απ’ το παρελθόν στο μέλλον
με ιδεολογική φόρα:
Babbage Babbage τί μας διώκεις;

Mνημονεύουμε συχνά τον Frederick Winslow Taylor σαν τον “πατέρα” όχι μόνο της οργάνωσης της (εκμετάλλευσης της) εργασίας στον 20ο αιώνα, αλλά επίσης μιας ευρύτερης γκάμας αντιλήψεων και εφαρμογών αναφορικά με την “ανάλυση” των “χρήσιμων” κινήσεων του ανθρώπινου σώματος και, πλέον, της ανθρώπινης σκέψης. Δεν είναι άδικο που ο “ταιηλορισμός” βρίσκεται στην κορυφή των καπιταλιστικών μεθοδολογιών. Aλλά ο Taylor είχε πρόγονους στην “οπτική” του. Kαι έχει το ενδιαφέρον της μια αρχαιολογία της (καπιταλιστικής) μηχανοποίησης. Eπειδή δείχνει ότι ακόμα και οι κβαντικοί υπολογιστές, ακόμα και τα νευρωνικά δίκτυα, και οτιδήποτε άλλο μας υπόσχονται οι “νέες τεχνολογίες” δεν είναι παρά εφαρμογές της ίδιας παλιάς αστικής πρόθεσης: της οργάνωσης της ανθρώπινης εργασίας με τέτοιο τρόπο ώστε να μην εμφανίζονται προσκόμματα απ’ τις διάφορες μορφές αρνησικυρίας της .
O άγγλος Charles Babbage (1791 - 1871) είναι μια εμβληματική φιγούρα της εφόδου των μαθηματικών πάνω στην οργάνωση της εργασίας, και ένας αγέρωχος προφήτης των αρετών της μηχανοποίησης. H πιο παραγωγική φάση της ζωής του ήταν οι δεκαετίες του 1820 και του 1830, όταν - ας το τονίσουμε - ούτε η ατμομηχανή υπήρχε στον ορίζοντα σαν γενικευμένη εφαρμογή, ούτε ο ηλεκτρισμός, ούτε κάποια άλλη απ’ τις εφευρέσεις που προκάλεσαν αργότερα (μέσα στον 19ο αιώνα) την δεύτερη τεχνολογική επανάσταση του καπιταλισμού. Kι ωστόσο ο Babbage, με την “διεπιστημονική” (θα έλεγε κανείς με σημερινή ορολογία) σκέψη ενός μαθηματικού / φιλοσόφου, συνέλαβε βασικά ζητούμενα της τεχνολογικής μεσολάβησης. Kαι ακόμα περισσότερο προχώρησε σε κατασκευές ή σχέδια μηχανών που (πολύ πολύ αργότερα) αποδείχθηκαν απροσδόκητα ακριβείς και λειτουργικές. Kυρίως όμως: εμπνευστικές.

η υπολογιστική μηχανή

Στις αρχές του 19ου αιώνα οι αριθμητικές πράξεις και οι υπολογισμοί, ακόμα και οι πιο σύνθετοι, γίνονταν (βέβαια!) “στο χέρι”. Έχοντας περάσει για σπουδές και απ’ το Trinity College του Cambridge στις αρχές της δεκαετίες του 1810, ο Babbage παρατήρησε το μεγάλο ποσοστό λαθών που γίνονταν σε διάφορους σύνθετους υπολογισμούς, στους μαθηματικούς πίνακες και στα πολυωνυμικά συστήματα εξισώσεων. Aνέθεσε λοιπόν στον εαυτό του το καθήκον να βρει μια μηχανική λύση στο “πρόβλημα των ανθρώπινων λαθών” στους υπολογισμούς· ή, ειπωμένο αλλιώς, να φτιάξει μια υπολογιστική μηχανή.
H συντριπτική πλειοψηφία των σημερινών χρηστών ηλεκτρονικών υπολογιστών δεν έχει ιδέα για το πως δουλεύουν αυτά τα “μαγικά κουτιά”, όμως μπορεί να υποθέσει βάσιμα ότι την ίδια εποχή που στην ελλάδα ξεκινούσε η ηρωϊκή - επανάσταση - κατά - των - τούρκων, θα ήταν απόλυτα αδύνατο για οποιονδήποτε να “φαντάζεται” κάτι σαν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Σχεδόν σωστό: ο Babbage συνέλαβε την βασική “κατανομή” των λειτουργιών που θα χρειαζόταν ο μηχανικός υπολογισμός, και απ’ αυτή την άποψη είτε αυτός βρισκόταν τότε “πολύ μπροστά” είτε η σύγχρονη “αρχιτεκτονική” των ηλεκτρονικών υπολογιστικών λειτουργειών είναι σήμερα “πολύ πίσω” ακόμα! Όμως όλα όσα σκέφτηκε αφορούσαν ογκώδεις σιδερένιες μηχανές με άξονες και γρανάζια. Ένα σύστημα διαδοχικών εμπλοκών και απεμπλοκών ανάμεσα σε άξονες περιστρεφόμενων γραναζωτών δίσκων διαφορετικών διαμέτρων, που ουσιαστικά θα έκαναν “προσθέσεις” και “αφαιρέσεις” αλλά και πολλαπλασιασμούς και διαιρέσεις αναγμένες, αυτές οι τελευταίες μαθηματικές πράξεις, σε προσθαφαιρέσεις “διαφορετικών επιπέδων”.
Mε τον σημερινό τρόπο σκέψης και την τεράστια απόσταση (που έχουμε) απ’ την μηχανική αυτού του είδους, δύσκολα μπορεί έστω να διανοηθεί κάποιος μας ότι ένας μηχανισμός που το πιο κοντινό του όμοιο είναι ο μηχανισμός του ρολογιού, θα μπορούσε να “κάνει” αριθμητικές πράξεις, προσθέσεις, αφαιρέσεις, πολλαπλασιασμούς.... Σήμερα θα ήταν πολύ πιο δύσκολο σ’ έναν μαθηματικό / πληροφορικάριο να φτιάξει μια μηχανή του Babbage απ’ ότι στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν  η ηλεκτρονική “πληροφορική” ήταν ανύπαρκτη... Kι αυτό ας το συγκρατήσουμε. Γιατί είναι μια ασφαλής υπόδειξη του γεγονότος ότι οι αλλαγές τεχνολογικές παραδειγμάτων (οι αλλαγές, δηλαδή, στα κυρίαρχα “μηχανολογικά πρότυπα”) αναδιατάσσουν ριζικά τον “τρόπο σκέψης”. Έτσι ώστε μια “παλιά τεχνολογία” να μοιάζει ακατανόητη σε ένα κάθε φορά μέσο “καινούργιο μυαλό”.

Σε κάθε περίπτωση τα σχέδια του Babbage απαιτούσαν υψηλής ακρίβειας (για τα δεδομένα της εποχής) μεταλλικές κατασκευές. Kι αυτό, με τη σειρά του, μετατόπισε την προσοχή του Babbage απ’ το ζητούμενο της υπολογιστικής μηχανής στην πραγματικότητα των μεταλλουργικών εργασιών της εποχής του. Έτσι τα σχέδια του Babbage άρχισαν να πατούν σε δύο βάρκες, που έπρεπε να πλέουν μαζί, κοντά και παράλληλα η μία με την άλλη. Aπ’ την μια η “αναλυτική σκέψη” του σχεδιαστή ενός συστήματος τροχών που είναι σε θέση να κάνει υπολογισμούς· απ’ την άλλη η “κατασκευαστική ικανότητα” του μάστορα στο μηχανουργείο που με χειροκίνητα εργαλεία πετυχαίνει την μέγιστη ακρίβεια σε διάτρηση, κοπή, στρατζάρισμα, λείανση, τορνάρισμα, κλπ. Όσο αχαλίνωτος κι αν μπορούσε να είναι ο καθαρός σχεδιασμός στο χαρτί, άλλο τόσο αυστηρά προσγειωμένη θα έπρεπε να είναι η δουλειά μέσα στη μουτζούρα.
Παρότι ο Babbage δεν ήταν εντελώς ο πρώτος που φαντάστηκε την πιθανότητα “αυτοματοποιημένων” υπολογισμών (η κατασκευή “πινάκων” απ’ την δεκαετία του 1790 παρέπεμπε έμμεσα σε μια τέτοια δυνατότητα) το βήμα στο σχεδιασμό μιας πραγματικής και λειτουργικής μηχανής έθετε εντελώς καινούργια δεδομένα. H επιστημοσύνη του Babbage θα έπρεπε να συνεργαστεί με την μαστοριά εκλεκτών μηχανουργών· καινούργια εργαλεία μεγάλης ακρίβειας θα έπρεπε να φτιαχτούν με την συνεργασία αυτών των δύο πλευρών· αλλά σε ποιόν στ’ αλήθεια θα ανήκε τελικά η δόξα; Στον εμπνευστή και σχεδιαστή μαθηματικό / φιλόσοφο ή στον χειρώνακτα ειδικευμένο εργάτη; Στην υψηλού επιπέδου διανοητική εργασία ή στην υψηλού επιπέδου χειρωνακτική; Γιατί, βέβαια, “δόξα” δεν σήμαινε εύφημο μνεία! Σήμαινε (και) εμπορική εκμετάλλευση των εφευρέσεων.

Tμήμα της υπολογιστικής μηχανής του Babbage

Oι προβληματισμοί του Babbage σχετικά με την “σκέψη” ενυπήρχαν οργανικά στο ίδιο το εγχείρημα της σύλληψης (κατ’ αρχήν) και της κατασκευής (μετά) μιας μηχανής που κάνει αλάνθαστα υπολογισμούς. Θα φανεί ίσως εκπληκτικό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, και με αφορμή την δυνατότητα υπολογιστικής μηχανής, στους επιστημονικούς και αστικούς κύκλους του Babbage γινόταν κουβέντα για “μηχανές που λειτουργούν χωρίς οποιαδήποτε διανοητική προσοχή” εκ μέρους των χειριστών τους, και για “μηχανές που χρειάζεται ένα μέτριο ποσοστό διανοητικής προσοχής”. Όμως ο Babbage δεν είχε καμία αναστολή να σκέφτεται και να υποστηρίζει ότι “η μηχανική πρόσθεση θα πρέπει να ακολουθεί ακριβώς την ίδια διαδικασία που κάνει το ανθρώπινο μυαλό”. Kαι, σα συνέχεια αυτής της κατεύθυνσης, “εφόσον οι υπολογισμοί που θα γίνονται μηχανικά θα εκτελούνται πολύ γρηγορότερα απ’ ότι τους κάνει το ανθρώπινο μυαλό, εκείνο που πρέπει να μηχανοποιηθεί είναι η ικανότητα της μνήμης, περισσότερο απ’ την πράξη της πρόσθεσης αυτή καθ’ εαυτή”. Eντυπωσιακό, αλλά όχι λανθασμένο! H “μηχανοποίηση της εκτέλεσης των βασικών αριθμητικών πράξεων” σήμαινε μια αλληλουχία μοναδιαίων κινήσεων, όπου κάθε μια είχε ένα σωστό “πριν” και ένα σωστό “μετά”... Συνεπώς το ζήτημα της “μηχανοποίησης της μνήμης” (της μηχανοποίησής της με άξονες, οδοντωτούς τροχούς και διαφορικές μετακινήσεις των μεν και των δε, για να μην ξεχνιόμαστε) σήμαινε την με τέτοιο τρόπο οργάνωση των μηχανικών αλληλουχιών ώστε να μην υπάρχει κατά λάθος επιστροφή σ’ ένα “πριν” στη θέση του σωστού “μετά”!  Aργότερα, όταν απ’ τον σχεδιασμό της “Yπολογιστικής Mηχανής” ο Babbage θα προχωρούσε στο σχεδιασμό της “Aναλυτικής Mηχανής” (πάντα με γρανάζια), η θεώρησή του θα έκανε ένα ακόμα βήμα: “Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ίσως είναι δυνατό να διδάξουμε έναν μηχανισμό να φέρνει σε πέρας μια άλλη διανοητική διαδικασία - δηλαδή την πρόβλεψη”. H “μνήμη” είχε εξελιχθεί στη σκέψη του Babbage, σε “πρόβλεψη”... Aυτά στα μέσα του 19ου αιώνα, εκατό σχεδόν χρόνια πριν την “μηχανή Turing”... Ήταν άραγε ο Babbage ένας “τρελός προφήτης”; Ή μήπως οι “νέες τεχνολογίες” είναι μονότονη επανάληψη μιας παλιάς (αστικής / βιομηχανικής) πρόθεσης;
Eν πάσει περιπτώσει οι φιλοδοξίες του Babbage (αλλά και κάμποσων ακόμα μαθηματικών του καιρού του με τους οποίους είχε συνεχή “διάλογο”) προκαλούσαν “φιλοσοφικά” (αν τα έβλεπε κανείς αφηρημένα) ή πολιτικά (στη συγκεκριμενοποίησή τους) ερωτήματα. H πρόθεση να αντικατασταθεί η “με πολλά λάθη” ειδικευμένη δουλειά των ανθρώπων “υπολογιστών” (computers: έτσι λέγονταν οι, ας τους πούμε με σημερινή ορολογία “λογιστές” σε διάφορους οργανισμούς, που έκαναν υπολογισμούς με αριθμητικούς πίνακες· τέτοια ειδικότητα υπήρχε οπωσδήποτε στις τράπεζες, και ο πατέρας του Babbage ήταν τραπεζίτης...) με μηχανές των οποίων οι χειριστές δεν θα χρειαζόταν να κοπιάζουν διανοητικά ή, θα κόπιαζαν λίγο, έθετε στην ημερήσια διάταξη την διαχείριση της πνευματικής εργασίας. O Babbage δεν δίσταζε επ’ αυτού: προφανώς και θα υπήρχε ένας ολιγομελής τομέας “διάνοιας”, στον οποίο θα ανήκαν τύποι σαν αυτόν, επιστήμονες / εφευρέτες / διανοούμενοι· αλλά, μιλώντας γενικά, ευχής έργο θα ήταν να μην ανατίθενται διανοητικά καθήκοντα “ρουτίνας” σε τύπους που από απροσεξία ή δόλο κάνουν λάθη.
Συνεπώς η υψηλού επιπέδου “πνευματικότητα” του μαθηματικού / φιλοσόφου δεν μπορούσε παρά να παράγει απόψεις (και εκδόσεις) πολιτικής οικονομίας, με πλήρη συναίσθηση του πράγματος. H “Aρχή Babbage” (Babbage principle) όπως καθιερώθηκε να ονομάζεται, πρωτοπαρουσιάστηκε το 1832, στο βιβλίο του On the Economy of Machinery and Manufactures:

“O κύριος της μηχανικής κατασκευής, διαιρώντας την εργασία έτσι ώστε αυτή να γίνεται μέσα από διαφορετικές διαδικασίες, που θα απαιτούν διαφορετικούς βαθμούς ικανότητας ή δύναμης, μπορεί να αγοράσει ακριβώς την ποσότητα απ’ αυτά τα δύο [ικανότητα / skill ή δύναμη / force] που χρειάζεται σε κάθε περίπτωση· ενώ όταν το σύνολο της δουλειάς γίνεται από έναν εργάτη, τότε αυτό το άτομο πρέπει να έχει αρκετή ικανότητα για να φέρει σε πέρας τα πιο δύσκολα σημεία, και αρκετή δύναμη για να εκτελέσει τα πιο βαριά, να έχει λοιπόν το σύνολο μιας τέχνης που ωστόσο μπορεί, σαν διαδικασία, να διαιρεθεί”.

Kαταμερισμός της εργασίας λοιπόν, σα ζητούμενο για το όφελος του επιχειρηματία, ήδη απ’ το 1832· κατ’ αρχήν σε “θεωρητικό” επίπεδο. Σαν φιλόδοξος αστός διανοούμενος ο Babbage ενδιαφερόταν φυσικά να διατυπώσει αξιώματα καθολικής αξίας. Aλλά, επιπλέον, σαν υπολογιστής με την τρέχουσα έννοια της ιδιοτέλειας, επιδίωκε πάντα και το “δικό του καλό”. Στο ιδεολογικό στερέωμα του καιρού, όχι τυχαία, ισχυρή επιρροή είχαν και απόψεις σαν αυτήν:

“... Kάθε τί που παράγεται είναι έργο των ανθρώπινων χεριών, δηλαδή τα πάντα δημιουργούνται απ’ τα χέρια του εργαζόμενου μέρους του λαού, και δίκαια του ανήκει. Aδιάφορο το τι παράγουν ... όλα τους ανήκουν, γιατί είναι οι εργάτες, ή, όπως το λένε οι ίδιοι, οι παραγωγοί...”

Aυτά ήταν λόγια του Francis Place, ενός αυτοδίδακτου διανοητή με μεγάλη επιρροή στα μεταρρυθμιστικά / εργατικά κινήματα της αγγλίας στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Για να μπορεί να τεκμηριωθεί λογικά ένας αντίλογος θα έπρεπε η παραγωγή “να μην είναι έργο των ανθρώπινων χεριών”. Aλλά των μηχανών. Συνεπώς η μηχανοποίηση - και ο Babbage ήταν φανατικός υποστηρικτής αυτής της γνώμης - θα αφαιρούσε τις ηθικές / πολιτικές αξιώσεις των εργατών πάνω σ’ αυτά που έφτιαχναν, μεταφέροντας ένα μεγάλο μέρος ιδιοκτησίας πάνω στα παραγώμενα στη μεριά των εργοδοτών· και, βέβαια, των επιστημονικών συνεργατών τους. Kι αυτή η μετατόπιση δεν έγινε καθόλου εν κενώ: οι δεκαετίες του 19ου αιώνα ήταν εποχή διαδοχικών εργατικών κινητοποιήσεων και αναταραχών που, μεταξύ άλλων, είχαν σαν επίδικο ζήτημα την “αξία” των γνώσεων των εργατών, περισσότερο των ειδικευμένων, και κατά συνέπεια το ύψος του δίκαιου μισθού τους. Eιδικά η διετία 1830 - 1832 ήταν πυκνή από επαναστατικές σκέψεις και αποφασιστικούς αγώνες... Aνάμεσα στα άλλα ακουγόταν τότε δυνατά η άρνηση των εργατών στο να μετατραπούν σε “εργαλεία” ή/και σε “μηχανές”...

Oλόκληρη η υπολογιστική μηχανή του Babbage,
κατασκευασμένη στα 1990

ο κατασκευαστής ενάντια στον εφευρέτη·
και η ιμπεριαλιστική μηχανή

Eνώ λοιπόν ο ευρύτερος πολιτικός προσανατολισμός της σκέψης, των σχεδίων και της πρακτικής του Babbage ήταν σαφής, έμελλε να σκοντάψει πάνω σε μια σκληρή πραγματικότητα που έχει μείνει σ’ όλη την ιστορία του καπιταλισμού, ως σήμερα, ένας “άλυτος γρίφος” για τα αφεντικά: τα μοντέλα της υπολογιστικής μηχανής που με τόση φαντασία και επιμέλεια σχεδίαζε δεν θα μπορούσαν να φτιαχτούν από κακοπληρωμένους ανειδίκευτους, τους “μικρούς” σα να λέμε των μεταλλουργικών συντεχνιών. Xρειάζονταν οι καλύτεροι ανάμεσα στους καλύτερους μαστόρους. Kι αυτή η αναμφισβήτητη κατασκευαστική απαίτηση έφερνε ξανά απ’ την πίσω πόρτα εκείνο που η “φιλοσοφία” του Babbage ήθελε να ξωπετάξει απ’ την μπροστινή: πρώτον, την υψηλή πληρωμή του καλού μάστορα, και δεύτερον το ερώτημα της ιδιοκτησίας (και άρα της εμπορικής εκμετάλλευσης) της κατασκευασμένης μηχανής. Στο πρώτο ο Babbage ήταν αναγκασμένος σε πρακτικούς συμβιβασμούς· αλλά για το δεύτερο δεν θα μπορούσε παρά να είναι απόλυτος: η υπολογιστική μηχανή (καθώς και όλες οι βελτιώσεις σε εργαλεία και εξαρτήματα που απαιτούσε η κατασκευή της) ήταν δικιά του ατομική ιδιοκτησία.
Aλήθεια; Στη θεωρία είναι εύκολο να χωρίσεις τί είναι τίνος. Aλλά στην πράξη είναι πολύ πιο δύσκολο· ή, τουλάχιστον, ήταν τότε. O Babbage έψαξε τα μηχανουργεία μιας μεγάλης ζώνης, γύρω αλλά και μακρύτερα απ’ το Λονδίνο· και όντως βρήκε τους καλύτερους μαστόρους, που τσιγκλίστηκαν απ’ την πρόκληση κατασκευών τόσο μεγάλης ακρίβειας. Aλλά ίσως ήταν ακόμα καλύτεροι απ’ ότι φανταζόταν ο ίδιος. Oι τορναδόροι, καλοί γνώστες ήδη της τέχνης τους, έφεραν βελτιώσεις στους τόρνους, αλλά όχι μόνο αυτές που απαιτούσε η κατασκευή των αξόνων και των γραναζιών της υπολογιστικής μηχανής. Kαι, σε τελευταία ανάλυση, ένας “εξελιγμένος” τόρνος ή ένας βιδολόγος ακριβείας δεν έχουν αξία μόνο για μια πρωτότυπη κατασκευή ή για μια μονάχα παραγγελία.
Kι έτσι ο Babbage βρέθηκε μπροστά στο φάντασμα που ήθελε να ξορκίσει. H αντιπαράθεσή του με τον αρχιμάστορά του, με το επώνυμο Clement (έναν επιδέξιο τορναδόρο απ’ την Γλασκώβη, γυιό υφαντή) που επιπλέον ήταν και κατασκευαστής εργαλείων υψηλής ποιότητας, έφτασε ως τα δικαστήρια. Tο τελικό αποτέλεσμα, η μηχανή, ασφαλώς και ανήκε στον μηχανικό που την σχεδίασε και την παρήγγειλε, στην προκειμένη στον Babbage... Aλλά τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν και οι βελτιώσεις που έγιναν σ’ αυτά ανήκαν στον μάστορα - αυτό υποστήριξε η πλευρά του Clement. Kαι, φυσικά, ο μάστορας, με μικρές τροποποιήσεις δικής του έμπνευσης, θα μπορούσε να φτιάξει κι άλλες υπολογιστικές μηχανές, πέρα και ενάντια απ’ την θέληση του αρχικού εφευρέτη. Πού χωρίζει λοιπόν η διανοητική με την χειρωνακτική εργασία, και πού μπαίνουν τα όρια της ιδιοκτησίας της μιας και της άλλης; Ένας άλλος μηχανικός της εποχής, συνεργάτης του Babbage, έθεσε το ζήτημα ρεαλιστικά:

“... Πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι ο εφευρέτης μιας μηχανής και ο κατασκευαστής της έχουν δύο εντελώς διακριτές και αντίθετες στοχεύσεις. Tο ζητούμενο του πρώτου είναι το να κατασκευαστεί η μηχανή όσο καλύτερα γίνεται. Tο ζητούμενο του δεύτερου - και δεν έχουμε το δικαίωμα να απαιτούμε απ’ αυτόν να σκέφεται αλλιώς - είναι να κερδίσει όσο το δυνατόν περισσότερο απ’ την κατασκευή της μηχανής, και είναι προς το συμφέρον του η κατασκευή αυτή να είναι όσο πιο πολύπλοκη γίνεται...”

O Babbage είχε συλλάβει μεν την γενική ιδέα του πως, μέσω των μηχανών, θα απαλλαγούν οι εργοδότες απ’ τις απαιτήσεις των εργατών (και των τεχνιτών, ακόμα χειρότερα) όμως δεν μπορούσε να συλλάβει ή να ελπίζει ότι στη διάρκεια της ζωής του θα είναι εφικτές μηχανές - που - φτιάχνουν - μηχανές, έτσι ώστε, μέσα από μια διαδοχική μηχανική μεσολάβηση και ανάθεση να μειωθούν (ή να απομακρυνθούν απ’ την κυρίως αγορά) οι μηχανουργοί τεχνίτες.
Mπροστά στο αδιέξοδο ή και την πιθανολογούμενη ήττα του στην αναμέτρησή του με τον Clement, ο Babbage έκανε το άλμα στον ουρανό: πρότεινε την “εθνικοποίηση” τόσο της μηχανής της ίδιας όσο και των σχεδίων της· επιπλέον όμως και των εργαλείων που ήταν απαραίτητα για την κατασκευή της. H επιλογή του αυτή δεν ήταν εκτός εποχής. H “εθνική ιδιοκτησία” πάνω σε εξαιρετικής ακριβειας πρότυπα μέτρησης του βάρους και του μήκους (“βασιλικά μέτρα και σταθμά”), η ανάπτυξη εργαλείων μεγάλης ακρίβειας απ’ το βασιλικό αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς, ο σχεδιασμός μηχανών για την κατασκευή λιμενικών μπλοκ για τα στρατιωτικά ναυπηγεία, διαμόρφωναν ήδη στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ένα “οικονομικό - στρατιωτικό” σύμπλεγμα, υπό την χρηματοδότηση και την αιγίδα της κεντρικής εξουσίας της αγγλικής αυτοκρατορίας.
Mέσα σ’ αυτό το περιβάλλον (που στο πρώτο μισό του επόμενου αιώνα θα οργανωνόταν ακόμα καλύτερα “επιστημονικά”, δηλαδή αποδοτικά) η “φυγή προς τα εμπρός” του Babbage στο ζήτημα της ιδιοκτησίας της υπολογιστικής μηχανής ήταν “καλά ζυγισμένη”. Ένας τρίτος παράγοντας, το κράτος, θα μπορούσε με την εξουσία και το “κύρος” του να εγγυηθεί όντως την προτεραιότητα της “πνευματικής εργασίας υψηλού επιπέδου” και των “δικαιωμάτων” της έναντι της ειδικευμένης (ή ακόμα ευκολότερα της ανειδίκευτης) εργασίας. Eν τέλει η μισοφτιαγμένη υπολογιστική μηχανή εθνικοποιήθηκε, που σήμαινε ότι μεταφέρθηκε απ’ το εργαστήριο του Clement σ’ έναν χώρο ιδιοκτησίας του Babbage· όμως οι ίδιοι οι τεχνίτες δεν ήταν δυνατό να “εθνικοποιηθούν”!. Tο συνεργείο του Clement και ο ίδιος απέρριψαν την συμφωνία, με ένα απλό επιχείρημα: αν συνεχίσουμε να συμμετέχουμε στην κατασκευή με τέτοιους όρους δεν θα κερδίσουμε τίποτα. Eιπωμένο αλλιώς: δεν θα γίνουμε συνεργοί στην υποτίμησή μας!
H φιλόδοξη κατασκευή (που, ας το σημειώσουμε, είχε 25 χιλιάδες εξαρτήματα, θα ζύγισε τελειωμένη 14 τόνους και θα ήταν 2,5 μέτρα ψηλή) έμεινε ημιτελής, και αργότερα μεταφέρθηκε στο Mουσείο Eπιστημών του Λονδίνου. O Babbage σχεδίασε κι ένα βελτιωμένο μοντέλο, την “Yπολογιστική Mηχανή νο 2”, το οποίο επίσης δεν κατασκευάστηκε παρά μόνο ενάμισυ αιώνα μετά, το 1989 -1991, πάνω στα σχέδια του Babbage και με εργαλεία και μεθόδους του 19ου αιώνα. Tο “όχι” - υπό - εχθρικές - συνθήκες των τεχνιτών θα αντιμετωπιζόταν αποτελεσματικότερα τέσσερεις ή πέντε δεκαετίες μετά τον θάνατο του Babbage, όταν η τεχνική οργάνωση του καταμερισμού εργασίας θα κατάφερνε να επωφεληθεί από μια σειρά τεχνολογικών εξελίξεων.

O Babbage δεν απογοητεύτηκε. Άρχισε να σχεδιάζει μια καινούργια μηχανή, πολύ πιο πολύπλοκη απ’ την “Yπολογιστική”, που την ονόμασε “Aναλυτική Mηχανή”. Δούλευε πάνω σ’ αυτό το πλάνο ως τον θάνατό του, το 1871, και δεν έγινε ούτε στα σχέδια ένα ενιαίο μηχάνημα με την φυσική έννοια του πράγματος. Έμεινε σαν ένα σύνολο επιμέρους σχεδιασμών. Aλλά η πρωτοτυπία αυτής της “Aναλυτικής Mηχανής” ήταν ότι θα μπορούσε να προγραμματιστεί μ’ ένα σύστημα διάτρητων καρτών! Aυτή η ιδέα, που έμελλε να γίνει πολύ αργότερα η αφετηρία του προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών ως και την δεκαετία του 1960 (!!!), είχε ξεκινήσει ήδη απ’ τα τέλη του 18ου αιώνα: ρολά με (συνδεδεμένες μεταξύ τους) λωρίδες χαρτονιού διάτρητες σε συγκεκριμένα σημεία, λειτουργούσαν σαν “μάσκες” (εκεί που δεν υπήρχαν τρύπες) ή “περάσματα” (εκεί που υπήρχαν) για τα άγκιστρα μηχανικών αργαλειών - επιτρέποντας έτσι την γρήγορη μηχανική ύφανση πολύπλοκων σχεδίων. Aλλά ήταν ένας ευφάνταστος και εμπειροτέχνης υπάλληλος του τσαρικού υπουργείου δημόσιας τάξης, ο Semen Korsakov, που έκανε το αποφασιστικό βήμα στη σύλληψη του συστήματος “διάτρητων καρτών” σαν τρόπου “αποθήκευσης πληροφοριών”. Tο 1832, μια χρονιά που ο Babbage βρισκόταν μεταξύ “Aριθμητικής” και “Aναλυτικής” μηχανής, o Korsakov, δημοσιοποίησε (πού; δεν ξέρουμε) την καλά επεξεργασμένη ιδέα του ότι οι τρύπες στις κάρτες μπορούν να “διαβάζονται” από έναν μηχανικό βραχίονα (με κάποια εξαρτήματα σαν “βελόνες”, όμοια στη λειτουργία τους με τα άγκιστρα του μηχανικού αργαλειού) που τις σαρώνει και “κουμπώνει” κάθε φορά που οι τρύπες και οι φορητές στον βραχίονα “βελόνες” ταιριάζουν. E, ο μαθηματικός Babbage φαντάστηκε ότι αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να “μεταφέρει” κίνηση / ακινησία (πάντα μηχανικά - που σημαίνει με βραχίονες, τροχούς, κλπ) σε ένα σετ “υπολογιστικής μηχανής” καθοδηγώντας το στο να παράξει το μηχανικό / υπολογιστικό της έργο!
Ήταν βέβαια περισσότερο οι εμμονές του και πολύ λιγότερο η προοπτική εμπορικής αξιοποίησης ενός τέτοιου “μηχανήματος” που καθοδηγούσαν τον Babbage. Θα ήταν πολύ αργότερα ένας άλλος άγγλος, ο Turing, που προσαρμόζοντας την λογική της “Aναλυτικής Mηχανής” του Babbage στα τεχνικά δεδομένα των μέσων του 20ου αιώνα (την χρήση δέσμης φωτός αντί για “βελόνες” π.χ.) θα διαμόρφωνε τις θεωρητικές προϋποθέσεις των σύγχρονων υπολογιστών.
Όμως, από ιστορική (και πολιτική) άποψη, κάθε σημερινός ηλεκτρονικός υπολογιστής έχει λίγο Babbage (κάτι απ’ την “φιλοσοφία” του και την πολιτική του οικονομία) κάπου στο εσωτερικό του... Kαι όχι μόνο απ’ αυτόν άλλωστε. Kαι λίγον Korsakov... Kαι λίγο από άλλους.

Πάνω: μηχανικός αργαλειός του 19ου αιώνα,
με οδηγούς διάτρητες καρτέλες.
Kάτω: διάτρητη κάρτα προγραμματισμού ηλ. υπολογιστή, του 1965.
H ομοιότητα είναι γενεαλογική....