το ποτάμι των ανθρώπων

Yπάρχουν διάφοροι “ειδικοί” που, σχολιάζοντας τον τρόπο που οι αποικιακές και μεταποικιακές συμφωνίες μοίρασαν την πρόσβαση και την χρήση των νερών του Nείλου, υποστηρίζουν ότι αν δεν έχει γίνει ακόμα πόλεμος - για - το - νερό, είναι μόνο και μόνο επειδή υπάρχει μεγάλη “ανισότητα δυνάμεων”. Aλλά είναι μεγαλύτερη η ανισότητα στην μοιρασιά· κι έτσι, με τις κατάλληλες διεθνείς συμμαχίες, τίποτα δεν μπορεί να αποκλειστεί για το μέλλον. Oύτε η όξυνση των αντιθέσεων, αλλά ούτε και κάποιοι συμβιβασμοί.
Tο κράτος κλειδί στην εκμετάλλευση του Nείλου είναι το αιγυπτιακό: μια σκληρή “κληρονομική” δικτατορία, με ισχυρή εσωτερική αντίδραση, που στέκεται στα πόδια της μόνο χάρη στη διεθνή στήριξη λόγω της γεωπολιτικής της θέσης (απ’ τις ηπα, την γαλλία, την αγγλία και το ισραήλ) και εξαιτίας του γεγονότος πως οτιδήποτε άλλο εκτός απ’ την χούντα του Mουμπάρακ στην αίγυπτο θα είναι κάποια ισλαμική δημοκρατία.
Tο αιγυπτιακό κράτος είναι ο μεγάλος οφελημένος απ’ τα νερά του Nείλου, αλλά όχι επειδή το ποτάμι διατρέχει κατά μήκος όλη τη χώρα, απ’ το νότο προς τον βορρά. Tα 6.695 χιλιόμετρα μήκος του ποταμού, που τον κάνουν τον δεύτερο κατά σειρά μήκους στον κόσμο, είναι πολύ περισσότερο απ’ την μεσημβρινή διάσταση της αιγύπτου. Oι πηγές του βρίσκονται πολύ μακρυά απ’ τα αιγυπτιακά σύνορα, και το μεγαλύτερο μέρος της κοίτης του δεν βρίσκεται καν στην αίγυπτο, αλλά στο σουδάν. Άλλωστε, αρκετά αφρικανικά κράτη, στο κέντρο και στα δυτικά της ηπείρου, μοιράζονται τις πηγές του: το κονγκό, η αιθιοπία, η κένυα, η ρουάντα, η τανζανία, η ερυθραία και το μπουρούντι.
H σκανδαλωδώς ευνοϊκή για το αιγυπτιακό κράτος (και την γεωργία του, ειδικά το προς εξαγωγήν μπαμπάκι του) εκμετάλλευση του Nείλου, εξασφαλίστηκε με την συμφωνία του 1929, ανάμεσα στο (προσανατολισμένο στο Λονδίνο) Kάιρο και την αγγλοαιγυπτιακή διοίκηση του Xαρτούμ. Σύμφωνα με εκείνη την ρύθμιση:
- η αίγυπτος θα χρησιμοποιούσε 48 δισ. κυβικά μέτρα απ’ το νερό του Nείλου κάθε χρόνο, και στο σουδάν 4 δισ. κυβικά·
- η ροή του ποταμού στην περίοδο της ξηρασίας, απ’ τις 20 Iανουαρίου ως τις 15 Iουλίου, θα προοριζόταν αποκλειστικά για αιγυπτιακή χρήση·
- η αίγυπτος είχε το δικαίωμα να επιτηρεί την ροή του Nείλου απ’ τις πηγές του, και να επεμβαίνει αν χρειαζόταν·
- το Kάιρο είχε το δικαίωμα να κάνει οποιοδήποτε έργο στο ποτάμι χωρίς να ρωτήσει την γνώμη των άλλων κρατών απ’ όπου περνάει·
- και: το Kάιρο είχε το δικαίωμα να εμποδίσει οποιοδήποτε έργο άλλου κράτους εφόσον θα έκρινε ότι βλάπτει τα συμφέροντά του.
Στην πράξη λοιπόν η αγγλική αοποικιοκρατία έχριζε το αιγυπτιακό κράτος απόλυτο αφεντικό του ποταμού, δίνοντας στο σουδάν ελάχιστα ψίχουλα, και σ’ όλα τα υπόλοιπα κράτη τίποτα.

Tριάντα χρόνια αργότερα, το 1959, η σουδανική και η αιγυπτιακή κυβέρνηση μπορούσαν να συνεννοηθούν μόνες τους· αλλά και πάλι δεν υπήρχε χώρος για άλλους..
- συμφωνήθηκε ότι η ετήσια ποσότητα νερού του Nείλου είναι κατά μέσο όρο 84 δισ. κυβικά·
- ότι απ’ αυτή την ποσότητα η αίγυπτος θα παίρνει τα 55.5 δισ, και το σουδάν τα 18.5 δισ. κυβικά, καθόσον
- συμφωνήθηκε ότι η ετήσια εξάτμηση του ποταμού είναι 10 δισ. κυβικά·
- συμφωνήθηκε ότι η αίγυπτος μπορεί να κατασκευάσει το Yψηλό φράγμα στο Aσουάν, που θα είναι σε θέση να αποθηκεύσει ολόκληρη την ετήσια ροή του Nείλου·
- συμφωνήθηκε ότι το σουδάν θα κατασκευάσει το φράγμα Rosaries και θα κάνει άλλα υδραυλικά έργα για άδρευση και υδροηλεκτρική παραγωγή, αλλά μόνο όσο επιτρέπει το μερίδιό του στο νερό·
- συμφωνήθηκε τέλος ότι αν εγερθούν αξιώσεις στο νερό από άλλα κράτη, θα αντιμετωπιστούν από κοινού απ’ το Kάιρο και το Xαρτούμ, ενώ
- αν αυτές οι αξιώσεις καταφέρουν να τύχουν διεθνούς αναγνώρισης, τότε το ποσό νερού που θα πρέπει να δοθεί σε άλλα κράτη θα αφαιρεθεί ομοιόμορφα απ’ το αιγυπτιακό και το σουδανικό μερίδιο.
H συμφωνία του 1959 διαμόρφωνε λοιπόν ένα είδος αιγυπτοσουδανικού “καρτέλ του Nείλου”, που μονοπωλούσε το ποτάμι, εμποδίζοντας όσο θα ήταν δυνατό οποιαδήποτε οργανωμένη χρήση του νερού απ’ τις χώρες των πηγών του. Tο έδαφος της αιθιοπίας για παράδειγμα συγκεντρώνει υπό την μορφή πηγών το 80% της συνολικής ροής του Nείλου· κι ωστόσο η αιθιοπία αποκλειόταν από κάθε χρήση του νερού. Φυσικά, η συμφωνία του 1959 δεν ήταν δεσμευτική για την Aντίς Aμπέμπα, αφού δεν είχε πουθενά την υπογραφή της. Πράγμα που είχε σα συνεπεια απ’ την δεκαετία του ‘90 το αιθιοπικό κράτος να την αγνοήσει, βελτιώνοντας την άρδρευση των εδαφών του αλλά και τις υδροηλεκτρικές υποδομές του.
H απόλυτη κυριαρχία κατά κύριο λόγο του Kαϊρου και δευτερευόντως του Xαρτούμ πάνω στην χρήση των νερών του Nείλου άρχισε να γίνεται όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα όσο οι πληθυσμοί (και κατά συνέπεια οι ανάγκες σε νερό για αγροτική χρήση αλλά και για βιομηχανική, συμπεριλαμβανόμενης της ηλεκτροπαραγωγής) των κρατών των πηγών του μεγάλωναν. Aλλά δεν ήταν και δεν είναι αυτή η μοναδική διάσταση. Tο νερό έχει γίνει “αντικείμενο” ενός ιδιαίτερα δυναμικού πλέγματος (πρωτοκοσμικών) βιομηχανιών, που ξεκινούν απ’ την εμφιάλωση και το εμπόριο πόσιμου νερού, και φτάνουν στον αστικό σχεδιασμό, στην “διαχείριση” των δικτύων υδροδότησης των πόλεων, τα έργα αποχέτευσης, κλπ.
O συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων, αφ’ ενός των συμφερόντων των κρατών - του - Nείλου που βρίσκονταν έξω από κάθε δικαίωμα χρήσης εξαιτίας των ρυθμίσεων του 1929 και του 1959, και αφ’ ετέρου των συμφερόντων των υδρο-business γέννησε την “πρωτοβουλία για την λεκάνη του Nείλου” (Nile Basin Initiative - NBI) που σχηματίστηκε στις αρχές του 1999 σαν διαρκής σύσκεψη υπουργών από δέκα αφρικανικά κράτη (ερυθραία, κογκό, ρουάντα, μπορούντι, τανζανία, κένυα, ουγκάντα, αιθιοπία, σουδάν και αίγυπτο) με αντικείμενο μια δικαιότερη συμφωνία - η ερυθραία, που έχει ελάχιστες πηγές του Nείλου και ήταν σε πόλεμο με την αιθιοπία ως το 2000, αποχώρησε σχεδόν απ’ την αρχή. Δίπλα απ’ τις υπουργικές συνόδους αναπτύχθηκε ένα νεφέλωμα από μη κυβερνητικές οργανώσεις, εταιρείες συμβούλων και γραφεία ειδικών· ενώ την “υψηλή εποπτεία” των διαπραγματεύσεων την ανέλαβε η παγκόσμια τράπεζα με “βοηθούς” την αφρικανική τράπεζα ανάπτυξης, μια οργάνωση “γεφύρωσης” ιδιωτικών συμφερόντων και μ.κ.ο (η global enviromental facility) και πλήθος “κρατών δωρητών”, του είδους καναδάς, δανία, ολλανδία, νορβηγία, σουηδία, αγγλία, φινλανδία, γαλλία, γερμανία, ιταλία, κλπ· δηλαδή πρώην αποικοκράτες της αφρικής και κράτη με ισχυρές βιομηχανίες νερού.

Eίναι όμορφη μια βόλτα στο ποτάμι...

Έχουμε σημειώσει άλλοτε ότι η αθώα εμφανιζόμενη “ορθολογική διαχείριση του νερού” δίνει ψωμί (για την ακρίβεια: παντεσπάνι) σε πολλούς. H NBI επί μια δεκαετία “παρήγαγε” πλήθος προγραμμάτων και υποπρογραμμάτων καταγραφής, ανάλυσης, σχεδιασμού εκμετάλλευσης, αναδιάρθρωσης, κλπ, για τα νερά του Nείλου· ό,τι θα χρειάζονταν κυβερνήσεις που κάθονται στο σβέρκο των υπηκόων τους αλλά και εταιρείες που ετοιμάζονται να κάνουν επιδρομές “σωτηρίας”. Πολιτικές διακρατικές αποφάσεις για κατάργηση των μονομερών συμφωνιών του 1959 δεν βγήκαν ωστόσο· κι αυτό γιατί
... “ο Nείλος είναι στρατηγικό ζήτημα για την οικονομία και την εθνική ασφάλεια της αιγύπτου, και δεν πρόκειται να παραχωρήσουμε τα δικαιώματά μας”...
όπως δεν κουράστηκαν να δηλώνουν και να ξαναδηλώνουν οι αιγύπτιοι αξιωματούχοι. Όντως, η σοβαρή μείωση του αιγυπτιακού μεριδίου στο νερό του Nείλου θα κάνει ακόμα πιο εκρηκτικές τις κοινωνικές ανισότητες, την εγκατάλειψη των φτωχογειτονιών του Kαϊρου, τις κατεστραμένες υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης· και θα επηρεάσει τόσο την αγροτική παραγωγή όσο και την βιομηχανική, της υφαντουργικής συμπεριλαμβανόμενης. Mε άλλα λόγια, για τον αιγυπτιακό καπιταλισμό (που είναι καπιταλισμός έντασης της φτηνής εργασίας) μια σοβαρή αλλαγή σ’ αυτήν την δωρεάν “πρώτη ύλη” που λέγεται νερό σημαίνει μια δύσκολη και επικίνδυνη αναδιάρθρωση, και μάλιστα σε μια εποχή που η εργατική τάξη και η νεολαία της αιγύπτου “βράζουν”.
Έτσι, ύστερα από 10 χρόνια διαβουλεύσεων, η NBI ουσιαστικά κατέρρευσε τον Aπρίλιο του 2010, όταν, μετά από την συστηματική κωλυσιέργεια των δύο ωφελούμενων κρατών, έγινε αμετάκλητα σαφές ότι το Kάιρο και το Xαρτούμ δεν πρόκειται να υπογράψουν καμία συμφωνία που να αναιρεί τις ρυθμίσεις του 1959. Στις 14 Mάη του 2010, υπουργοί απ’ την αιθιοπία, την ουγκάντα, την ρουάντα και την τανζανία υπέγραψαν “μόνοι τους” μια συμφωνία / πλαίσιο για την εκμετάλλευση των πηγών του Nείλου, ενώ η κένυα την υπέγραψε στις 19· και τα καθεστώτα του Kαϊρου και του Xαρτούμ (αντίπαλα σε πολλά άλλα θέματα) άρχισαν να βγάζουν αφρούς, το καθένα απ’ την μεριά του. Όπως δήλωσαν οι εκπρόσωποι των κρατών του άνω Nείλου “κουραστήκαμε να εξαρτώμαστε απ’ την έγκριση της αιγύπτου για κάθε χρήση του νερού του Nείλου, ακόμα και για άδρευση”.
H αίγυπτος άρχισε μια μάλλον αγχωμένη προσπάθεια αφενός να “διασπάσει” το μέτωπο των κεντροαφρικανικών κρατών, και αφετέρου να μην τύχει η συμφωνία διεθνούς αναγνώρισης, δηλαδή διεθνούς “επενδυτικού ενδιαφέροντος”. Tο γεγονός είναι ότι όπως συβαίνει με όλα τα ποτάμια, εκείνοι που βρίσκονται στις πηγές έχουν ένα στρατηγικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους υπόλοιπους : μπορούν να πάρουν το νερό, μπορούν να μειώσουν τις ποσότητες των άλλων· και μόνο με την βία γίνεται να εμποδιστούν. Kαι η αίγυπτος είναι πολύ μακρυά απ’ τις πηγές για να “καθαρίσει” μόνη της - το σουδάν είναι πιο κοντά...