειγμα, να - ανοίγονται - τα - γράμματα, επειδή κυκλοφορούν (και “αποθηκεύονται”) ανοικτά (αναφερόμαστε στα e - mails). Ή, η εθελοντική ηλεκτρονική αυτοέκθεση (για χάρη της τόσο ελκυστικής εύκολης απόκτησης νέων φίλων ή της ανακάλυψης παλιών) δεν ακυρώνεται· κι ούτε φυσικά μπορεί να είναι κανείς σίγουρος ποιός κατέχει τον όποιο “προσωπικό φάκελό του” ή πως σκοπεύει να τον αξιοποιήσει (αναφερόμαστε στο facebook και τα παρόμοια ήθη και εργαλεία “κοινωνικής δικτύωσης”).
Τελικά δεν χρειάζεται ιδιαίτερη σοφία. Είναι αδύνατον με τεχνολογικές μεθόδους να κατασκευαστεί το “ανεξέλεγκτο” του internet, γιατί απλά υπάρχει η γνωστή μέθοδος δημιουργίας του, που εδράζεται σε κάθε σημείο της μηχανής· το μόνο “ανεξέλεγκτο” μπορεί να είναι η βλάβη, δηλαδή η κατάρρευση / αστοχία της ίδιας της μεθόδου. Η ιδέα περί de facto αδυναμίας επιτήρησης του internet υποτιμούσε τα αφεντικά· ήταν η γεμάτη παρηγοριά φαντασίωση ενός “αεικίνητου”...

κάθε καπιταλιστική μηχανή είναι...

Κόντρα στην (και σοσιαλδημοκρατική / αριστερή) πεποίθηση ότι η τεχνολογική εξέλιξη του καπιταλισμού είναι η “φυσιολογική” βελτίωση των “ανθρώπινων ικανοτήτων”, ήταν οι ιταλοί αυτόνομοι, και πριν απ’ αυτούς οι ιταλοί εργατιστές, που ξαναέφεραν (θεωρητικά και πρακτικά, μέσα - και για - το κίνημα) το ζήτημα των μηχανών στη σωστή θέση που το είχε αναλύσει ο Μαρξ. Κόντρα επίσης στην μεταμοντέρνα ατομικίστικη (και ηθικολογική) φιλολογία ότι η χρήση των μηχανών εξαρτιέται απ’ το “ποιοί τις έχουν στα χέρια τους” ήταν πάλι τα ίδια πολιτικά υποκείμενα που τοποθέτησαν τις μηχανές μέσα στη διαλεκτική του ταξικού ανταγωνισμού. Τιμής ένεκεν αναδημοσιεύουμε ένα μικρό απόσπασμα από μια εισήγηση του Ρανιέρο Παντσιέρι, τον Αύγουστο το 1961, σε μια εσωτερική συζήτηση της ομάδας των “κόκκινων τετραδίων”:

... Επομένως η εισαγωγή των μηχανών στην καπιταλιστική τους χρήση προσφέρει στο κεφάλαιο την τεχνική βάση για τη σταθεροποίηση της κυριαρχίας του, και για να μπορεί να επαναλάβει σε αποκρουστικότερη μορφή τον παλιό καταμερισμό εργασίας... Επαναλαμβάνω, δεν υπάρχει στην καπιταλιστική χρήση των μηχανών μια αντικειμενική τεχνολογική εξέλιξη. Κάθε στάδιο τεχνολογικής ανάπτυξης είναι ταυτόχρονα ενίσχυση της εξουσίας του κεφάλαιου, του δεσποτισμού του κεφάλαιου πάνω στην ζωντανή εργατική δύναμη...

Είναι το internet “μια μηχανή σε καπιταλιστική χρήση”; Ή μήπως επειδή τέτοια ερωτήματα είναι μπελάς καλό είναι να το αντιμετωπίζει κανείς μόνο σαν “καθ’ εαυτό”;
Συνεχίζει αμέσως μετά το Παντσιέρι:

... Λέει ο Μαρξ [οτι] η μερική ικανότητα του εκμηδενισμένου ατομικού εργάτη εξαφανίζεται σαν μια ασήμαντη λεπτομέρεια μπρος στην επιστήμη (προσέξτε, ο Μαρξ λέει “μπρος στην επιστήμη” και όχι “μπρος στο κεφάλαιο”), μπρος στις τεράστιες φυσικές δυνάμεις και την μαζική κοινωνική εργασία που ενσωματώνονται στο σύστημα των μηχανών και μαζί με αυτό αποτελούν την εξουσία του αφεντικού. Τούτο το αφεντικό, που στο κεφάλι του οι μηχανές και το μονοπώλιό του πάνω τους είναι αξεχώριστα ενωμένα, βλέπει υποτιμητικά τα εργατικά χέρια σε περίπτωση σύγκρουσης. Υπάρχει ένα πολύ χαρακτηριστικό κομμάτι [στον Μαρξ] από μια έκθεση ενός συμβουλίου του Μάντσεστερ· ένα από τα τόσα συμβούλια που διορίζονταν τότε στην Αγγλία κατά την πρώτη φάση της εκβιομηχάνισης: “Θάκανε καλό στους εργάτες των εργοστασίων να θυμούνται: ότι η εργασία τους είναι κάτι πολύ κατώτερο από την άποψη της ικανότητας εργασίας, ότι δεν υπάρχει άλλη ικανότητα που να αποχτιέται πιο εύκολα και, παίρνοντας υπόψη την ποιότητά της, να πληρώνεται περισσότερο, ότι δεν υπάρχει άλλη δουλειά που με τόσο λίγη εκπαίδευση ακόμα και στον πιο άπειρο άνθρωπο να παρέχεται σε τόση ποσότητα και σε τόσο μικρό διάστημα. Οι μηχανές του αφεντικού έχουν στην πραγματικότητα σε όλη την παραγωγή μια λειτουργία πολύ πιο σημαντική από την εργασία και την ικανότητα του εργάτη που μπορεί να αποκτηθεί μέσα σε έξι μήνες, και κάθε δούλος γης μπορεί να την μάθει”.
Να λοιπόν η ανάπτυξη και οι τεχνολογικές διαδικασίες σαν δύο στοιχεία αξεχώριστα δεμένα μεταξύ τους στο μοντέρνο εργοστάσιο και στην καπιταλιστική χρήση των μηχανών... Ενδιαφέρει εδώ να τονίσουμε πως ο Μαρξ χρησιμοποιεί την ίδια ακριβώς ορολογία με μερικούς μελετητές της σύγχρονης αυτοματοποιημένης και υψηλής τεχνολογίας, επιχείρησης...

Τι σχέση έχουν τέτοιες απόψεις με το internet; Χρησιμοποιείται βέβαια και σαν “μέσο εργασίας”, αλλά είναι τόσες πολλές και διαφορετικές οι επιπλέον χρήσεις του (ακόμα και για “λούφα” την ώρα της δουλειάς, εάν φυσικά το αφεντικό δεν έχει εγκαταστήσει το κατάλληλο λογισμικό / ρουφιάνο στους υπολογιστές - του - γραφείου...) ώστε μοιάζει “άκυρο” να βάζουμε και το internet, σαν μηχανή, μέσα στη σειρά των μηχανών των οποίων η καπιταλιστική χρήση ενισχύει τον δεσποτισμό των αφεντικών... Έτσι δεν είναι;
Όχι, δεν είναι έτσι!! Πρώτον, επειδή η επικράτεια της εκμετάλλευσης έχει απλωθεί ήδη πολύ μακρύτερα απ’ τον στενό χώρο και χρόνο της τυπικά εννοούμενης “εργασίας” - το είπαμε ήδη. Και δεύτερον, επειδή η ενοποίηση των τρόπων (της ζωής και των κοινωνικών σχέσεων), και η μεταφορά των (ψηφιοποιημένων) γνώσεων για το οτιδήποτε σε μια αφηρημένη “θέση” που είναι εκεί που συγκεντρώνονται οι ηλεκτρονικές συνάψεις, αποτελούν κεφάλαιο - κι αυτό το είπαμε ήδη.
Όταν το λογισμικό που έχει εγκαταστήσει η εταιρεία amazon στους servers του ηλεκτρονικού της βιβλιοπωλείου προτείνει, για την επιλογή του τίτλου Χ, “άλλους τίτλους που έχει διαλέξει η πλειοψηφία όσων αγόρασαν τον Χ”, ανακατασκευάζοντας ένα κάποιο “προφίλ” των βιβλιοφιλικών ενδιαφερόντων των αναγνωστών / αγοραστών του Χ, δεν μιμείται τον φίλο βιβλιοπώλη που ενημερώνει τον φίλο πελάτη για κάποια καινούργια κυκλοφορία που πιθανόν θα τον ενδιέφερε. Από πρώτη ματιά το πράγμα φαίνεται σαν η ίδια “παροχή υπηρεσιών”. Αλλά είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Γιατί είναι έργο μηχανής· το οποίο μάλιστα, στις προεκτάσεις του, δεν είναι καθόλου προσιτό στον πελάτη· καν και καν όσο μια κουβεντούλα με τον φίλο βιβλιοπώλη για την καινούργια έκδοση. Αντίθετα, αυτές οι προεκτάσεις είναι προσιτές μόνο στον (άγνωστο) ιδιοκτήτη της μηχανής, και στους όποιους (άγνωστους επίσης) συνεργάτες του.
Το παράδειγμα της amazon το έχουμε επιλέξει επειδή είναι “αθώο” - και επειδή σχετίζεται με τον “παλιό κόσμο”, των βιβλίων και των χαρτιών, έχοντάς τον ενσωματώσει. Ο κύριος της μηχανής σ’ αυτήν την θέση είναι καταγραφέας και αρχειοθέτης του γούστου των (εκατομυρίων) πελατών του, του ιστορικού τους επίσης, με τρόπο και σε έκταση που κανένας βιβλιοπώλης (σαν “αφεντικό”) δεν θα μπορούσε να κάνει ποτέ, πουθενά στον κόσμο. Στην πραγματικότητα ποτέ κανένας βιβλιοπώλης δεν βρισκόταν σε “θέση ισχύος” απέναντι σε κάθε μεμονωμένο πελάτη του ή στο συνολό τους. Οι ιδιοκτήτες της amazon όμως, μέσω των μηχανών τους, βρίσκονται ακριβώς σε τέτοια θέση. Γιατί ξέρουν (με την ενισχυτική έννοια της μόνιμης καταγραφής, της ταξινόμησης, του συνδυασμού στοιχείων με άλλου είδους καταγραφές, κλπ) περισσότερα απ’ ότι χρειάζεται η “απλή” αγοραπωλησία βιβλίων.
Κι αυτή η γνώση-plus του κύριου της μηχανής, είναι ταυτόχρονα γνώση-minus για τον πελάτη, παρότι αυτός δεν το αντιλαμβάνεται έτσι. Γιατί ο πελάτης της amazon δεν ξέρει τι συνδυασμούς και αξιοποίηση των καταγραφών (για την περίπτωσή του, όπως και για οποιαδήποτε άλλη) μπορούν να κάνουν οι ιδιοκτήτες / κύριοι της εταιρείας. Φυσικά μπορεί να πει “δεν με νοιάζει” - κι αυτός ακριβώς συμβαίνει διαρκώς, εκατομμύρια φορές. (Το ίδιο “δεν με νοιάζει” δεν ήταν η τρέχουσα συμπεριφορά των δανειοληπτών τις χρυσές εποχές; Ναι... Μετά ένοιαζε και πόναγε...)
Νοιάζει ή δεν, το γεγονός είναι ότι η ανισότητα γνώσης (μια εντελώς καινούργια ανισότητα, που εκτυλίσσεται μέσα και μέσω internet) σ’ αυτήν την τόσο αθώα περίπτωση, σημαίνει και ανισότητα δύναμης. Μεταξύ της εταιρείας και του συνόλου των πελατών της. Αυτοί οι τελευταίοι θέλουν να πιστεύουν ότι η εταιρεία δεν θα χρησιμοποιήσει τα data τους για “κακούς σκοπούς”, εναντίον οποιουδήποτε. Ύστερα, η εταιρεία ανακοινώνει ότι τα data “εκλάπησαν” και μπορεί να πλύνει τα χέρια της εάν χρησιμοποιηθούν από τρίτους... Αλλά, φυσικά, τα “έκλεψε” η προέκτασή της· γιατί πάντα οι πιο ωμές εκδηλώσεις του δεσποτισμού των αφεντικών δικαιολογούνταν σαν “εξαίρεση”, σαν “έκτακτη κατάσταση”... Εν τέλει, το πιο εύκολο που μπορεί να κάνει κάθε αφεντικό (“άγνωστο” ποιό συγκεκριμένα) είναι να κατασκοπεύει - μέσω της μηχανής internet - κάθε ηλεκτρονικό υπολογιστή και μέσω αυτού. Δεν είναι άραγε αυτό υλική έκφραση της καπιταλιστικής κυριαρχίας; Μήπως αν αντί για “κατασκοπεύει” γράψουμε “ρουφιανεύει” γίνεται πιο κατανοητό;

Εάν, τώρα, η (προς το παρόν) απεριόριστη και (πάλι προς το παρόν) δωρεάν παροχή υπηρεσιών γνώσης, μέσω της μηχανής internet, τοποθετηθεί πάνω στον καμβά της ανισότητας δύναμης, τότε η ευκολία, η σχεδόν πανδεσία της “πρόσβασης”, γίνεται δυσάρεστα ανάγλυφη. Κάπου υπάρχουν συγκεντρωμένες οι γνώσεις - και δεν μας ενδιαφέρει εδώ η μεταφυσική αναπαράσταση, στο μυαλό του καθενός, αυτού του τόπου / μη τόπου όπου είναι μαζεμένες. Κάπου υπάρχουν - και (αντίστοιχα) κάπου δεν υπάρχουν! [2] Αυτό το δεύτερο είναι εύκολο να βρεθεί: είναι το ανθρώπινο μυαλό (και γιατί όχι; το ανθρώπινο σώμα στο σύνολό του). Όσο περισσότερο είναι εκεί οι γνώσεις (στο ψηφιακό υπερσύμπαν) τόσο λιγότερο είναι εδώ (στα δικά μας κύτταρα). “Δεν χρειάζεται” θα πει ο εύπιστος... “Επιτέλους, δεν χρειάζεται να γνωρίζουμε οι ίδιοι, ούτε και να θυμόμαστε. Για κάθε τι απευθυνόμαστε στη μηχανή”. Ελευθερία; Απελευθέρωση;
Ονομάστε το όπως θέλετε. Εμείς έχουμε άλλη λέξη. Απαλλοτρίωση! Καπιταλιστική απαλλοτρίωση!! Και δεν είναι βέβαια “η πρώτη φορά” που συμβαίνει αυτό. Τώρα όμως δεν αφορά καπιταλιστική απαλλοτρίωση των (εργατικών) γνώσεων σε σχέση με την στενά, τυπικά ορισμένη εργασία. Εκείνη άλλωστε η απαλλοτρίωση έγινε με σκληρό πόλεμο. Τώρα όμως βρισκόμαστε στην (χαρούμενη απ’ τη μεριά των υπηκόων) καπιταλιστική απαλλοτρίωση (παραχώρηση...) όλων των γνώσεων που αφορούν την καθημερινή ζωή και τις σχέσεις.
Και να τότε πως θα προσαρμοζόταν μια φράση του συμβουλίου του Μάτσεστερ στα τωρινά δεδομένα, εάν μας την κοινοποιούσαν:
... Θα σας έκανε καλό να θυμόσαστε: ... δεν υπάρχει άλλη ζωή που με τόση λίγη γνώση και επίγνωση να σας παρέχουμε, ακόμα και στον πιο ανίκανο, σε τέτοια ποικιλία και τόσο εύκολα...
Που σημαίνει.... Σημαίνει τι; “Θείο δώρο”; Ή “έχετε την αξία των ανειδίκευτων στη ζωή - δηλαδή όση σας δίνουμε εμείς, τα αφεντικά αυτής της ζωής”;
Ζόρικη ερώτηση...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Επ’ αυτού περισσότερα στο η ψηφιοποίηση της μνήμης της συνέλευσης game over.
[ επιστροφή ]

2 - Εδώ μπορεί κάποιος να έχει μια λογική ένσταση. Οι γνώσεις δεν είναι φυσικά αντικείμενα ώστε αν βρίσκονται εκεί να μην βρίσκονται εδώ. Σωστά. Ονομάστε λοιπόν “μνήμη” τον τόπο των γνώσεων, και θα έχετε την απάντηση: λέγεται ότι για λόγους ευκολίας την μνήμη μας την έχουν αναλάβει οι μηχανές. Και - πάντα για λόγους ευκολίας - οι γνώσεις έχουν μετακομίσει εκεί· εκείνο που μας αντιστοιχεί δεν είναι πλέον το να ξέρουμε αλλά μόνο (μόνο!) το να “ρωτάμε” τις μηχανές...
[ επιστροφή ]